Jan Baptist Verlooy

Voor de laatste aflevering in onze reeks over prominente figuren uit de Vlaamse Beweging maken we een sprong van dik twee eeuwen. Jan Baptist Verlooy (1746-1797) wordt beschouwd als de vader van de Vlaamse Beweging. Met zijn Verhandeling op d’onacht de moederlyke tael in de Nederlanden publiceerde hij het eerste en meest invloedrijke manifest dat de achteruitstelling van het Nederlands ten voordele van het Frans aanklaagde en opriep tot zelfbewustzijn van de Nederlandstalige Zuid-Nederlanders.

Jan Baptist Verlooy stamde uit een vooraanstaande familie uit Houtvenne, vandaag een deelgemeente van Hulshout. In 1766 trekt Verlooy naar Leuven om er rechten te studeren. In 1774 vestigt hij zich in Brussel en legt er een jaar later de eed af als advocaat bij de Raad van Brabant. Hij publiceert er in 1781 de Codex Brabanticus, een juridisch handboek over de in het Hertogdom Brabant geldende wetten. Uit dit werk blijkt zijn democratische en rationalistische ingesteldheid alsook zijn gehechtheid aan Brabant.

In 1785 schrijft hij een brief aan keizer Jozef II te Wenen om de achteruitstelling van het Nederlands aan te klagen. Twee jaar later verschijnt over dit onderwerp zijn meest invloedrijke werk, Verhandeling op d’onacht der moederlyke tael in de Nederlanden.

In het manifest klaagt hij de overheersing van de Franse taal in de (Zuidelijke) Nederlanden aan en pleit hij voor de erkenning van het Nederlands als volwaardige taal. Verlooy beschouwde het Nederlands immers als de taal van de burgerlijke vrijheid in tegenstelling tot de verfransende elite van het Ancien Régime. Hij pleitte onder meer voor een algemene spelling en onderwijs in het Nederlands. Enkel zo kon het Nederlands opnieuw een wetenschapstaal worden. Ook moesten er opnieuw toneelvoorstellingen in het Nederlands gegeven worden om het Nederlands als cultuurtaal te promoten. Verlooy publiceerde de verhandeling anoniem te Maastricht omdat hij onder streng toezicht stond van de Oostenrijkse bewindvoerders.

Het manifest wordt beschouwd als het eerste theoretische geschrift dat de noodzaak van een Vlaamse Beweging aantoonde en de opwaardering van het Nederlands tot op de hoogte van andere cultuurtalen, vooral het Frans, als doelstelling had.

"Nooit is onze tael eenig aendagt verleent van 't hooggezag. Nog hoogschool van Loven nog onze Brusselsche Academi' hebben haer ooit meer gedaen, als niet verworpen, onze schyfwys' is nog niet gevestigt [...]. Laet ons gezamentlyke Nederlanders, schoon wy van staet geschyden zyn, ons ten minsten in de Nederlandsche konsten aenzien als gevaderlanders en gebroeders. [...] Begin-maer, doe-maer iet, hoe wynig het ook zy, doe-maer zien dat Gy verlangt, ook onze tael geëert te zien: en zy zal 't wezen."

Hij kwam vanaf einde 1787-begin 1788 regelmatig in contact met zijn confrater Jan Frans Vonck. Er is weinig twijfel aan dat zij in het Nederlands vergaderden. In het voorjaar van 1789 richtte hij het geheim genootschap "Pro aris et focis" (vrij vertaald "voor outer en heerd") op, waarin een opstand tegen de keizer werd voorbereid. In het najaar van 1789 werd hij lid van het "Comité van Brussel" van de democraten. Pro Aris et Focis verspreidde een vlugschrift van Verlooy, dat door Vonck ook in het Frans werd vertaald. De Brusselse balie heeft overigens over het algemeen een grote rol gespeeld in de Brabantse omwenteling van 1789.

Tijdens de Brabantse omwenteling sluit hij zich aan bij de Vonckisten, maar moet een tijdlang naar Frankrijk uitwijken. Na de Restauratie keerde hij terug naar Brussel. Bij de Franse bezetting stapt Verlooy in de collaboratie, wat gezien zijn belangstelling voor de verlichte ideeën uit Frankrijk niet zo verwonderlijk is. In 1795 wordt hij burgemeester van Brussel, maar blijft niet lang in functie. Hij doorziet de ware aard van het nieuwe regime en trekt zich terug uit het politieke leven, bovendien heeft hij gezondheidsproblemen.

Jan Baptist Verlooy was een pleitbezorger van de Nederlandse taal en wordt daarom als grondlegger van de Vlaamse Beweging gezien. Toch beschouwde hij niet Vlaanderen, maar Brabant en bij uitbreiding de hele Nederlanden als zijn Vaderland.

De reeks prominente figuren uit de geschiedenis van de Vlaamse Beweging kwam tot stand met de gewaardeerde steun van Wikipedia, de Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, het jubileumboek 30 jaar Volksunie en het geheugen van de stafmedewerker van Jong N-VA.

Hendrik Conscience

Vandaag zetten we Hendrik Conscience in de kijker, de man die zijn volk leerde lezen. Iedereen kent zijn beroemdste werk ‘De Leeuw van Vlaanderen’, hoewel slechts weinigen het boek vandaag nog gelezen krijgen.

Hendrik werd in 1812 in Antwerpen geboren als Henri Conscience. Zijn vader was een uitgeweken Fransman die voor de marine van Napoleon werkte. Zijn moeder was de Vlaamse Cornelia Balieu. Van zijn moeder leerde hij allerlei Antwerpse volksverhalen die hij nadien met veel geestdrift aan zijn eigen vrienden kon navertellen. Zijn scholing was magertjes, maar door zelfstudie bracht hij het zover dat hij hulponderwijzer kon worden.

Bij het uitbreken van de Belgische Revolutie liet hij zich overhalen om de wapens op te nemen. Uiteindelijk bleef hij tot 1836 in het leger. Wanneer hij terugkwam in Antwerpen werd hij lid van de rederijkerskamer ‘De Olijftak’ en ging hij zich toeleggen op het schrijven van volksverhalen. Omdat hij geen werk had bezorgde zijn vriend, kunstschilder Gustaaf Wappers, hem een baantje als vertaler bij het provinciebestuur. Conscience moet zich daar blijkbaar te veel van zijn Vlaamse kant hebben laten zien, zodat hij er ontslagen werd en aan de bak moest komen als tuinman. Wappers zou Conscience later nog vaak aan een baan helpen, en al even vaak ondervond de schrijver tegenkantingen omwille van zijn Vlaamsgezindheid.

Hendrik Conscience begon zijn schrijverscarrière met Franse gedichten, maar schakelde al gauw over op een Vlaams oeuvre. Zijn eerste werken, In’t wonderjaer 1566 en Phantasy kenden weinig succes. Dankzij een subsidie van Leopold I kon hij verder werken als schrijver. Voor zijn bekendste werk, De Leeuw van Vlaanderen, kreeg Conscience waarschijnlijk inspiratie door het schilderij De Groeningeslag van Nicaise De Keyser (van de De Keyserlei) in het Antwerpse Vleeshuis. Hij gebruikte de achtergrond van de Vlaamse opstand om een liefdesverhaal te schrijven over Machteld, dochter van Robrecht van Bethune, en ridder Adolf van Nieuwlant. De roman staat echter vol met historische fouten die Conscience later in zijn Geschiedenis van België heeft trachten recht te zetten.

De Leeuw van Vlaanderen werd niettemin een enorm succes en het werd de inspiratie voor de Vlaamse Beweging in de 19de en 20ste eeuw. Dankzij het succes van De Leeuw werd 11 juli de feestdag bij uitstek van de Vlamingen en werd de Vlaamse leeuw het symbool van de Vlaamse gemeenschap.
In 1842 huwde Hendrik Conscience met Maria Peinen. Het paar kreeg vier kinderen waarvan slechts dochter Marie overleefde. Het gezin ging in Schilde wonen waar Hendrik graag wandelingen placht te maken. Op één van wandelingen kwam hij bij een hoeve in Zoersel waar hij de inspiratie vond voor de roman De Loteling.

De reputatie van Conscience werd intussen almaar groter, en in 1857 werd hij benoemd tot arrondissementscommissaris in Kortrijk. Dat bleef hij tot hij elf jaar later werd aangesteld als bewaarder van de Koninklijke Musea voor Schilder- en Beeldhouwkunst te Brussel.

Hendrik Conscience stierfop 10 september 1883, nog geen maand nadat zijn standbeeld in Antwerpen was onthuld. Hij kreeg een praalgraf op het Kielkerkhof. Na de sluiting van dat kerkhof werden zijn stoffelijke resten en het grafmonument verplaatst naar het Schoonselhof.

Frans Van Cauwelaert

Frans Van Cauwelaert was het boegbeeld van de Vlaamse vleugel van de Katholieke partij voor, tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. Hij volgde school in het kleinsemarie in Hoogstraten waar het verboden was Nederlands te spreken. In 1899 ging hij thomistische wijsbegeerte en later rechten studeren in Leuven. Als student was hij actief in het Algemeen Katholiek Vlaams Studentenverbond, een flamingantische groep die streefde naar hoger onderwijs in de eigen taal. Tevens was hij lid van de redactie van Ons Leven, het blad van KVHV-Leuven.

In 1910 werd hij verkozen in de Kamer waar hij meteen leider werd van de flamingantische groep van de Katholieke Partij. Samen met Louis Franck en Camille Huysmans voert hij vanaf 1911 campagne voor de vernederlandsing van de Gentse Rijksuniversiteit. Van Cauwelaert is er echter niet over te spreken dat in 1916 de universiteit dankzij de samenwerking met de Duitse bezetter even vernederlandst wordt.

Vlak voor het uitbarsten van de Groote Oorlog richtte Van Cauwelaert samen met Alfons Van de Perre en Arnold Henrix in Antwerpen het dagblad De Standaard op. Het eerste nummer ervan verschijnt omwille van de oorlog pas op 3 december 1918.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog vertrok Frans Van Cauwelaert naar Nederland om er de leider te worden van de gevluchte flaminganten. Met Julius Hoste jr. richtte hij er het weekblad Vrij België op dat inging tegen de Duitse propaganda. Zijn Vlaamsch-Belgisch Verbond pleitte voor Vlaamse eentaligheid in onderwijs, justitie en bestuur en voor gescheiden Vlaamse en Waalse legereenheden.

Na de oorlog legt Van Cauwelaert zich in het parlement toe op de creatie van de taalwetten. De krachtsverhoudingen binnen de Katholieke Partij waren danig gewijzigd en de flamingantische groep van Van Cauwelaert vormde nu een meerderheid. Hij realiseerde de taalwet van 31 juli 1921 die de overheidsadministraties van het Vlaamse land vernederlandste, hij werd burgemeester van Antwerpen, hij realiseerde de taalwet op het leger in 1928, de taalwet van 1930 op de universiteit van Gent, de taalwet van 1932 op het lager en middelbaar onderwijs. De voorzien taalwetten in verband met het leger en justitie werden echter door koning Albert afgeblokt.

Toch verloor Van Cauwelaert veel krediet binnen de Vlaamse beweging. Hij was een tegenstander van het federalisme en zag de Vlaamse ontvoogding vooral als een cultureel gegeven. Hij werd daarom ook als minimalist omschreven, in tegenstelling tot de maximalisten die wel naar politieke autonomie voor Vlaanderen streefden.

Van Cauwelaert vestigde zich na de oorlog in Antwerpen waar hij met zijn jongere broer August (dichter en later rechter) een advocatenpraktijk startte. Van 1921 tot 1934 was hij er burgemeester. Hij zorgde onder meer voor een forse havenuitbreiding in noordelijke richting. De Van Cauwelaertsluis werd naar hem vernoemd.

In de jaren 1934-1935 was hij minister in de regeringen-de Brocqueville en –Theunis, maar hij moest wegens een financieel schandaal ontslag nemen. Zijn geloofwaardigheid en zijn morele autoriteit werden hierdoor zwaar beschadigd. In 1939 werd hij niettemin voorzitter van de Kamer, een functie die hij behield tot 1954.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verbleef Van Cauwelaert te New York. Na de oorlog trachtte hij de repressie te beperken. Hij was erbij toen Leopold III besloot af te treden. Frans Van Cauwelaert bleef tot aan zijn dood in 1961 Kamerllid.

In 1938 was hij een van de architecten van de Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Kunsten van België. Tot vandaag wordt jaarlijks de prestigieuze Wetenschapsprijs Frans Van Cauwelaert uitgereikt.

Frans Van Cauwelaert is de grootoom van Knack-directeur Rik Van Cauwelaert.

Hendrik Elias

Onze Vlaams-nationalist van de dag is iemand die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog zwaar verbrand heeft – in de figuurlijke zin dan toch. Historicus Hendrik Elias was na de dood van Staf De Clercq leider van het VNV, de partij die voor de totale collaboratie had gekozen.

Hendrik Elias werd geboren in 1902 in Machelen. Hij studeerde Geschiedenis aan de K.U.Leuven en behaalde er een doctoraat in de Rechten in 1929. Noodgedwongen moest hij zijn academische ambities opbergen toen er onder de kanunniken van de universiteit protest rees tegen een mogelijke benoeming van de té Vlaamsgezinde Elias. Hij besluit de politiek in te gaan en in 1932 raakt hij verkozen voor het VNV in de kiesomschrijving Gent-Eeklo.

Binnen het VNV zal Elias altijd een beetje op twee benen hinken. Hij veroordeelt het "fascistisch nationalisme" en pleit voor federalisme. Niettemin wordt hij in 1933 lid van de VNV-Hoofdraad, in de hoop de partij te kunnen matigen. Begin 1935 wordt het door hem uitgewerkte partijprogramma verworpen. Elias dreigt met ontslag maar bindt in. Zo zal Elias nog enkele keren dreigen op te stappen, om dan weer terug te keren.

Vlak na de Duitse inval schaart Elias zich samen met de andere VNV-parlementsleden achter de leuze "geen tweede activisme". Desondanks belooft VNV-leider De Clercq op 3 juni 1940 de volledige medewerking van het VNV aan de Militärverwaltung. Naar buiten toe aanvaardt Hendrik Elias dan plots wel de collaboratie, onder meer in de hoop erkenning te krijgen voor het Vlaamse volk. Hij wordt door de bezetter benoemd als burgemeester-commissaris van Gent.

Nadat Staf De Clercq in 1942 overlijdt ten gevolge van kanker volgt Elias hem op aan het hoofd van het VNV. Hij besefte al gauw dat er van de Duitse beloftes inzake de erkenning van Vlaanderen niet veel in huis zou komen. Bovendien begon de DeVlag steeds meer het VNV te overvleugelen als organisatie van Vlaams-Duitse samenwerking. Henrik Elias durfde evenwel niet te breken met de collaboratie, ondermeer omdat hij vreesde dat het VNV dan volledig zou worden overgenomen door de DeVlag. Elias kwam na een ontmoeting met Himmler tot het inzicht dat zijn politiek tot mislukken was gedoemd. Toch bleef hij tot na de val van het 3de rijk voorzitter van het VNV.

Bij de bevrijding vluchtte Elias naar Duitsland waar hij al snel door de Fransen zou worden gevangen genomen. Hij werd ter dood veroordeeld wegens collaboratie, maar zijn straf werd omgezet in levenslang. In 1959 wordt hij om gezondheidsredenen vrijgelaten. Tijdens en na zijn gevangenschap stort Elias zich terug op zijn oude liefde, de geschiedenis. Hij schreef o.a. De Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, een werk in 4 delen over het Vlaamse denken van 1780 tot 1914, waarvoor hij de Prijs van de Vlaamse Provincies en de Frans Van Cauwelaertprijs kreeg. Hendrik Elias overleed in 1973.