Ben Hur (1959)

In de vijftiger jaren waren spektakelfilms grote bioscoopsuccessen. De films boden drama, romantiek, actie en spektakel op een groot bioscoopscherm met stereofonisch geluid. Iets wat de televisie, die toen in opkomst was, niet kon bieden. Twentieth Century Fox had in 1953 het zogenaamde CinemaScope grootbeeld systeem op de markt gebracht met het bijbelse drama “The Robe”. Ook Paramount liet zich niet onbetuigd door in VistaVision (ook een grootbeeld projectiesysteem) het bijbelse epos “The Ten Commandments” van Cecil B. de Mille te brengen. Metro Goldwyn Mayer had reeds een groot succes met “Quo Vadis” maar deze was nog op Normaal beeld formaat gemaakt. De studio zocht naarstig naar een nieuwe film die ook op grootbeeld formaat zou worden gedraaid. Het werd een remake van de in 1927 gemaakte zwijgende film “Ben Hur”.

Charlton Heston als Juda Ben Hur

Het verhaal
“Ben Hur” vertelt het verhaal van de Jood Juda Ben Hur, die een jarenlange vriendschap heeft met de Romeinse veldheer Messala. Beiden komen keihard tegenover elkaar te staan als de belangen van de onderdrukte Joden in strijd zijn met die van de Romeinse overheersers. Wanneer Juda weigert om Messala te helpen en tot overmaat van ramp een belangrijke Romein gewond raakt bij het huis van Juda, neemt Messala wraak door hem als slaaf naar de galeischepen te verbannen en zijn zus en moeder gevangen in een leprakolonie te zetten.
In de galeien weet Juda te overleven en wanneer hij na een zeeslag het leven van bevelhebber Quintus Arius redt wordt Juda als dank daarvoor door Arius aangenomen als zoon. Juda wil echter niet als adel in Rome leven en wil terug naar Judea om zich te wreken en om zijn moeder en zus te zoeken. Wanneer Juda na een race in het circus heeft afgerekend met Messala lijkt hij een andere, hardere man geworden. Dan ontmoet Juda een man die over vrede predikt en die zijn leven verandert. (Het verhaal loopt enigszins gelijk met de levensloop van Jezus Christus). Hij komt er achter dat zijn moeder en zus nog in leven zijn. Hij vindt ze in de leprakolonie, sterk getekend door de ziekte. Op het moment dat Jezus Christus aan het kruis wordt genageld breekt er een donderend onweer los. Terwijl Jezus aan het kruis sterft spoelt de regen de hardheid van Juda Ben Hur weg en zijn moeder en zus genezen van de lepra…

Stephen Boyd als Messala.

De productie
Metro Goldwyn Mayer bevond zich in 1959 aan de rand van een faillissement. De productie van “Ben Hur” was een laatste reddingspoging van de studio om te overleven. Omdat de productiekosten in Amerika voor een dergelijk omvangrijk epos erg hoog lagen, week Metro Goldwyn Mayer uit naar Italië waar men de film voor een slordige 12,5 miljoen dollar kon maken. De productie werd groots aangepakt met ruim 50.000 figuranten, duizenden kostuums, schitterende decors en grote sets.
Belangrijk was ook de keuze van de hoofdrolspelers. Regisseur William Wyler had zijn voorkeur uitgesproken voor Gregory Peck en Burt Lancaster voor de rol van Judah Ben Hur, maar beide acteurs gaven aan er of geen zin in te hebben (Peck) of zichzelf niet als joodse held (Lancaster) te zien. Ook aan Paul Newman werd de rol aangeboden, maar deze weigerde omdat hij vond dat hij niet de benen had om in een “rokje” rond te lopen. De keuze viel uiteindelijk op Charlton Heston, die reeds faam gemaakt had met zijn rol als Mozes in “The Ten Commandments”. Ook voor de overige bezetting nam men grote namen: Stephen Boyd speelde de rol van Messala, Haya Harareet de rol van “Esther” en Jack Hawkins nam de rol van Quintus Arrius voor zijn rekening. De rol van de paardenleverancier voor de wagenrace, Sheik Ilderim, werd vertolkt door de Engelse acteur Hugh Griffith.

De beroemde wagenrace uit Ben Hur.

William Wyler was geen gemakkelijke regisseur. Hij stond er om bekend dat hij scènes vele malen over liet doen om een goed resultaat te krijgen. Met deze strenge stijl van regisseren maakte hij op de set geen vrienden. In een interview verklaarde hij eens dat hij het zich niet kon permitteren om aardig gevonden te zijn.

De twee belangrijkste scènes van de film vormen de grote zeeslag en de beroemde wagenrace in de arena van Rome. Voor de wagenrace werd de grootste set die men ooit voor een film gemaakt had, gebouwd in de Cinecitta studio’s in Rome. De arena werd gevuld met 15000 figuranten met even zovele poppen naast zich om de lege plaatsen te vullen. De arena en zeeslag scènes werden geregisseerd door Andrew Marton en Yacima Canutt. Het was ook één van de zoons van Canutt die de stunt double was voor Charlton Heston. Eén van de meest memorabele scènes uit die wagenrace was eigenlijk een ongeluk. In de scène waarin Judah Ben-Hur met zijn paard en wagen over een gecrashte wagen springt liep niet volgens plan en stuntman Canutt werd uit de wagen geslingerd. Hij belandde voor de wagen tussen de paarden en wist wonderwel te overleven. Hij hield het hoofd koel en klom terwijl de wagen voortraasde weer terug. De camera’s bleven filmen en het eindresultaat was zo spectaculair dat de beelden in de film bleven en werden aangevuld met een paar close up shots van Heston. Canutt hield aan het ongeluk wonderwel alleen een snee op zijn kin over. Regisseur Wyler had niets te maken met het opnemen van deze scènes. De namen van Andrew Marton en Yacima Canutt komen ook niet op de titelrol van de film voor. Producent Sam Zimbalist had een afspraak met ze gemaakt dat dit wel zou gebeuren. Toen Zimbalist tijdens de opnamen overleed werd deze afspraak niet nagekomen en streek Wyler met de eer.

De première
De film ging op 18 november 1959 in New York in première. Nederland kreeg begin 1960 de film voor het eerst te zien. “Ben Hur” werd vertoond middels het 70 mm TODD AO filmsysteem. Voor bioscopen die dit grootbeeld formaat niet konden vertonen waren er speciale CinemaScope prints in roulatie gebracht. De film heeft een bijzonder lange loop in Nederland gehad. In het Amsterdamse Nöggerath Theater heeft de film, net als vele andere bioscopen, maandenlang op het programma gehad. Bovendien brachten vele bioscopen de film regelmatig, met succes, steeds weer terug.
Op 4 april 1960 won “Ben Hur” 11 Oscars, o.a. voor Beste Film, Beste Regie, Beste Hoofdrol (Heston), Beste Bijrol (Griffith).

Juda Ben Hur als galleislaaf.

Missers
Ik herinner me nog levend de voorstelling van Ben Hur die in de jaren zeventig voor de zoveelste keer in het Luxor Theater in Stadskanaal werd vertoond. De filmverhuurder had alleen nog maar een samengestelde kopie ter beschikking (van meerdere kopieën had men 1 kopie gemaakt). Op een gegeven moment bleek de acte volgorde niet meer te kloppen. Het ene moment zag je dat Christus aan het kruis werd genageld, het andere moment zag je Christus met het kruis de berg Golgotha op gaan. Foutje. Ben toen een halve zaterdag bezig geweest om de hele film weer in de goede volgorde te krijgen. Een ander voorval was de 70 mm vertoning in het Camera Theater in Groningen. Omdat er in Nederland in de negentiger jaren geen 70 mm kopie meer was, haalde men voor een éénmalige vertoning een 70 mm kopie uit België. Het publiek zat gespannen te wachten op de meest klassieke scène uit de film: de wagenrace. Teleurstelling alom, toen bleek dat de hele race uit de kopie verwijderd was. Vermoedelijk had een Belgische operateur de wagenrace voor zijn verzameling er uit gehaald.

70 mm filmstrook met de wagenrace uit Ben Hur.

Filmkeuring
De Nederlandse Filmkeuring had de film destijds vrij gegeven voor vertoning boven de 14 jaar. Om meer publiek binnen te halen werd de film na een paar coupures herkeurd en toen vrij gegeven voor personen van Alle Leeftijden. De coupures bestonden uit de sterfscène van de bloedende Messala (die tot enkele seconden werd ingekort) en de scène waarin een Romeinse soldaat tijdens de zeeslag een brandende fakkel in zijn gezicht krijgt, werd helemaal verwijderd.

De scheppers van Ben-Hur leverden het beste en grootste epos dat ooit over het Bijbelse tijdperk werd gemaakt. Terecht een klassieker uit de filmhistorie.


Trivia

Omdat MGM bang was dat Italiaanse producers de sets zouden gebruiken voor goedkope “zwaard en sandalen films” werden alle sets van “Ben Hur” na afloop van de opnamen vernietigd.

De film redde MGM van het faillissement.

De film “Ben Hur” was de eerste film waarbij een uitgekiend marketing beleid werd gebruikt. Er werden o.a. speelgoed en badhanddoeken met “Ben-hers” en “Ben-his” op de markt gebracht.

Er waren 5 weken filmopnamen nodig om de wagenrace op te nemen.

Miklòs Ròzsa schreef de muziek voor de film in 8 weken.

De M.G.M. leeuw brult niet aan het begin van de film, maar is te zien in een stilstaand beeld.

De subtitel van “Ben Hur” luidt “A tale of the Christ”.


Foto's: Metro-Goldwyn-Mayer.