Deel 2

CRISISSEN

Covid-19 heeft bruusk de wereld geschokt en ons tegelijkertijd anders dan voorheen leren kijken naar een aantal crisissen, waarin onze samenleving zich op dat moment reeds bevond.

Deze pandemie heeft ons hevig geraakt door de gelijktijdigheid van het onverenigbare. Alles wordt gelijktijdig zichtbaar en vecht om een plaats in de genetwerkte communicatie wereldwijd. We zijn in een universum van opzichtige contrasten en polarisatie binnengevallen. We beleven een soort systeemwedloop en een strijd om mensbeeld, zelfbeschikkingsidealen en levensbeschouwing. Dat gebeurt in een spanningsveld tussen nationaal egoïsme, globale solidariteit, vrijheid, zekerheid, gerichtheid op de mens, economisch vernuft en koel rendementsdenken. Ze is ook een test voor de liberale democratieën. Die strijd en test kunnen pas echt beoordeeld worden na volledige indijking van de pandemie en nadat alle brokstukken die de pandemie heeft achtergelaten op economisch en menselijk vlak zijn opgeruimd. Het zijn de alomtegenwoordige zichtbaarheid van verschillen en de gelijktijdigheid van onverenigbaarheden die elke overhaaste beoordeling van de crisis bemoeilijken.[1]

Welke andere crisissen bestonden er al vóór corona? Er zijn er tal van.

De multiculturele naoorlogse orde met haar wereldorganisaties blijkt slechts een schaduw, deels vervallen door de desinteresse van de grote landen en gedeeltelijk moedwillig verstoord door een man in het Witte Huis. De internationale gemeenschap slaagt er niet in oorlogen en conflicten te beslechten waardoor deze blijven smeulen. Een gevolg is dat verdrijving, vlucht en omzwerving op alle continenten zorgt voor migratiestromen en steeds nieuwe menselijke tragediën.

De kapitalistische economie en consumptie lijken in een fase van verval te zijn beland. De kloof tussen arm en rijk, niet-elite en elite wordt breder en dieper. Sociaal onrecht zit in elke vezel van onze maatschappij.

Het internet en zijn platforms, artificiële intelligentie, algoritmes, digitalisering, automatisering, robotisering … ontplooien, niettegenstaande de vele voordelen die eraan verbonden zijn, een ontbindende kracht die zich diep in de samenleving invreet.

De wetenschappelijke en technologische vooruitgang heeft zich ontkoppeld van de morele vooruitgang.

Het milieu wordt zienderogen verwoest en de klimaatverandering wordt onvoldoende ernstig genomen.

De klassieke democratie heeft het moeilijk. De traditionele politieke systemen komen onder druk te staan. Het populisme zet zijn stempel op politiek en maatschappij. Bewegingen zijn in opmars.

En tot slot: Het vertrouwen in de waarheid heeft een flinke deuk gekregen en termen als ‘fake news’, ‘post truth’ ‘alternative facts’ en complotdenkers worden gemeengoed. De gevolgen daarvan zijn ingrijpend en bedreigend.

Daarenboven dringen een aantal van hogergenoemde factoren, met stip het internet en het kapitalisme, tot diep door in ons taalgebruik. Macht heeft taal maar taal heeft ook macht.[2];[3];[4]

Telkens als crisissen zich voltrekken stelt zich de vraag of na de crisis de normaliteit terugkomt, of dat ze zal resulteren in fundamentele veranderingen. Onheilsprofeten noemen elke crisis ‘existentieel’. Anderen dromen van een historisch keerpunt en van leereffecten. Alles zal beter worden, een nieuw begin dient zich aan. Andere willen zo snel mogelijk terug tot de orde van de dag overgaan.

Winston Churchill, een Brits politicus van de ‘Conservative Party’ en premier van het Verenigd Koninkrijk van 1940 tot 1945 en van 1951 tot 1955, geloofde erin dat crisissen ook voordelen kunnen hebben. Een van zijn bekende uitspraken luidde: “Never waste a good crisis”. Hij gaf daarmee aan dat de Verenigde Naties nooit hadden bestaan indien er niet de 2^de Wereldoorlog, een minder leuke periode, aan was voorafgegaan.

Een variante op die spreuk is: “Never allow a crisis to go to waste”, een uitdrukking om te zeggen dat men in crisistijd snel actie moet nemen desgevallend met middelen andere dan de gangbare.

Volgens Ivan Krastev, een Bulgaars filosoof en politicoloog, veranderen crisissen zoals epidemieën en pandemieën de wereld niet, maar leren ze ons wel de waarheid over onze maatschappij. We zien wat we voorheen niet konden zien. Na afloop van crisissen hebben we altijd gedaan alsof de wereld de oude is gebleven. We hebben nooit een diagnose gemaakt van de eerdere aandoeningen van het systeem. We hebben aan de gang zijnde crisissen altijd beschouwd als een banale voortzetting van vorige crisissen. We zien enkel dat wat we gewend zijn.[5]

We kunnen er echter niet omheen dat omwentelingen effectief plaatsvinden, het collectief denken verandert, meningen en waarden die door de leden van een samenleving worden gedeeld verdwijnen en worden vervangen door nieuwe (paradigma shift). Af en toe is er nood aan een nieuwe dieptestructuur voor ons denken en handelen die beter past bij de nieuwe uitdagingen. Wellicht gebeurt dat volgens een slingerbeweging zoals van hoop op openheid, vrijheid en zelfrealisatie, naar verlangen naar orde, zekerheid en inperking, en terug, wat meer van het ene, wat minder van het andere, over en weer.

Het is hier zeker op zijn plaats even te blijven stilstaan bij de coronapandemie zelf, al is het duidelijk dat corona, of Covid-19, niet het onderwerp is van dit gelegenheidsgeschrift.

Vooreerst is het wellicht niet onbelangrijk vast te stellen dat de coronacrisis zich voor een groot deel voltrekt in een wereld gekarakteriseerd door het trumpisme – genoemd naar een Amerikaanse president die als lijfspreuken had ‘America first’ en ‘Stop the steal’– en de brexit – of het proces van uittreden van het Verenigd Koninkrijk uit de EU, met als slogan ‘take back control.’ Beide trends laten diepe sporen na in onze samenleving, vooral op het vlak van waarheid en leugen.

De coronacrisis heeft zich gepresenteerd als een onmiddellijke bedreiging, voor allen zonder onderscheid van rang of stand, als een direct gevaar voor het eigen leven en dat van de eigen familieleden en vrienden. Ze sluit perfect aan bij de angstreflexen en waarnemingspatronen van de mensen. Zonder onderscheid van rang of stand, is eerder relatief, omdat het mattheuseffect speelt, genoemd naar een vers uit het mattheusevangelie: ‘Aan hem die heeft, zal gegeven worden’. Nemen we de gezondheidszorg. Wie al onderliggende medische problemen heeft, wordt zwaarder getroffen. Voor andere aandoeningen dan Covid-19 wordt de zorg vaak uitgesteld. Ook in andere domeinen speelt hetzelfde effect. Corona maakt velen werkloos, maar hoger geschoolden worden minder getroffen. Vervangingsinkomens aan werknemers en zelfstandigen die werk en inkomen verloren hebben, houdt hen even uit de armoede, maar ze moeten op de duur toch naar het OCMW en de voedselbanken. Leerlingen met een leerachterstand bevinden zich het meest in de gezinnen onderaan de sociale ladder. Afstandsonderwijs is voor deze jongeren niet evident en betaalde bijlessen is zeker geen optie. Die verdomde Mattheus![6]

Met deze pandemie zijn we in een kwaadaardige situatie terechtgekomen: destructief, zonder genade, grenzeloos. De pandemie is globaal (geglobaliseerd?) en toch vindt de wereld geen gemeenschappelijk antwoord. Eigenlijk zou ze een aandrijver voor globalisering moeten zijn.[7]

Toch beleven we hoe adembenemend beweeglijk en eigenlijk snel mensen veranderingsbereid kunnen zijn, al geldt dat niet voor allen. De staat heeft ook geprobeerd in deze crisis de idee ‘dreigende catastrofe’ te verbinden met de idee van een nieuw ‘wij’, dat niet staat voor getemd egoïsme, maar wel voor voorzichtigheid, derving, verdraagzaamheid, solidariteit.[8];[9]

Het is ook doorgedrongen dat een pandemie aanpakken niet kan zonder een actieve overheid, los van het feit of die als democratisch of dictatoriaal geldt.[10] Dat neemt het wantrouwen niet weg dat mensen – terecht of onterecht - hebben tegenover maatregelen van de overheid die genomen worden in naam van de bestrijding van catastrofes of crisissen en die dan beschouwd worden als uitholling van de democratie, niet-proportioneel of heimelijke toe-eigening van meer macht.

In dat verband kunnen we ons twee dingen afvragen. Wat als het land niet op slot was gegaan? Hoe groot zou de ravage dan zijn geweest? En wat als we allemaal – zonder uitzondering – plichtsbewust en volhardend alle maatregelen zouden nageleefd hebben? Hoe lang zou de pandemie dan geduurd hebben? Het zijn twee (alternatieve) scenario’s, waarvan we de resultaten alleen maar kunnen gissen.[11]

Zal de coronacrisis veel veranderen in de wereld? Het zal vermoedelijk vele decennia duren vooraleer het duidelijk wordt of er in 2020 iets heel groots en bepalends is gebeurd en of 2020 een belangrijk keerpunt zal zijn. De pandemie kan geduid worden als een ‘memento mori’: ‘denk aan je zwakte, denk eraan te moeten sterven’. De schijnbare zekerheden worden in twijfel getrokken, maar op de lange termijn volgt er niets beslissends. De geschiedenis is altijd het vertrek naar het onbekende, maar tot nu toe zijn epidemieën altijd beantwoord met onderdrukken en vergeten. Ze veranderen de houding en de mentaliteit van de mensen niet.[12]

Covid-19 kondigt echter zeer waarschijnlijk toch een historisch moment aan, waarin de constante zorg voor de gezondheid een nieuw belangrijk element wordt van het heden. Van nu af aan geldt: ‘na de pandemie is vóór de pandemie’. We krijgen er een constante angst bij, namelijk die voor dodelijke virussen. Iets onzichtbaars zoals een pandemie heeft de zwakheden van ons systeem zichtbaar gemaakt. We weten hoe vatbaar de mensheid geworden is voor nieuwe ziektes en hoe belangrijk hygiënemaatregelen zijn. Virussen en pandemieën dwingen ons dan ook tot nederigheid.[13];[14]

Virussen en pandemieën zijn waarschuwingsschoten van de natuur.

We kennen onze plaats niet meer. We hebben dringend behoefte aan een realistischer zelfbeeld. De natuur kan zonder ons, wij kunnen niet zonder de natuur.

Velen denken buiten en boven de natuur te staan en dat ze naar eigen goeddunken de natuur kunnen gebruiken en veranderen, voor ons eigen welzijn. Daar zal een prijs voor betaald moeten worden. Het mateloze geloof in het eigen kunnen maakt dat we het niet nodig vinden om onze levensstijl fundamenteel te wijzigen, in de illusie dat de problemen die er nu zijn, straks als sneeuw voor de zon zullen verdwijnen op grond van nog te ontwikkelen technologieën. Wat de deskundigen, biologen en klimaatwetenschappers, al geruime tijd naar voor schuiven, ontkennen we en we maken het zelfs verdacht. Wij zijn de heersers van de wereld, de blik trots voorwaarts gericht. Wie ons tegenspreekt, is dom of onwetend, leve de vooruitgang! Zo’n ernstige afwijking op het vlak van zelfkennis heeft in de psychiatrie verschillende benamingen gekregen:  megalomanie, psychopathie, narcisme, telkens met de vermelding dat deze stoornis nauwelijks te behandelen valt.[15];[16]

Crisissen met nog grotere risico’s voor de mensheid dan de coronapandemie, en die moeilijker te vatten zijn, zoals de klimaatverandering, vormen de grote uitdaging voor de moderne wereld. Dat impliceert dat we ons voorstellings- en reactievermogen radicaal moeten verruimen. Corona heeft ons geleerd hoe slecht we voorbereid zijn op echte schokken. Covid-19 is slechts een kleine voorbode van wat we kunnen verwachten eens de klimaatverandering op kruissnelheid komt.[17]

Al voor de derde keer leiden een epidemie en een klimaatverschuiving tot een zingevingscrisis, schrijft Tom Hannes, boeddhistisch meditatieleraar, theatermaker en coach, in een krantenartikel. Het gaat over de Atheense pest uit de vijfde eeuw voor onze jaartelling, de veertiende-eeuwse epidemie die Europa murw sloeg en de huidige  coronapandemie van 2020-2021. Telkens ging het om de combinatie van een epidemie en een klimaatverschuiving.

Zowel overheden als burgers zullen moeten inzien dat we moeten afstappen van de idee dat alles draait rond de redding van onze eigenliefde, onze individuele vrijheid, onze winstgroei en het halsstarrig weigeren om in te zien dat we niet langer centraal staan en moeten overgaan tot een zingeving gebaseerd op complexe interacties met al wat en wie we op deze planeet delen. We zijn een onderdeel van een groter geheel, dat geregeerd wordt door wetmatigheden en toeval die ons grotendeels overstijgen. Het zal moed en geduld vergen en heel veel schakelwerk om dat inzicht te bewerkstellingen.[18][19]

Dat na corona of Covid-19 de wereld er plots anders en beter zal uitzien, is niet waarschijnlijk. Als de nood het hoogst is, is de redding nabij, zegt het spreekwoord. Bij geluk van leven zullen we dat aan de lijve kunnen ondervinden. Al weet niemand hoe dat verhaal zich zal voltrekken. Na neergang volgt euforie, om dan weer plaats te maken voor neergang. De geschiedenis herhaalt zich of komen er steeds nieuwe variaties op wat voorafgaat? Voor het overige is het menselijk brein de enige grote machine die verhalen uitvindt. En verhalen kunnen alleen maar plaatsmaken voor… nieuwe verhalen.[20]

Dat brengt ons tot het echte thema van dit geschrift: wat leert de pandemie ons over in het bijzonder ‘waarheid, vrijheid, gelijkheid, waardigheid, rechtvaardigheid’ en dat gerelateerd aan de tegenstellingen links-rechts, boven-onder (elite-volk en/of volk/staat) en individu-gemeenschap?

[1] Der Spiegel – Heft 14/28.3.2020 – “Die verletzliche Zivilisation”. Von Bernhard Pörsen.

[2] Der Spiegel – Heft 17/18.4.2020 – “Am Anfang war das Virus”. Von Ullrich Fichtner.

[3] Der Spiegel – Heft 32/1.8.2020 – “Das Virus ist ein Warnschuss der Natur”.  Spiegel-Gespräch met dem Pilosophen Markus Gabriel. Von Susanne Beyer

[4] De Standaard – 21 en 22 maart 2015 – “Bent U burger, druk 1. Hoe de taal van de economie de politieke betrokkenheid smoort”. Door Marc Reynebeau

[5] Der Spiegel – Heft 27/27.6.2020 – “Wir sehen, was wir vorher nicht sehen konnten”. Spiegel-Gespräch mit dem Philosophen Ivan Krastev. Von Lothar Gorris.

[6] De Standaard – 28 januari 2021 – “Mattheus blijft doorwerken tijdens de pandemie”. Door Guy Tegenbos.

[7] Der Spiegel – Heft 27/27.6.2020 – “Wir sehen, was wir vorher nicht sehen konnten”. Von Lothar Gorris.

[8] Der Spiegel - Heft 14/28.3.2020 – “Die verletzliche Zivilisation”. Von Bernhard Pörksen.

[9] Der Spiegel – Heft 16/11.4.2020 – “Die Stunde des offenen Herzens”. Von Elke Schmitter.

[10] De Standaard – 15 oktober 2020 – “Het is nuofficieel: het neoliberalisme is dood”. Door John Vandaele.

[11] De Standaard – 5 maart 2021 – “Fantasieloze verontwaardiging” – Door Jelle Dehaen.

[12] Der Spiegel – Heft 3/16.1.2021 - “Epidemien locken die bösen Kräfte hervor”. Von Lothar Gorris.

[13] Der Spiegel – Heft 17/18.4.2020 – “Am Anfang war das Virus”. Von Ullrich Fichtner.

[14] Der Spiegel – Heft 32/1.8.2020 – “Das Virus ist ein Warnschuss der Natur”. Von Suzanne Beyer.

[15] Der Spiegel – Heft 32/1.8.2020 – “Das Virus ist ein Warnschuss der Natur”. Von Suzanne Beyer.

[16] De Standaard – 14 december 2020 – “We kennen onze plaats niet meer”. Door Paul Verhaeghe.

[17] Der Spiegel – Heft 14/28.3.2020 – “Die verletzliche Zivilisation”. Von Bernhnard Pöksen.

[18] De Standaard – 21 en 22 november 2020 – “Tijden van nobele verwarring”. Door Tom Hannes.

[19] De Standaard – 14 december 2020 – “We kennen onze plaats niet meer”. Door Paul Verhaeghe.

[20] Der Spiegel – Heft 13/21.3.2020 – “Yuval und die Neandertaler”. Von Lothar Gorris.

Het volgend deel draagt als titel 'Reflecties'.

“Misschien hebben we veel te lang geloofd dat we niet kwetsbaar zijn, dat alles altijd sneller, hoger en verder gaat.

Dat is een vergissing.” Frank-Walter Steinmeier, Bondspresident Duitsland