DEEL 10

REFLECTIES - IN WAT VOOR EEN WERELD ZIJN WE VERZEILD GERAAKT? - WAARHEID - COMPLOTTHEORIEËN

Dit coronatijdvak kunnen we, volgens de Nederlandse denker Bas Heijne, kwalificeren als ‘de tijd van de contraverlichting’. Na alle moeite die Descartes, Spinoza, Locke en Voltaire zich hebben getroost om geloof en bijgeloof uit te bannen door meningen te onderwerpen aan feiten en proefondervindelijke ervaring, zijn de feiten tegenwoordig opnieuw niets meer dan een mening geworden en is blind geloof in een zingevingsverhaal dat alles verklaart hip. Het tijdperk van de rede heeft plaatsgemaakt voor een tijdperk van obscure theorieën die geen feiten nodig hebben om fanatieke gelovigen te werven. Ook de wetenschap is tot een complot verklaard. Wetenschappers en specialisten maken deel uit van de elite en de elite is verantwoordelijk voor al het kwaad in de wereld.

“Ik denk, dus ik ben”, de lijfspreuk van Descartes en het motto van de verlichting, staat ook in de vaandels van complotdenkers. Ze denken van zichzelf dat zij de enigen zijn die hun verstand gebruiken. Doordenken, daar komt het op aan. De rede volgen. Zelfstandig zijn. Niet laten afleiden door de algemene opinie. De feiten zoeken naast de officiële feiten. Op die manier kan de huidige tijd genoemd worden als ‘een volledig uit de hand gelopen verlichting’.

Internet is een van de grote verschijnselen dat daarvoor aansprakelijk is. Vroeger had uitsluitend de elite toegang tot kennis en tot middelen om hun inzichten te publiceren. Tegenwoordig kan de eerste de beste charlatan een eigen wereldbeeld in elkaar knutselen en daarmee ongefilterd een miljoenenpubliek bereiken. Elke poging om dat in te perken wordt beschouwd als censuur van de elite, wat de complotdenkers alleen maar in hun gelijk bevestigt.[1]

Aantonen dat complottheorieën onjuist zijn, volstaat niet. Ze doodzwijgen evenmin. Pas als we weten wat hun aanhangers drijft, kunnen we hun andere oplossingen aanreiken.

Samenzweringstheorieën zijn voor losers. Zachter uitgedrukt, wie een lage sociaal-economische status of opleidingsniveau heeft, is vaak extra gevoelig. Bovendien reflecteren die theorieën vaak onvrede over de manier waarop mensen zich vertegenwoordigd voelen door de politiek, media, universiteiten of het gerecht.

Wanneer we over de complottheorieën spreken, die aan aanhang winnen, is dat vaak met een gevoel van superioriteit: hoe kan iemand dom genoeg zijn om zulke nonsens te geloven? Vaak wordt er in de eerste plaats verwezen naar de opkomst van het internet. Maar de mogelijkheid om online gemeenschappen te vormen, verklaart op zich nog niet de aantrekkelijkheid van die theorieën.

Ze bieden ook een eenvoudig verhaal dat richting geeft in chaotische tijden. De communities waar ze gedijen, bieden bovendien een gemeenschap. En vooral soelaas voor een gekwetst zelfbeeld. Het geloof in zo’n complottheorie promoveert een loser, iemand die kopje-onder gaat in deze woelige tijden tot een van de weinigen met een uitzonderlijk inzicht, een verzetsheld.

Hebben complottheorieën altijd al bestaan?

Sinds het begin van de mensheid creëert ons brein mythes in een poging de chaos van een onvoorspelbare wereld overzichtelijk en handelbaar te maken. Geef die bedreigingen een gezicht en je kan er verhalen over vertellen. Die verhalen wekken de indruk een grip te krijgen op de werkelijkheid en erop in te grijpen.

Mythologieën overleven omdat ze een soort waarachtigheid of efficiëntie in zich dragen. Dat kan op veel manieren. De meest efficiënte mythes combineren meerdere lagen. Ze maken een sociale structuur mogelijk, bevatten psychologische of morele inzichten, geven emotionele voldoening of houvast. Dat kan gaan van banale wensvervulling (wij zijn helden, zij de slechteriken), tot intuïtieve weergaves van complexe werkelijkheden, culturele fundamenten van hele kennissystemen.

Ze kunnen ook gericht zijn op het manipuleren van mensen om zo macht te creëren voor degenen die aan de knoppen zitten. De volgers komen zo in nóg een wereld terecht waarin ze niets te zeggen hebben.

Nemen we even het voorbeeld van de inentingen tegen corona. Vaccinaties zijn altijd een test voor de solidariteitsgemeenschap geweest en daarom altijd een politieke kwestie. Vaccinatie werd fel bediscussieerd in het Duitse Keizerrijk (1871-1918), vaak met dezelfde argumenten als vandaag en ook opgewonden. Veel van wat we ervaren is niet zo nieuw, ook al lijkt dat gezien de hysterische toon soms zo.

Maar er waren toen ook samenzweringstheoretici (in het Duits ‘Aluhüte’), die absurde complottheorieën de wereld instuurden, zoals vaccinatie als onderdeel van een joods wereldcomplot om de mensheid te onderdrukken. Vanuit de religie gold dan weer dat de mens zich niet het recht kon toe-eigenen om beslissingen te nemen over leven en dood.

Tegenwoordig komen veel tegenstanders van vaccinatie uit het alternatieve circuit, wat geen toeval is omdat de wortels van dat circuit reiken tot in het Duitse Keizerrijk. Er ontstond in de 19e eeuw een beweging – als een soort burgerlijk project - met kritiek op de conventionele geneeskunde. Het ging over een levensstijl die gericht was op de zelfoptimalisatie van het lichaam door middel van voeding, frisse lucht, zon. Vaccinatie werd daarentegen beschouwd als een onnatuurlijk proces dat het rijpingsproces van het lichaam verstoort.

De debatten over de inentingen hadden ook te maken met de verhouding tussen staat en burgers. Het gaat erom wie er over het lichaam beslist, het individu of het collectief.

Tot slot kan worden aangestipt dat verzet tegen inentingen geen bijzonderheid is die alleen aan Duitsers kan worden toegeschreven. Het is een internationale beweging, met Engeland als eldorado sinds de vaccinatieplicht daar in 1907 werd opgeheven.[2]

Als we mythes willen ontkrachten, volstaat het niet om hun feitelijke onwaarheid aan te tonen. Natuurlijk bevatten ze een stevige portie sensatie, paranoia en klinkklare nonsens. We moeten echter politieke en sociale oplossingen vinden voor de ervaringen die mensen naar complottheorieën drijven.

Neem de aantrekkingskracht van de theorie dat 5G corona zou verspreiden en van nanopartikels die mensen beter bestuurbaar maken. Dat is absurd. Maar ze zijn een perfect beeld om te vatten hoe onze persoonlijkheden door big data tot algoritmes worden vermalen die de macht hebben om ons onzichtbaar te manipuleren. Wetenschap, politiek en media geven geen afdoend antwoord om dat gevoel van machteloosheid tegen te gaan. ‘It is what it is’, pas je maar aan. Dat alles heeft een cruciale sociale component: wie de verstandelijke capaciteiten, maatschappelijke positie en opleiding heeft om zich aan te passen, zal zich redden in de nieuwe wereld. De losers niet en zij hebben niet de woorden om hun malaise in woorden te gieten. Complottheorieën geven hun die woorden.[3]

Een van de bekende complotteurs is QAnon. Dit verschijnsel gaat over niets minder dan de apocalyps of (de openbaring van) het einde der tijden, en de details zijn zeker niet belangrijk. Het geloofssysteem is zo genesteld dat er veel ruimte is, inclusief oudere complottheorieën van een nogal eigenzinnige soort.

QAnon is meer een sekte van middeleeuwse apocalyptiek, maar het uiterlijk is eigentijds: een samenzweringsgeloof om mee te friemelen en te juichen. Degenen die het verwarde evangelie van Q volgen, ervaren de spanningsboog van een mysterieserie. De onbekende Q misleidt zijn fans vaak door vage voorspellingen te verspreiden die dan niet uitkomen. Tot dusverre hebben zulke geloofsbeproevingen hem geen noemenswaardige schade berokkend. Indien nodig verklaart de community dat dit onderdeel is van een hoger plan dat pas aan het einde van de tocht bekend wordt gemaakt.

Een gesloten, zichzelf herstellende waanvoorstelling, dat niemand kan geraakt worden: het is voor leken moeilijk te bevatten. Waarschijnlijk is het meest vicieuze samenzweringsgeloof van dit ogenblik alleen gebaseerd op een paar horrorverhalen, fictief en bijna willekeurig in elkaar gezet. In feite slaat het nergens op. Hoe kan iemand met zo'n onzin instemmen?

Maar, zoals altijd, als het gaat om geloofssystemen, doen gevoel en logica er niet toe. Bovenal biedt QAnon een sterke gemeenschapservaring, zoals typisch is voor sekten. Het is geen toeval dat het motto van de beweging is ‘Where we go one we go all’, of kortweg WWG1WGA. Vrij vertaald betekent dit: één voor allen, allen voor één.

QAnon bewijst hoe ‘salonfähig’ (sociaal acceptabel) ondertussen samenzweringstheorieën zijn geworden.[4]

[1] De Standaard – 25 februari 2021 – “De emancipatie van de dommen”. Door Ilja Leonard Pfeijffer.

[2] Der Spiegel – Heft 51 / 12.12.2020 - “Aluhüte gab es schon damals”. Von Klaus Wiegrefe.

[3] De Standaard – 25 augustus 2020 - “De pompoen in het complot”. Door Nadia Sels.

[4] Der Spiegel – Heft 30/2020 - “Die Apokalypse nach Q”. Von Manfred Dworschak.

In het volgend deel richten we de schijnwerper op 'Populisme'.