Guy van Hoof (tijdens de voorstelling van ‘elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd’)
 




voor Lieve en Sarah, Wouters’ vrouw en dochter, die hem níet voor zich alleen hebben





I

Vaak heeft Rik Wouters zijn 'liefde' voor de taal uitgedrukt. Toch hebben die schrijfdrang en -dwang er niet toe geleid dat de dichter zich bezondigde aan publicatiedrift en mediageilheid. Meer dan eens, o.a. in een "Gedicht voor mezelf", heeft hij verwoord dat hij de aandacht van de lezer niet nodig heeft: als ik eindelijk nog eens / een gedicht schrijf, / zal niemand er naar kraaien // dat hoeft ook niet [1]. Dat dit een boutade is, zal Wouters niet ontkennen. Ik denk zelfs dat hij het als geestige uitval bedoeld heeft. De dichter weet dat kunst niets te maken heeft met contact tussen creatieveling en creativiteit. Hij is er zich bewust van dat er slechts van kunstenaar, dichter, en kunst, poëzie, sprake kan zijn indien de creatieveling de confrontatie durft aan te gaan met de potentiële kunstliefhebber, lezer. Hoewel hij dit al snel begrepen heeft, heeft hij echter nooit naar de lezer toe geschreven.
Wouters kan geen veelschrijver genoemd worden. In 20 jaren publiceerde hij nauwelijks 6 dichtbundels die in totaal een honderdtal gedichten bevatten. Hij kan ook geen snelschrijver genoemd worden. Het gedicht "Een tweekoppig wezen ben ik" is het resultaat van een geduldige schrijfact. Het gedicht, dat tegelijkertijd bundel is, werd geschreven van 1996 tot 1998. Net als in zijn vorige 3 bundels heeft Wouters niet nagelaten om te vermelden tijdens welke periode aan het gedicht gewerkt is. Heeft hij het ontstaan, de incubatie- en schrijfperiode, willen benadrukken? Heeft hij willen beklemtonen dat hij de dichter(...) die 'verzamelingen' van gedichten (...) die afzonderlijk én op een zinvolle wijze kunnen gelezen worden, is, maar die pas hun volledige betekenis krijgen in combinatie met andere gedichten [2]?
In het artikel "Wat mij bepaalt, zijn vingers. Letters. Wat mij beperkt, zijn letters. Vingers." verduidelijkt Wouters wat vooraf gaat. Die 'verzamelingen' worden afdelingen (= thematische eenheid) of cycli (= thematische en stilistische eenheid) genoemd. Vaak zelfs vormen de diverse cycli, opgenomen in één enkele dichtbundel, inhoudelijk een geheel dat ik 'opus' zou willen noemen. Vaak zelfs zijn de verbanden tussen verschillende dichtbundels (...) zo intens dat van toeval geen sprake kan zijn. Die dichters werken (...) tijdens hun ganse literaire carrière aan het creëren van (...) cycli, die tot 'opera' uitgroeien. Dit geheel van 'opera' is een oeuvre. Laat ik deze dichters 'poëten' noemen. [2].
Heeft Wouters, toen hij dit neerschreef, beseft dat hij het over zichzelf had? Ik denk van wel. Ik weet het. Zijn gedichten zijn het resultaat van schrappen en aanpassen, het schrappen en herschrijven, het schrappen en weglaten, het schrappen en bijvoegen, kortom het resultaat van schrappen, (misschien zelfs) van vernietigen [2]. Wouters is iemand die meer dan 24 uren per dag met poëzie bezig is: feit is dat poëzie voor Wouters meer is dan het schrijven van gedichten en het laten publiceren van dichtbundels. Kan ik anders dan Wouters vanaf heden een poëet te noemen!?
Laat mij nu eens een boutade gebruiken: Wouters is als poëet beperkt. Wouters schrijft immers slechts over zichzelf. Maar -En hier eindigt mijn boutade.- wanneer Wouters die voortdurende commentaar bij en beoordeling van de, zijn werkelijkheid neerschrijft, doet hij dat op zo'n overtuigende wijze dat ons lezers (...)een eigen interpretatie (...) wordt gelaten... [3].
 Meer dan eens heeft Wouters zijn ars poëtica verkondigd in gedichten [4] en essay [5]. Daaruit blijkt dat Wouters over de werkelijkheid die niet alleen maar zijn werkelijkheid is, schrijft: Ik ben een mens. Het is eigen aan de mens dat hij een
verzameling brokstukken is die ontstaan is door ervaringen en contacten en bestaat uit talloze deelgebieden: geschiedenis, literatuur, politiek, liefde, familie, dood, ... Bijgevolg schrijf ik om al die sensaties te ordenen, om eenheid in de chaos proberen te brengen. Hieruit blijkt overduidelijk dat mijn poëzie ontstaat uit werkelijkheid. [5].

II

Ik heb geschreven dat Wouters als poëet beperkt is. Het valt niet te loochenen dat Wouters steeds en alleen maar over zichzelf in de meest brede zin van het woord schrijft. Ik heb ook geschreven dat het gezegde dat Wouters als poëet beperkt is, een boutade is.
Wouters heeft immers verklaard dat Ogen en lippen en woorden (...) / mijn bestaan [6] bepalen. Hij staat volledig in de werkelijkheid die hij door te zien, te smaken, te horen en te voelen, te verwoorden en te gebruiken ervaart. De poëet heeft zich tot doel gesteld om waarheid te verkondigen. Hij heeft een duidelijk afgelijnd beeld van die waarheid. Hij droomt zich geen waarheid. Hij wil zich geen waarheid dromen omdat Dromen (...) niet langer zijn; slechts Waarheid is. Die waarheid: eenzelvig woord / dat naaktheid verbeeldt, staat / op. Op zich. Duurzaam moet / papier zijn: vrij en open. [6].
Waarheid, zoals Wouters de werkelijkheid benoemt, kan slechts indien men oprecht is: niets verzwijgen en alles zeggen. De poëet weet dat dit moeilijk is. Hij weet immers dat er Woorden (...) zijn. Nog zwijg ik meer dan ik / zeggen wil. Nog bedoelen woorden meer / dan interpreteerbare betekenissen. Hij weet dat het moeilijk is om consequent te blijven en zoals Schouwenaars uit te schreeuwen dat "Iedereen (...) voortaan àlles van mij (mag) weten, alles over mij horen. Ik heb geen geheimen en verborgenheden meer. Geen valse schaamte. Ik houd niets meer achter, verzwijg niets meer en geef mij volkomen bloot." [7]. Dat hij om dit uit te voeren slechts over het woord beschikt, schrikt Wouters niet af. Hij is zich bewust van zijn beperkingen: Wat mij bepaalt, zijn vingers. Letters. / Wat mij beperkt, zijn letters. Vingers. [6].
Wouters heeft een bewuste keuze gemaakt. Hij wil zíjn werkelijkheid in woorden vatten. In het gedicht "Avond dochter slaapt ik zit op balkon" [6] heeft hij dat standpunt in dichterlijke taal gevat. Hij weet dat er mensen zijn die zich achter een pose verbergen en met zijn keuze lachen. Hij weet dat er zijn die zich zijn lot beklagen. Veel heb ik gemeen met de prostituée die zich in al haar openheid te koop aanbiedt. Meer nog voel ik me verwant met de stripteaseuze die zich schaamteloos en volledig bloot geeft. Net als zij leef ik aan de rand van wat 'de' maatschappij genoemd wordt. Net als zij kijk ik neer op mensen die een masker opzetten en zich zelfs aan intimi niet durven prijs te geven. [5]. De poëet stoort er zich niet aan, doet verder en kijkt niet om. Hij lijkt zelfs het mes in de rug niet te vrezen.
Wouters is als poëet ontegensprekelijk beperkt. Wouters is als poëet beperkt omdat hij zich zélf beperkingen opgelegd heeft. Wouters heeft zich als poëet beperkingen opgelegd om op die wijze zijn werkelijkheid in al haar aspecten aan bod te kunnen laten komen.

III

Doorheen het gehele gedicht verwoordt Wouters zijn dichterschap dat in hem woekert en hem in de ban houdt. Toch is die obsessie voor het woord er niet altijd geweest. Er was immers een tijd dat Wouters niet Tot nobel en edel spreken in staat was. Hij sprak niet Omdat ik stotterde (...) en Stikkend niet kon (...) ademen. Het is frappant en niet onbelangrijk om te weten dat de poëet ooit gestotterd heeft. Dan kwam het ene woord dat zich fier / mijn vriend noemde. En ik werd vriend. Ik werd mijn vriend.
Het blijkt dat niet de poëet het woord gevonden heeft; het woord heeft zich aan de poëet opgedrongen en het is Laat, te Laat! om zich ertegen te verzetten: Op straat storten klanken te pletter. Schaduwen / laten nooit na. In scherven van gebroken woorden schittert / geen licht. Woeste woorden willen mijn eigen leven lijden (Sic! "En bewust gedaan", dixit Wouters.) / waarop ik geen vat meer hebben wil. Niets is mij gegeven. Wouters is ondergeschikt aan het woord dat zich van hem bedient. Hij heeft beseft en ondergaat.
Er is inderdaad niets aan Wouters gegeven. Met wat hem door de maatschappij zomaar opgedrongen is, en met de pose die de omwereld aanneemt, heeft hij gebroken: Van (...) haar weerloze wereld wil ik / geen stukje vol waardeloosheden huren. Wouters heeft zich tot doel gesteld om te registreren en te doorgronden. Daarom heeft hij ruïnes achtergelaten en schepen achter zich verbrand: Om alle wrede waarheden / neer te schrijven heb ik verstoten. Om de zin van het woord / te achterhalen heb ik geschonden. Om ooit en voor altijd / mijn heden te heiligen heb ik gemaakt. Om immer tot alles / en dichten in staat te zijn heb ik gedicht.
Wouters wil Anders dan gewoon maar (...) werkelijkheden reconstrueren. Hij wil verder gaan dan registreren en doorgronden. Hij wil mezelf steeds weer in vraag stellen. Hij beseft dat dit moeilijk en pijnlijk is. Al snel heeft hij ingezien dat de therapeutische betekenis van het schrijverschap slechts een fabel is. Toch heeft hij de stap gezet en Om te dichten ben / ik met twijfel en tegenzin moeten worden: /     mijn huisdichter. Wouters heeft zich tot doel gesteld om te registreren en te doorgronden. Hij is bij zichzelf begonnen en heeft besloten om Bewust (...) mijn huis open te stellen. Hij wil in Verzen niets meer of niets minder verwoorden dan mijn waarheid. Hij richt zich Tot kennissen / die consequente beelden niet woekeren laten willen (...) en probeert hen deelgenoot te maken van mijn profeties.
De poëet weet dat hij een moeilijke taak op zich genomen heeft. Hij beseft dat velen tegen hem zijn en hem op alle manieren en door misbruik te maken van de macht die men hen toevertrouwd heeft, proberen te beletten om het, zijn verboden evangelie van de dichter [8] te verkondigen. De poëet wordt beloerd door de onwetenden die vredig en onverbloemd de hoeren / bezoeken en geen buiteling maken in het geniep, Toeristen en tirannen die zijn / verdwenen en (...) niet dingen (...) naar de hand van mijn huiselijkheid, Journalisten die slechts jagen blijven op frisse foto's, plotse telefoons en kennissen die consequente beelden niet woekeren laten willen, de beeldhouwer die zichzelf / bang verborgen houdt, de vaderloze broer, machtswellustelingen die listiger praten en (...) politiek / agressiever dan cultuur catalogiseren, pronkerige politici en hun listigheidjes, de laatste Amerikaan en Wie zich opdringt en mij overheersen wil. Zij vrezen hem omdat het woord zíjn vriend en niet de hunne is.
Wouters weet dat hij Afgezonderd en alleen (...) op het toneel staat. Hij weet dat zijn tegenstrevers die, zoals hij vaak zegt, confectiekledij dragen, het haar kort laten knippen, elke dag weer een masker opzetten alsof ze denken dat carnaval een jaar lang duurt, en slechts zuipen binnen de beschermende muren van hun huis, hem als Vreemdeling en verstoteling beschouwen. Hun hypocrisie en hautain gedoe hebben hem steeds en steeds meer gestoord: hun handdruk is klam. Ze durven het zelfs aan hem Vriend (...) te noemen. Wouters heeft hen sinds lang doorzien: "Heiligschennis plegen ze", heeft Wouters me niet zolang geleden lachend gezegd. Hij weigert om mee te heulen met jaknikkers, politici en handelaars die ten koste van alles slechts eigenbelang nastreven. De lijken die ze achterlaten, markeren hun weg.
Wouters heeft rust en onrust -Deze tegenstelling is Wouters ten gronde.- waarzonder hij nooit zal kunnen leven, en klankkracht, woordenwarmte gevonden. Slechts In mijn alfabet, / met mijn spraakkunst, met mijn overtuigingsdrang spreek ik. Wie niet luisteren wil of kan, heeft reeds lang afgehaakt en Wouters de rug toegekeerd.

IV

Ook in de 'tussenwerpingen' verwoordt Wouters met een minimum aan woorden zijn dichterschap. Ooit heeft Wouters gesteld dat Ook ik (...) omgeven ben door woorden, boeken die iets met me voorhebben. (...) Boeken over (...) Literatuur. Literatuur! (...) Poëzie roept vragen op. Poëzie roept meer vragen op dan ze antwoorden geeft. Waarom schrijft men poëzie? Waarover handelt poëzie? Wat is poëzie? (...) Wat maakt poëzie niet geliefd? Poëzie is de combinatie van woorden die schijnbaar niet bij elkaar horen. (...) Daarom geeft ze taal (en lezer) de grootst mogelijke vrijheid. De lezer is niet gewoon om met vrijheid om te gaan en aanvaardt poëzie niet. (...) Hij haakt af. [2]. Hij moet niet weten van politici die vanuit hun wereldvreemdheid hun macht tot cultuur uitgebreid hebben. Hij moet niet weten van mensen die nog slechts één vorm van cultuur kennen: de 'nieuwe politieke cultuur'. Alles hebben politici zich toegeëigend: het universele recht van de burger op zelfbeschikking en -beslissing, geld, andermans bezit, zelfs cultuur. (...) cultuur en politiek zijn als de Schone en het Beest: onverenigbaar. [2].
In de 'tussenwerpingen' heeft elk vers een kern die bestaat uit het subject ik en het verbum ben. Deze kern wordt door 2 substantiva bepaald, schepper en dichter. De substantiva worden door 2 adjectiva beperkt, doelloze en stameloze, die afwisselend elk van de substantiva detailleren. Een deel van elk vers krijgt door de toevoeging van niet een ontkennende klank.
Bij het gebruik van deze 'tussenwerpingen' heeft Wouters bewust naar een climax toegewerkt. In de 'tussenwerpingen' die slechts 1 vers tellen, worden vragen gesteld. In de 'tussenwerpingen' die 2 verzen tellen en beginnen met Niet, worden de vragen beantwoord. De laatste 'tussenwerping' is een bevestiging van de vijfde en zesde tussenwerping: de ontkenning is evenwel verplaatst naar het midden van elk vers. De laatste 'tussenwerping' is tevens een letterlijke bevestiging van de eerste 4.
schepper en dichter zijn synoniemen. De titel van het onderstaand gedicht is in het Catalaans gesteld en betekent: schepper. En wat is een dichter anders dan een schepper? Het gedicht verwoordt op sublieme wijze Wouters' visie op zijn dichterschap.

EL CREADOR

Vals is de tijd die zich altijd maar herhaalt, her-
schrijft. Anders is de dichter die het gemakkelijk
vindt om van rust en stilstand te houden. Ík ben
dichter, maar wil niet langer gedichten schrijven
wanneer de klok de wijzers tikkend en gaande

houdt. Eindelijk is het nodig om het manuscript
van mijn verboden evangelie te verduurzamen.
Woord ben ik immers en openbaring. Waarom is
het dan moeilijk om míjn poëzie die mijn bestaan
rechtvaardigt, zonder schroom te bewonderen? [9].

doelloze wordt uitgelegd door verzen 8 tot 10 van bovenstaand gedicht en is meerduidig. Niet alleen de dichter, de schepper, maar ook de lezer heeft het moeilijk om poëzie zonder schroom te bewonderen. Wouters heeft het er moeilijk mee omdat geen enkel gedicht het laatste, het ultieme is. Hij wacht op het gedicht of de dichtbundel waarin hij alles gezegd kan gekregen hebben zodat hij zich voorgoed aan iets anders wijden kan. De lezer, ja de lezer: Wouters heeft het vaak over hem gehad: De lezer is niet gewoon om met vrijheid om te gaan en aanvaardt poëzie niet. (...) Hij haakt af. [2]. Wat de poëet pijn doet, is dat de lezer zich meestal zelfs de moeite niet getroost om te doorgronden.
stameloze. Wouters stamelt niet. Hij weet wat hij zeggen wil en moet: het woord fluistert hem immers alles toe. Hij verwoordt zonder om te kijken en zonder zich vragen te stellen over de gevolgen waarmee zijn kwetsbare opstelling hem achterlaat. Want kwetsbaar zijn poëten. Wouters weet dat hij nooit meer zal stamelen. Wouters weet ook dat zijn kwetsbare opstelling de anderen nooit de mogelijkheid zal geven om hem ten gronde te richten.

V