Vandaag vereren men de H. Joannes Berchmans, B. en daar vertelt de volkskundige kalender 't volgende over : Joannes, te Diest geboren op 13-3-1599, trad in het klooster der Jezuieten te Antwerpen. Naar Rome gezonden om zijne studiën te voltooien, stierf hij er den 13 augustus 1621. Hij wordt bijzonderlijk door de christene jeugd vereerd, die jaarlijks, tijdens de maand augustus, gaat beewegen naar Diest alwaar zijn geboortehuisje nog een heiligdom is, en naar Leuven waar zijn hart bij de Jezuieten berust.
Nu Sint-Katrien voorbij getrokken is, is het wel even stil voor wat de weerspreuken betreft, niet voor lang echter want voor 't einde van de maand krijgen we er nog twee. Heel toepasselijk voor de tijd van 't jaar vind ik volgende spreuk :
" November kan alle rijkelui van koude voorzien, en dan blijft er nog genoeg over voor de arme sloebers ! "
Wat niets te maken heeft met 't weer maar toch ook een goei :
" Het grootste licht is een vrouw "zei klein Warreke "daarom vrij ik altijd in de schaduw."
In de werkhuizen der naaisters wordt de H. Catharina ook gevierd, en de nog ongehuwde gezellinnen van boven de 25 jaar, indien er nog zijn, ontvangen, de beroemde Bonnet de Sainte Catherine. De spreuk : Coiffer Sainte Catherine, komt van de gewoonte die vroeger bestond dat de heiligenbeelden in de kerken, door de maagden versierd werden en dat men er een kapje of mutsje opzette. Zoo geschiedde het bijzonderlijk voor de H. Catharina. Nog wat weerkunde dan : Op Sinte Catharinadag sterkt de winter. Het droef regenachtig weer is uit, de vorst treedt in. Nochtans, zoo op dezen dag vorst begint, dan duurt hij zes weken lang. - Sinte Katrien heeft dikwijls een witte mantel. - Na regen geeft Sinte Katriene zoneschijn - EN...Als het vriest op Sinte Katriene, vrouwke haal uw koolen uit den hof !
Omdat rond de H. Catharina zoveel te doen is begin ik er vandaag al maar wat over te vertellen. Twee weerspreuken die elkaar wat tegenspreken maar...die niks zijn vergeleken met de weerspreuken die ik u morgen zal serveren. Want...geloof mij die Sinte Katrien is niet 't eerste 't beste vrouwmens, allee...wat 't weer betreft bedoel ik hoor
" Zoals de dag van Sint Katrijn, zal de laatste januari zijn. ".
Een andere weerspreuk zegt het dan weer zo :
" Gelijk het weer op Sinte Katrien, zal men het in februari zien. "
Sinte Catharina is voor de meisjes wat St. Gregorius is voor de jongens. 't Is feest opschool en in de buurt. Men ziet de Schooliersters bij de buren rondgaan om geld in te zamelen. Zij zijn doorgaans in 't wit gekleed, met witten sluier op het hoofd, ook heeft er eene de kroon op het hoofd als teeken der waardigheid. Zij zingen een lied ter eere der heilige, waarvoor zij, naast geld, ook bloem, boter en eieren ontvangen om 's avonds pannekoek of wafels te bakken. Zij zingen : Wij komen al rond om Sinte Catriene wij hadden zoo geerne wat boekweitbloem wij zullen ze luisterrijk vieren al op een zalige maniere. Gelijk zij verleen jaar hebben gedaan, huis voor huis afgegaan, ter eere van Sinte Katrien geef wat houdt wat tegen 't jaar nog wat. Zij gingen bij den bakker om twee koeken met appelen gereed te laten maken als geschenk voor de meesteres. Deze kwam met twee akers bier; met het rondgehaalde geld werd er smout gekocht en 't was dan eene smulparij.
De H. Catharina werd in Vlaanderen tot beschermheilige van verschillende neringen gekozen. Om de wijze harer marteldood : het doorscheuren van haar lichaam met een wiel met scherpe messen bestoken, werd ze door de wagenmakers vereerd. De pelsmakers, grauw- en lammerwerkers herdachten de legende die verhaalt, dat bij hare onthoofding het gestold bloed der achttienjarige martelares in melk veranderde en rond den hals als een sneeuwswitte pels vormde. Om hare hemelsche geleerdheid en welsprekendheid werd de maagd van Alexandrië door verschilende rederijkerskamers, onder andere Aalst, Eeklo en Leuven, tot beschermheilige gekozen, ook de wijsgeeren namen haar tot patrones. Om de maagdelijke zuiverheid die Catharina bewaarde en met den dood bestierf, hebben de jonge dochters haar tot patrones genomen. De jonge meisjes en schoolkinderen vieren dien dag op eigenaardige wijze. Niet alleen worden bij begoede menschen geschenken gegeven aan de jonge dochters van den huize, maar in talrijke onderwijsgestichten hebben gezellige feestjes en avondmalen plaats. Zie het vervolg hierna
En precies vandaag, 3 dagen voor en 3 dagen na Sinte Katharina die op 25 november op bezoek komt, beginnen de "BORTELDAGEN". Onze voorouders waren echt bang voor die dagen want werd er gezegd : Al wie op die dagen een varken durfde slachten, zou slechte ervaringen krijgen met dat vlees. Het spek zou later uit de pan glippen. OF Wie er die dagen nog durfde te zaaien zou nadien merken dat het zaad terug uit de grond borrelt. OF Wie er die dagen pensen(beuling) zou koken, zou tot de vastestelling komen dat die pensen slecht smaken. De boodschap tijdens deze dagen was dus : Geen varken slachten, niet zaaien of geen pensen koken. Al het andere mocht dus !
Terwijl er dezer dagen her en der fanfares en harmoniën al spelende door onze straten trekken op weg naar hun feesttafels, want welk spelend gezeldschap van dat genre noemt er nu niet Sinte-Cecilia? Heeft deze heilige nog wel wat anders in petto :
" De dag aan Sinte-Cecilia gewijd, is de maatstaf van de wintertijd. "
Zo krijgt u vandaag al enig idee hoe de winter zal vergaan.
Vandaag is het een toch wel vrij belangrijke dag want met de Opdracht van Maria wordt vaak de aard van de winter bepaald. Voor deze keer zou het een donkere dag moge zijn, en is het dat niet....????
" Maria's opdracht klaar en hel, maakt de winter streng en fel ! "
Wat ze in Amerika ook moge voorspellen, vandaag is het Maria die regeert !
Een oud gebruik nu heel lang geleden ..... Nopens het eigenaardig gebruik, dat enkel in ons land bestaat, de ouders en meesters buiten te sluiten, te Thomassen, kan men enkel gissen dat de oorsprong er van te vinden is in het volgende : Men weet dat de Apostel Thomas tweemaal te laat kwam bij de groote gebeurtenissen : toen Jezus zich na zijne verrijzenis vertoonde aan de apostelen, en, wanneer de H. Maagd gestorven is, was alleen deze Apostel afwezig. Men thomast deze die vrijwillig of onvrijwillig te laat komt in de kamer of in het schoollokaal. De kinderen haasten zich vóór vader en moeder in de huiskamer te zijn, om de deur te sluiten en te roepen : Ge zijt gethomast. Willen de ouders nu binnenkomen, dan moeten zij iets ten beste geven voor het maal : chocolaad met eierbrood, krentenbrood, pappenthee of iets dergelijks. Daar waar de dienstboden nog deel maken van het huisgezin, mogen ze ook eene fooi vragen als zij hunne meesters kunnen thomassen. Het gebeurt ook dat man of vrouw 's avonds den te-laat-komende het echtelijk bed ontzeggen tot bekomen eener gift.
Op school werd ook de meester en meesteres gethomast om vrij af te hebben, ofwel opdat men vertelselkens zou mogen hooren. In den ouden tijd, dat is rond 1850, bonden de leerlingen der hoogste klas in het Land van Aalst, hun meester aan den stoel en droegen hem naar de herberg waar hij moest tracteeren met bier en mastellen of worstenbrood. Te Geraardsbergen tracteerde de meester met pappenthee. In de Kempen schonk de meester aan de leerlingen een haan en eene hen, die dan, door de knapen vervolgd, ofwel den eigendom werden van den vanger, ofwel 's avonds door de bende werden opgepeuzeld; de vanger ontving dan het pijkenaas. In de vrije school van Mol, deelde de meester 's avonds pepernoten en klappelkoeken uit. Te St. Truiden gaan de kinderen met papieren kroonen op het hoofd rond, als teeken van hun meesterschap. Een Volksgezegde uit die tijd : Sint Thomas is de wasscher, dit beduiden dat de vrouwen hun was begonnen tegen het Kerstfeest. 't Is nen ongeloovigen Thomas, zinspelende op de ongelovigheid van de Apostel, na de verrijzenis van de Zaligmaker. Op naar St. Cecilia en dat is morgen al.
Men aanzag de Messiasmis als eene noodmis, die, waarvan men de meeste hulp kan verwachten; ons volk noemde ze dan ook : de krachtigste mis van het jaar. En dan het Wangeloof in die tijd : Wanneer de priester gedurende die mis het Orate Fratres zegt en men zich omdraait, ziet men al de tooveressen die in de kerk zitten, met een bieënbkorf op het hoofd. Ik vroeg het mij al vaker af, waar is toch die tijd naartoe ? Morgen is het de beurt aan de H. Thomas, apostel. en vertel ik u het eigenaardig gebruik rond deze apostel dat enkel in ons land bestaat (bestond).
Uit de volkskundige kalender, rond de tijd van de advent : Den woensdag vóór Quatertemper, noemt men Engelenwoensdag, dan wordt in de kerk de Guldenmis gezongen. Deze wordt ook Messiasmis genoemd. Alhoewel deze mis in de algemene liturgie slechts in de 14de eeuw werd opgenomen, was zij van af de 12de eeuw in ons land gevierd. In de middeleeuwen geschiedde dit met grooten luister, wanneer de kamers van Rhetorica hunne mysteriespelen opvoerden. Te Brugge, Leuven en elders werd toen de boodschap vertoond. In het archief van St. Jacobskerk te Brugge bewaart men de beschrijving ervan : " De dag voor dat de Guldenmis zou gecelebreerd worden, moet alles in gereedheid gebracht worden : twee stellagiën in vorm van kapellekens, in het groote koor opgetimmerd worden en met gordijnen voorzien. het eene moet dienen voor Maria, het andere voor den engel Gabriel. Terwijl op Quatertemperdag, op het einde der metten het Evangelie Missus est wordt gezongen, zullen twee vooraf aangewezen kinderen of jongelingen, zich op passende wijze kleeden in de sacristij, de eene als Maria, de andere als Gabriel en, voorafgegaan van kinderen met brandende kaarsen, hun intrede doen in het koor om dan plaats te nemen in hun kapelleke. Aanstonds, na de metten, wordt de plechtige mis Rorate Coeli gezongen.Bij het begin van den introïtus wordt de gordijn van het kapelleke, waarin Maria op een bisstoel neergeknield is, weggeschoven. Evenzoo wordt na het Epistel het kapelleke van den Engel geopend. Het Evengelie wordt gezongen door den diaken en de twee kinderen. Wanneer, op het einde van het evangelie, de Engel deze woorden tot Maria stuurt : " De H. Geest zal over u komen en de kracht des Allerhoogste zal U overlommeren, wijst hij met den scepter dien hij in de rechter hand houdt, naar eene duif, den H. Geest verbeeldende en met kaarslicht versierd, die langzaam van het koorgewelf neerdaalt tot boven het hoofd van Maria. "
De lekkerkoek heiligmaker, ook huwelijkmaker genoemd, gedenkt het feit dat de heilige een bruidschat schonk aan drie maagden die bestemd waren als slavinnen verkocht te worden door hun vader en alzoo een deftig huwelijk konden aangaan. Op dit feit steunt het gebruik dat men hier en meest in Holland aantreft, harten van marsepain aan te bieden. Bij de burgers, ook in de scholen, komt St. Nikolaas in persoon lekkers- en speelgoed uitdeelen. Hier wordt hij vergezeld van een knecht, Nicodemus, daar, door een Engel, die het goede geschreven in een boek draagt en afleest. St. Nikolaas is gekleed met eene witte albe, met koormantel, een mijter op het hoofd en den staf in de hand. Natuurlijk is hij een ouderling, de grijze haren en baard bewijzen het. En nu....met zijn allen maar heel braaf zijn ! ! !
's Morgens zijn de kinderen al vroeg uit het bed om te zien wat Klaas heeft meegebracht. De folklore is rijk aan al wat Klaas brengen kan ; zonder te gewagen van speelgoed : poppen, treins, soldatentuigen, winkel- en keukengerief, hebben wij in de snoeperijen iets eigenaardigs te zien; hun vorm heeft een legendarischen oorsprong. De bisschoppelijke stad Myra ligt aan zee, en menigmaal heeft de heilige de schippers behouden bij de tempeesten ; daarom geeft men de scheepjes van marsepain. Het brood, mild aan den arme gegeven door den bisschop, had een bijzondere vorm, daarom de brood- of koekemannen, ruiters wiens hoofd, ook den kop van het paard, steenen schilderijtjes dragen. De onontbeerlijke speculaas op dien dag, schijnt ons te komen van het Rijnland, waar men "speculaze" , platte koeken met kruiden bakte, ter eere van den heilige. Ook pepermoppen en peperbollen hebben er den oorsprong. In onzen jongen tijd kwamen de bakkers 's morgens vroeg heete brood trompen : lange broodjes met worst. Morgen lees ik over dit alles een laatste maal voor u voor, en dan...is het aan de goede Sint zelf.
