Haar jongste zoon Peter had bij het uitbreken van de oorlog vrijwillig dienst genomen. Hij was in de nacht van 23 op 24 oktober 1914 gesneuveld ter hoogte van Esen. Hij werd door zijn kameraden op het Roggeveld begraven.
De beeldengroep ‘Treurend Ouderpaar’ is ontworpen door de Duitse kunstenares Käthe Kollwitz. Zij was gehuwd met dokter Karl Kollwitz en samen hadden ze 2 zonen: Hans en Peter.
Links een man, de armen over elkaar tegen het lichaam aangedrukt. Het gelaat heeft een sterk gesloten uitdrukking, met diepliggende ogen, de mondhoeken naar beneden getrokken.
In Frankrijk ontmoet ze Georges Ladoux die voor de Franse spionagedienst werkt. Hij kent Mata Hari van de rapporten die over haar verschenen waren. Hij vraagt haar om voor de Franse regering te gaan spioneren. Ze zou er een hoop geld voor krijgen en Margaretha gaat akkoord. Hoewel ze nu de Duitsers beduvelde was ze niet van plan hetzelfde te doen met de Fransen. Ze legt contacten met Duitse officieren, die dachten dat ze voor hen spioneerde, en hoort ze uit. Die informatie levert ze weer keurig af bij de Fransen.Maar in februari 1917 gebeurt het onvoorstelbare: de Fransen arresteren haar voor spionage. Na een kort proces wordt Mata Hari ter dood veroordeeld. Een vuurpeloton beëindigt haar veelbewogen leven op maandag 15 oktober 1917. Ze wilde niet geblinddoekt worden. Volgens de legende blies ze nog een kus naar de twaalf soldaten die haar seconden later doodschoten.
Margaretha Gertruida Zelle komt op 7 augustus 1876 in Leeuwarden ter wereld. De artiestennaam Mata Hari gebruikt ze voor het eerst in 1897. Mata Hari is Maleis en betekent het Oog van de Dageraad. De naam paste goed bij haar erotische dansstijl en haar kleding.Dankzij haar beroemdheid heeft Margaretha veel relaties met over het algemeen welgestelde mannen. Ze breekt ook door in Duitsland, Italië en Monaco. In 1914 krijgt ze het aanbod om een half jaar lang in Berlijn op te treden. Maar de Eerste Wereldoorlog begint en de theaters sluiten de deuren. Margaretha staat op straat.Na nogal wat omzwervingen belandt ze in 1916 in Parijs. Haar reizen en ervaringen blijven niet onopgemerkt. De Duitsers vragen de Friezin of ze voor hen wil spioneren. Het zou haar 20.000 francs opleveren. Margaretha gaat akkoord, maar ze zou blijkbaar nooit van plan geweest zijn om echt te gaan spioneren.
Martha Cnockaert werd geboren in 1892 in Westrozebeke. In het begin van de oorlog vluchtte ze met haar ouders naar het veiliger Roeselare. Daar werkte ze als verpleegster in het Klein Seminarie, dat toen het Feldlazarett was. Tegelijk hielp ze haar ouders die het café In de Kroon uitbaatten op de Grote Markt.Martha’s tante Marie Deroo was werkzaam als Britse geheimagente voor de Intelligence Service. Zij zag welke mogelijkheden Martha had als verpleegster en caféwaardin en ze kon haar nichtje overhalen om ook te spioneren.Intussen deed Martha haar werk in het Feldlazarett zo goed dat ze in mei 1915 het IJzeren Kruis mocht ontvangen van Hertog Albrecht von Würtemberg, de bevelhebber van het 4de Duitse Leger. Door onoplettendheid werd ze ontmaskerd in november 1916. In de Gentse gevangenis hoorde ze in februari 17 door de Duitse Krijgsraad de doodstraf uitspreken.Dankzij het ontvangen IJzeren Kruis en de getuigenissen van Duitse artsen over haar toewijding als verpleegster werd haar doodstraf omgezet tot levenslang. Na de bevrijding in 1918 kwam ze weer op vrije voeten. Haar belevenissen beschrijft ze in haar biografie ‘I was a spy’. Het boek kende zoveel succes dat er op één jaar tijd vijf herdrukken verschenen.Door het enorme succes werden de filmrechten aan de Gaumontmaatschappij verkocht. De recensies waren positief over de menselijke aspecten van het verhaal. Martha werd overal gehuldigd als heldin, deelde cadeautjes uit aan arme kinderen en bezocht hospitalen.Het is een raadsel waarom die vrouw die wereldbekendheid heeft genoten op een relatief korte periode in de vergeethoek is terechtgekomen. Over veel van haar spionageactiviteiten bestaat geen duidelijkheid. Nogal wat inwoners van Roeselare beweren dat ze voor de Duitsers meer lustobject dan spionne was.
In Saint-Omer bevond zich tot 1916 het Britse hoofdkwartier.Het was daar dat de Britse inlichtingendienst contact legt met Louise de Bettignies, een jonge vrouw uit de streek. Tijdens een grondige opleiding in Engeland had ze leren codes gebruiken, plattegronden tekenen en inlichtingen inwinnen en doorgeven. Ze neemt de schuilnaam Alice Dubois aan.Haar belangrijkste opdracht was de Duitse troepenbewegingen te observeren in Lille en omgeving. Lille was het voornaamste knooppunt van de Duitse troepen in dit deel van het westfront. Haar netwerk, het Réseau Alice, bestond uit meer dan 80 mannen en vrouwen uit alle sociale lagen.Louise passeert wekelijks de grens tussen België en Nederland om haar rapporten naar de Engelse inlichtingendienst over te brengen. De Duitse contraspionage laat haar in de val lopen op 20 oktober 1915. Dat gebeurde in Froyennes bij Doornik. Ze wordt in Brussel gevangen gezet en op 19 maart 1916 ter dood veroordeeld.Het vonnis wordt geveld op een moment dat er hevig internationaal protest was na de terechtstelling van Edith Cavell en Gabrielle Petit. Mogelijk als gevolg daarvan krijgt Louise de Bettignies gratie van gouverneur von Bissing. Haar straf wordt omgezet in levenslange dwangarbeid.Zij komt in de burcht van Siegsburg terecht. Ze wordt er bijzonder slecht behandeld als ze haar medegevangenen aanzet om werk voor de Duitsers te weigeren. Louise overlijdt op 27 september 1918 in een ziekenhuis in Köln aan de gevolgen van een verwaarloosde pleuritis.Haar stoffelijk overschot wordt in maart 1920 overgebracht naar Lille. Louise de Bettignies ligt begraven in haar geboortestad Saint-Amand-les-Eaux.
De Britse Edith Cavell wordt geboren in 1865 in Swardeston, Norfolk, waar haar vader dominee was. Ze wordt opgeleid in Brussel en Zwitserland. Ook volgt ze een opleiding in Dresden en Aken, waar ze kennis maakt met de Duitse methodes van geneeskunde en hygiëne. In 1906 komt ze voor de tweede keer naar Brussel waar ze hoofdverpleegster van het Heelkundig instituut wordt. En een jaar later wordt ze directrice van de nieuwe verpleegsterschool.Bij het uitbreken van de oorlog neemt het Rode Kruis het hospitaal over om gewonde Britse en Franse soldaten te verplegen. Al snel wordt het hospitaal ook een opvangcentrum voor soldaten die zich via Nederland terug bij hun divisie aan het front willen voegen. Cavell wordt een belangrijke schakel in die ontsnappingsroute.Alles werkt uitstekend van november 1914 tot juli 1915. In die tijdspanne zouden ongeveer 200 personen geholpen hebben. Tenslotte wordt het netwerk opgerold. Waarschijnlijk werd Cavell verraden. Ze wordt aangehouden op 15 augustus 1915. Men heeft haar wel eens verweten dat ze tijdens de ondervragingen te veel informatie aan de Duitsers heeft gegeven. Het gevolg was dat de 2 beste Belgische contactpersonen van het British Intelligence Corps werden opgepakt.Edith kreeg eenzame opsluiting en ze mocht zelfs geen verdediger ontvangen. Het was de Amerikaanse ambassadesecretaris die de belangen van Britse burgers in bezet gebied behartigde. Maar hij kreeg weinig of geen informatie. Na veel aandringen werd Meester Sadie Kirschen op 10 september 1915 aangewezen als verdediger, maar ook hij mocht geen documenten inkijken.Men was er eind 15 nog van overtuigd dat de Duitsers geen doodstraf zouden uitspreken tegen vrouwen. Voor hen echter moest dit proces dienen als afschrikking. Op 11 oktober valt de uitspraak: Edith Cavell wordt ter dood veroordeeld voor hoogverraad wegens het leveren van soldaten aan een vijandelijk leger. Het ingediende genadeverzoek wordt afgewezen. Op 12 oktober 1915 wordt ze om 7 uur in de ochtend terechtgesteld.
Tussen december 1914 en maart 1915 komt Gabrielle Petit uit Doornik in Brussel in contact met ‘la Dame Blanche’, een spionagenetwerk voor de Britten. Gabrielle zal als spionne werken in de streek tussen Ieper en Maubeuge, waarbij ze zich voortdurend in vijandelijk gebied waagt en zich vaak per trein verplaatst. Ze geeft de Duitse troepenbewegingen door aan de Engelsen. Daarvoor verandert zij regelmatig van vermomming. Bovendien helpt ze een vluchtroute naar Nederland opzetten.Wat zij noch de British Intelligence Service wisten, was dat de Duitsers al vrij snel op het spoor gekomen waren van wat zij deed. Op 20 januari 1916 gaat het mis. Die avond wordt zij aangehouden. Men vindt bij haar een kleine capsule met een rapport voor de Britse inlichtingendienst.Gabrielle Petit wordt opgesloten in de gevangenis vanSint-Gillis. Ze wordt er voortdurend ondervraagd en zelfs gefolterd, maar ze geeft geen enkele naam van de andere verzetsleden. Bij haar proces eind februari toont ze zich vastberaden en opstandig. Op 2 maart 1916 valt het vonnis: beschuldigd van ‘krijgsverraad bestaande uit verspieding’ wordt Gabrielle Petit veroordeeld tot de dood met de kogel. Zij weigert een genadeverzoek in te dienen.Op 1 april 1916 wordt ze zonder blinddoek gefusilleerd op de Nationale Schietbaan in Schaarbeek, die zich nu op het terrein van de VRT aan de Reyerslaan bevond. Ze is nog maar 23 jaar geworden.
Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog was er een 19-jarig meisje met als naam Dorothy Lawrence. Haar grote wens was om als oorlogsverslaggever naar het front te gaan. Het was in die tijd ondenkbaar dat een vrouw zoiets zou doen. Zelfs voor mannelijke verslaggevers was het bijna onmogelijk om dat werk te doen.Dorothy raakte bevriend met 2 Engelse soldaten en met hun hulp kon ze een Engels legeruniform bemachtigen. Ze bond haar borsten in en wikkelde zich in katoenen lappen om zo een meer mannelijke vorm te krijgen. Die 2 Engelse soldaten leerden haar om te marcheren en de basiscommando’s die in het leger gebruikt werden. Ze liet haar haar afscheren door 2 Schotse militaire agenten en ze liet haar huid bewerken met oude meubelolie om zo een donkere en ruwe huid te krijgen.Met vervalste identiteitspapieren kreeg ze het voor elkaar om als eerste soldaat ‘Dennis Smith’ in het eerste bataljon van het Leicestershire Regiment naar de frontlinies te trekken.De mijnwerker Tom Dunn nam haar mee tot ongeveer 800 meter van de gevechtslinies. Hij veronderstelde dat Dorothy een man was. Zij verbleef er welgeteld 10 dagen. Maar door het verblijf in de loopgraven kreeg ze last van angstaanvallen. Ze was vooral bang dat, als ze zou sterven, haar ware geslacht en identiteit bekend zouden worden en dat haar vrienden hiervoor gestraft zouden worden. Daarom gaf ze op de tiende dag haar identiteit prijs aan de sergeant. Ze werd meteen onder militair arrest geplaatst. Ze werd naar Calais overgebracht waar ze als zogenaamde prostitué werd bestraft, waarna ze werd teruggestuurd naar Engeland.
Met de invoering van de Representation of the People Act in 1918 kregen vrouwen vanaf dertigjarige leeftijd stemrecht. Voor Pankhurst was dat een belangrijke overwinning. De redenen voor die wet waren de grote bijdrage van de vrouwen aan de oorlogsinspanning en ook wel de angst voor de terugkeer van het geweld van de suffragettes. Vlak voor haar overlijden, op 14 juni 1928, werd stemrecht voor mannen en vrouwen geheel gelijkgesteld. Bij ons zou dat duren tot 1948.
En toen brak de Eerste Wereldoorlog uit. De oorlog maakte meteen een einde aan de acties van de WSPU. De suffragettes in de gevangenis werden vrijgelaten op voorwaarde dat ze zich in dienst stelden van de oorlogsinspanning. De regering gaf nu financiële steun aan de WSPU. Daarmee organiseerden ze acties om vrouwen in te schakelen in het arbeidsproces. Pankhurst zag dit als een positieve ontwikkeling, omdat vrouwen nu konden bewijzen dat ze geschikt waren om het werk te doen dat voorheen door de mannen werd gedaan die nu aan het front waren. Het motto werd: Mannen vechten, vrouwen werken.
Veranderingen op het gebied van vrouwenstemrecht waren echter nog ver te zoeken. In 1903 richtte Emmeline, samen met haar dochters Christabel, Sylvia en Adela, de Women’s Social and Political Union (WSPU) op. Het enige agendapunt was vrouwenstemrecht.Met de WSPU hield Emmeline Pankhurst openbare bijeenkomsten in Londen en leidde ze protestmarsen naar het Lagerhuis. Toen de wetgeving maar niet veranderde werd de WSPU steeds militanter en gewelddadiger. Amen werden ingegooid en leegstaande panden in brand gestoken. Zij verstoorden allerhande politieke vergaderingen, zodat hun acties uiteindelijk veel aandacht kregen in de Britse kranten.Zelf werd Emmeline in de periode tussen 1908 en 1912 zes keer gearresteerd. In de gevangenis ging ze net als vele andere WSPU-leden in hongerstaking. Dit had vaak een gewelddadige dwangvoeding voor gevolg. Na een nieuwe golf van hongerstakingen in 1913 werd de Cat and Mouse Act uitgevaardigd. Deze wet hield in dat gearresteerde vrouwen in hongerstaking werden vrijgelaten zodat zij weer gezond konden worden. Op dat moment werden ze weer opgepakt.
In 1894 werd Emmeline Pankhurst een Poor Law Guardian. In die functie moest zij erop toezien hoe de armenwet van 1834 werd nageleefd. In de 19de eeuw was de Engelse armenzorg al uitvoerig gesystematiseerd via lokale comités die de arme gezinnen opvolgden en steunden.Het is door deze functie dat Emmeline regelmatig de armenhuizen bezocht en dat ze onder de indruk raakte van de erbarmelijke omstandigheden waarin veel vrouwen daar moesten leven. Juist door deze ervaring werd ze gesterkt in haar geloof dat de enige oplossing voor de positie van de vrouwen te vinden was in vrouwenstemrecht.
Eén van de vrouwen, Emily Wilding Davison, stierf toen ze kort na haar vrijlating een paardenwedren bijwoonde. Zij rende de baan op om het paard van de Engelse koning George V tegen te houden, iets wat haar fataal werd.
Van dit congres naar de beweging van de suffragettes is niet zo’n grote stap. De suffragettes waren een beweging van wat men de eerste feministische golf is gaan noemen. Emmeline Pankhurst was de stichter van de beweging, samen met haar dochter Christabel.Zij zetten niet enkel grote demonstraties op, maar ketenden zich bijvoorbeeld vast aan het hek van het parlementsgebouw of stookten brandjes. Om arrestaties uit te lokken werden winkelruiten ingegooid of gemeente-eigendom vernield.. vrouwen kwamen in de gevangenis terecht en gingen uit protest in hongerstaking.
Aletta Jacobs komt voor in de archieven van zowel de Duitse als de Engelse inlichtingendienst. Dit is wat je kunt lezen in een Duits rapport: ‘Frau Jacobs is een fanatiek aanhangster van de vrouwenbeweging en zij is niet te benaderen voor welke poging tot omkoping dan ook, van Duitse zomin als van vijandelijke zijde’. Het congres heeft de oorlog niet kunnen stoppen, maar het moet een onvergetelijke ervaring geweest zijn voor de aanwezige vrouwen.
Honderden vrouwen wilden komen, zowel uit oorlogvoerende als neutrale landen. Het was uiteraard niet eenvoudig om in oorlogstijd Den Haag te bereiken. De autoriteiten voelden er oorspronkelijk niets voor. Maar toen bekend werd dat de vooraanstaande Amerikaanse sociologe Jane Adams het congres zou voorzitten, werd de zaak serieus genomen. Jane Adams zou in 1931 de Nobelprijs voor de vrede krijgen.De Engelse regering verbrak alle scheepvaartverbindingen met Nederland acht dagen voor het begin van het congres, waardoor 180 Engelse vrouwen thuis moesten blijven. Toch slaagden veel van hen om via andere landen naar Den Haag te reizen. Uiteindelijk volgden 1136 deelneemsters uit 12 landen en ongeveer 300 bezoeksters de vergaderingen.Het congres zelf was zeker uniek. Veel vrouwen ontmoetten de vrouwen van ‘de vijand’. De vraag wie nu schuld had aan de oorlog werd bewust buiten beschouwing gelaten. Men wilde een methode vinden om een einde te maken aan de oorlog en de mogelijkheden onderzoeken om vreedzaam samen te leven na de oorlog.
