De Britse Edith Cavell wordt geboren in 1865 in Swardeston, Norfolk, waar haar vader dominee was. Ze wordt opgeleid in Brussel en Zwitserland. Ook volgt ze een opleiding in Dresden en Aken, waar ze kennis maakt met de Duitse methodes van geneeskunde en hygiëne. In 1906 komt ze voor de tweede keer naar Brussel waar ze hoofdverpleegster van het Heelkundig instituut wordt. En een jaar later wordt ze directrice van de nieuwe verpleegsterschool.Bij het uitbreken van de oorlog neemt het Rode Kruis het hospitaal over om gewonde Britse en Franse soldaten te verplegen. Al snel wordt het hospitaal ook een opvangcentrum voor soldaten die zich via Nederland terug bij hun divisie aan het front willen voegen. Cavell wordt een belangrijke schakel in die ontsnappingsroute.Alles werkt uitstekend van november 1914 tot juli 1915. In die tijdspanne zouden ongeveer 200 personen geholpen hebben. Tenslotte wordt het netwerk opgerold. Waarschijnlijk werd Cavell verraden. Ze wordt aangehouden op 15 augustus 1915. Men heeft haar wel eens verweten dat ze tijdens de ondervragingen te veel informatie aan de Duitsers heeft gegeven. Het gevolg was dat de 2 beste Belgische contactpersonen van het British Intelligence Corps werden opgepakt.Edith kreeg eenzame opsluiting en ze mocht zelfs geen verdediger ontvangen. Het was de Amerikaanse ambassadesecretaris die de belangen van Britse burgers in bezet gebied behartigde. Maar hij kreeg weinig of geen informatie. Na veel aandringen werd Meester Sadie Kirschen op 10 september 1915 aangewezen als verdediger, maar ook hij mocht geen documenten inkijken.Men was er eind 15 nog van overtuigd dat de Duitsers geen doodstraf zouden uitspreken tegen vrouwen. Voor hen echter moest dit proces dienen als afschrikking. Op 11 oktober valt de uitspraak: Edith Cavell wordt ter dood veroordeeld voor hoogverraad wegens het leveren van soldaten aan een vijandelijk leger. Het ingediende genadeverzoek wordt afgewezen. Op 12 oktober 1915 wordt ze om 7 uur in de ochtend terechtgesteld.
Tussen december 1914 en maart 1915 komt Gabrielle Petit uit Doornik in Brussel in contact met ‘la Dame Blanche’, een spionagenetwerk voor de Britten. Gabrielle zal als spionne werken in de streek tussen Ieper en Maubeuge, waarbij ze zich voortdurend in vijandelijk gebied waagt en zich vaak per trein verplaatst. Ze geeft de Duitse troepenbewegingen door aan de Engelsen. Daarvoor verandert zij regelmatig van vermomming. Bovendien helpt ze een vluchtroute naar Nederland opzetten.Wat zij noch de British Intelligence Service wisten, was dat de Duitsers al vrij snel op het spoor gekomen waren van wat zij deed. Op 20 januari 1916 gaat het mis. Die avond wordt zij aangehouden. Men vindt bij haar een kleine capsule met een rapport voor de Britse inlichtingendienst.Gabrielle Petit wordt opgesloten in de gevangenis vanSint-Gillis. Ze wordt er voortdurend ondervraagd en zelfs gefolterd, maar ze geeft geen enkele naam van de andere verzetsleden. Bij haar proces eind februari toont ze zich vastberaden en opstandig. Op 2 maart 1916 valt het vonnis: beschuldigd van ‘krijgsverraad bestaande uit verspieding’ wordt Gabrielle Petit veroordeeld tot de dood met de kogel. Zij weigert een genadeverzoek in te dienen.Op 1 april 1916 wordt ze zonder blinddoek gefusilleerd op de Nationale Schietbaan in Schaarbeek, die zich nu op het terrein van de VRT aan de Reyerslaan bevond. Ze is nog maar 23 jaar geworden.
Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog was er een 19-jarig meisje met als naam Dorothy Lawrence. Haar grote wens was om als oorlogsverslaggever naar het front te gaan. Het was in die tijd ondenkbaar dat een vrouw zoiets zou doen. Zelfs voor mannelijke verslaggevers was het bijna onmogelijk om dat werk te doen.Dorothy raakte bevriend met 2 Engelse soldaten en met hun hulp kon ze een Engels legeruniform bemachtigen. Ze bond haar borsten in en wikkelde zich in katoenen lappen om zo een meer mannelijke vorm te krijgen. Die 2 Engelse soldaten leerden haar om te marcheren en de basiscommando’s die in het leger gebruikt werden. Ze liet haar haar afscheren door 2 Schotse militaire agenten en ze liet haar huid bewerken met oude meubelolie om zo een donkere en ruwe huid te krijgen.Met vervalste identiteitspapieren kreeg ze het voor elkaar om als eerste soldaat ‘Dennis Smith’ in het eerste bataljon van het Leicestershire Regiment naar de frontlinies te trekken.De mijnwerker Tom Dunn nam haar mee tot ongeveer 800 meter van de gevechtslinies. Hij veronderstelde dat Dorothy een man was. Zij verbleef er welgeteld 10 dagen. Maar door het verblijf in de loopgraven kreeg ze last van angstaanvallen. Ze was vooral bang dat, als ze zou sterven, haar ware geslacht en identiteit bekend zouden worden en dat haar vrienden hiervoor gestraft zouden worden. Daarom gaf ze op de tiende dag haar identiteit prijs aan de sergeant. Ze werd meteen onder militair arrest geplaatst. Ze werd naar Calais overgebracht waar ze als zogenaamde prostitué werd bestraft, waarna ze werd teruggestuurd naar Engeland.
Met de invoering van de Representation of the People Act in 1918 kregen vrouwen vanaf dertigjarige leeftijd stemrecht. Voor Pankhurst was dat een belangrijke overwinning. De redenen voor die wet waren de grote bijdrage van de vrouwen aan de oorlogsinspanning en ook wel de angst voor de terugkeer van het geweld van de suffragettes. Vlak voor haar overlijden, op 14 juni 1928, werd stemrecht voor mannen en vrouwen geheel gelijkgesteld. Bij ons zou dat duren tot 1948.
En toen brak de Eerste Wereldoorlog uit. De oorlog maakte meteen een einde aan de acties van de WSPU. De suffragettes in de gevangenis werden vrijgelaten op voorwaarde dat ze zich in dienst stelden van de oorlogsinspanning. De regering gaf nu financiële steun aan de WSPU. Daarmee organiseerden ze acties om vrouwen in te schakelen in het arbeidsproces. Pankhurst zag dit als een positieve ontwikkeling, omdat vrouwen nu konden bewijzen dat ze geschikt waren om het werk te doen dat voorheen door de mannen werd gedaan die nu aan het front waren. Het motto werd: Mannen vechten, vrouwen werken.
Veranderingen op het gebied van vrouwenstemrecht waren echter nog ver te zoeken. In 1903 richtte Emmeline, samen met haar dochters Christabel, Sylvia en Adela, de Women’s Social and Political Union (WSPU) op. Het enige agendapunt was vrouwenstemrecht.Met de WSPU hield Emmeline Pankhurst openbare bijeenkomsten in Londen en leidde ze protestmarsen naar het Lagerhuis. Toen de wetgeving maar niet veranderde werd de WSPU steeds militanter en gewelddadiger. Amen werden ingegooid en leegstaande panden in brand gestoken. Zij verstoorden allerhande politieke vergaderingen, zodat hun acties uiteindelijk veel aandacht kregen in de Britse kranten.Zelf werd Emmeline in de periode tussen 1908 en 1912 zes keer gearresteerd. In de gevangenis ging ze net als vele andere WSPU-leden in hongerstaking. Dit had vaak een gewelddadige dwangvoeding voor gevolg. Na een nieuwe golf van hongerstakingen in 1913 werd de Cat and Mouse Act uitgevaardigd. Deze wet hield in dat gearresteerde vrouwen in hongerstaking werden vrijgelaten zodat zij weer gezond konden worden. Op dat moment werden ze weer opgepakt.
In 1894 werd Emmeline Pankhurst een Poor Law Guardian. In die functie moest zij erop toezien hoe de armenwet van 1834 werd nageleefd. In de 19de eeuw was de Engelse armenzorg al uitvoerig gesystematiseerd via lokale comités die de arme gezinnen opvolgden en steunden.Het is door deze functie dat Emmeline regelmatig de armenhuizen bezocht en dat ze onder de indruk raakte van de erbarmelijke omstandigheden waarin veel vrouwen daar moesten leven. Juist door deze ervaring werd ze gesterkt in haar geloof dat de enige oplossing voor de positie van de vrouwen te vinden was in vrouwenstemrecht.
Eén van de vrouwen, Emily Wilding Davison, stierf toen ze kort na haar vrijlating een paardenwedren bijwoonde. Zij rende de baan op om het paard van de Engelse koning George V tegen te houden, iets wat haar fataal werd.
Van dit congres naar de beweging van de suffragettes is niet zo’n grote stap. De suffragettes waren een beweging van wat men de eerste feministische golf is gaan noemen. Emmeline Pankhurst was de stichter van de beweging, samen met haar dochter Christabel.Zij zetten niet enkel grote demonstraties op, maar ketenden zich bijvoorbeeld vast aan het hek van het parlementsgebouw of stookten brandjes. Om arrestaties uit te lokken werden winkelruiten ingegooid of gemeente-eigendom vernield.. vrouwen kwamen in de gevangenis terecht en gingen uit protest in hongerstaking.
Aletta Jacobs komt voor in de archieven van zowel de Duitse als de Engelse inlichtingendienst. Dit is wat je kunt lezen in een Duits rapport: ‘Frau Jacobs is een fanatiek aanhangster van de vrouwenbeweging en zij is niet te benaderen voor welke poging tot omkoping dan ook, van Duitse zomin als van vijandelijke zijde’. Het congres heeft de oorlog niet kunnen stoppen, maar het moet een onvergetelijke ervaring geweest zijn voor de aanwezige vrouwen.
Honderden vrouwen wilden komen, zowel uit oorlogvoerende als neutrale landen. Het was uiteraard niet eenvoudig om in oorlogstijd Den Haag te bereiken. De autoriteiten voelden er oorspronkelijk niets voor. Maar toen bekend werd dat de vooraanstaande Amerikaanse sociologe Jane Adams het congres zou voorzitten, werd de zaak serieus genomen. Jane Adams zou in 1931 de Nobelprijs voor de vrede krijgen.De Engelse regering verbrak alle scheepvaartverbindingen met Nederland acht dagen voor het begin van het congres, waardoor 180 Engelse vrouwen thuis moesten blijven. Toch slaagden veel van hen om via andere landen naar Den Haag te reizen. Uiteindelijk volgden 1136 deelneemsters uit 12 landen en ongeveer 300 bezoeksters de vergaderingen.Het congres zelf was zeker uniek. Veel vrouwen ontmoetten de vrouwen van ‘de vijand’. De vraag wie nu schuld had aan de oorlog werd bewust buiten beschouwing gelaten. Men wilde een methode vinden om een einde te maken aan de oorlog en de mogelijkheden onderzoeken om vreedzaam samen te leven na de oorlog.
Vrouwen waren voor de oorlog heel actief in de beweging voor vrouwenrechten en pacifisme. We denken hierbij aan de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht. Die bond was in 1904 in Berlijn opgericht. Om de twee jaar werd een congres gehouden in diverse hoofdsteden. In 1915 zou dat in Berlijn zijn, maar door de oorlog moesten de Duitse vrouwen de uitnodigingen intrekken. Na intensief internationaal overleg werd tenslotte gekozen voor het voorstel van de bekende Nederlandse feministe Dr. Aletta Jacobs. Dat hield in dat er een internationaal vredescongres in Den Haag zou gehouden worden.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog nam de werkloosheid enorm toe, vooral bij de vrouwen. Om te beginnen was er de economische crisis veroorzaakt door de oorlog die heel wat nijverheden en fabrieken trof.
Ook de vrouwen die als huishoudhulp bij rijke gezinnen werkten werden meestal ontslagen. Het meest werd het thuiswerk getroffen waarmee veel vrouwen vroeger een centje bijverdienden. Dat waren bijvoorbeeld kantwerksters, lingeriemaaksters en hoedenmaaksters.Anderzijds is het zo dat steeds meer vrouwen mannenberoepen gingen uitoefenen, omdat die mannen aan het front zaten. Vooral in Engeland werden vrouwelijke postbeambten, klerken en spoorwegbedienden en –arbeidsters een vertrouwd beeld in het dagelijks leven. Ook in de landbouw werd de vrouw volop ingeschakeld. In de munitienijverheid bleek dat de fijne handen van vrouwen zeer geschikt waren voor het vervaardigen van kogels. Vrouwen zorgden voor een sterke stijging van de productie van oorlogsmaterieel.
Hoe zat het met de rol van vrouwen tijdens de Eerste Wereldoorlog?Het verzorgen van zieken en gewonden in de veldhospitalen werd als vanzelfsprekend door vrouwen gedaan. In de 19de eeuw was dat niet zo vanzelfsprekend. Tijdens de Krimoorlog had Florence Nightingale als pionier voor de verpleging van gewonde soldaten ingestaan en vanaf dat moment werd dit werk haast exclusief door vrouwenhanden verricht.De Krimoorlog was een oorlog van 1853 tot 1856 tussen de Europese grootmachten voor invloed op het in verval rakende Ottomaanse rijk.
Die beelden werden in april 2004 openbaar gemaakt. De foto’s werden over het algemeen als zeer schokkend ervaren. In de islamitische wereld was men nog erger geschokt, omdat het in die cultuur als toppunt van vernedering wordt beschouwd om mensen naakt te tonen.Lindie England werd op zes van de zeven aanklachten schuldig bevonden. Op 27 september 2005 werd ze door de militaire rechtbank tot drie jaar celstraf veroordeeld. Bovendien kreeg ze oneervol ontslag uit het leger.
Recenter is het gegeven van de Abu Ghraib gevangenis in Irak. Die gevangenis stond onder het bevel van de vrouwelijke generaal Janis Karpinski. Tijdens het bewind van Saddam Hoessein was het een van de bruutste gevangenissen van Irak met extreme vormen van martelingen en executies. Na de inval van Amerika in Irak kwam de gevangenis in 2004 in het nieuws omwille van de mensonterende behandeling van Iraakse gevangenen door leden van het Amerikaanse leger. Deze gevangenis werd in september 2006 gesloten nadat deze eerder was overgedragen aan de Iraakse autoriteiten.Dit is mevrouw Lindie England. Zij kreeg als reservist een administratieve functie in de Abu Ghraib gevangenis in Bagdad. Haar opdracht was gevangenen in te boeken. In de gevangenis ontmoette ze de 35-jarige bewaker Charles Graner. Ze kregen een relatie. Met enkele andere soldaten mishandelde en misbruikte het tweetal zo’n tien gevangenen en ze legden hun daden vast op camera.
Een min of meer gelijkaardige figuur is Herta Bothe. Ook zij werkte als opzichter in concentratiekampen. In plaats van met een zweep ranselde zij gevangenen af met een houten stok. Zij kreeg na de oorlog de relatief lichte straf van tien jaar opsluiting. Na zes jaar werd ze vroegtijdig vrijgelaten door de Britse bezetters als blijk van toegevendheid. In een zeldzaam interview in 2009 werd haar gevraagd naar haar verantwoordelijkheid als kampbewaakster. Dit is wat zij antwoordde: Wat bedoel je, een fout gemaakt? Nee ... Ik ben niet geheel zeker of ik dat moet beantwoorden. Heb ik een fout gemaakt? Nee. De fout was dat het een concentratiekamp was, maar ik moest erheen, anders was ik er zelf in weggestopt. Dat was mijn fout.
Eén vrouw wil ik even speciaal belichten, namelijk Ilse Koch. In 1932 sloot ze zich aan bij de nazi’s, wat in die tijd natuurlijk niet uitzonderlijk was. In 1935 ging ze aan het werk in het concentratiekamp Sachsenhausen, waar ze Karl ontmoette en met wie ze in 1936 trouwde. In 1937 kreeg Karl de opdracht om Buchenwald te laten bouwen. Ilse verhuisde met hem mee en ze werd één van de opzichters binnen het kamp.In Buchenwald kreeg ze van de gevangenen de bijnaam ‘die Hexe von Buchenwald‘. Ze werd berucht om haar sadistische uitspattingen. Vaak reed ze te paard door het kamp om willekeurige gevangenen zweepslagen toe te dienen.Koch was ook bekend om het verzamelen van stukken huid van vermoorde gevangenen met daarop opvallende tatoeages.Na de oorlog werd ze door een tribunaal voor oorlogsmisdaden veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. Later werd dat omgezet in een straf van vier jaar wegens onvoldoende bewijs. Toen ze in 1951 vrijkwam, werd ze meteen weer opgepakt en door een Duitse rechtbank opnieuw tot levenslang veroordeeld. In een gevangenis in Aichach pleegde ze op 1 september 1967 zelfmoord door verhanging.
Veel van de Duitse vrouwen die erheen trokken waren verpleegsters, onderwijzeressen en secretaressen. Het waren gewone Duitse vrouwen die carrière wilden maken of een avontuur beleven of meer geld verdienen. Sommigen volgden hun man naar het Oosten.Ze hadden allen deel aan de genocide. De verpleegsters die mentaal zieke patiënten met een spuit doodden, secretaressen die lijsten maakten van joden die moesten geëxecuteerd worden. Die secretaressen hadden vaak heel wat macht. Ze konden een leven sparen of rekken omdat een joodse vrouw bijvoorbeeld haar persoonlijke kapster was of omdat ze een trui moest breien die nog niet af was.Na de oorlog ontkenden de meeste vrouwen alle verantwoordelijkheid. Er zijn maar weinig vrouwen gerechtelijk vervolgd, laat staan veroordeeld. De getuigenissen van overlevenden werden niet sterk genoeg geacht. In Oostenrijk waren de rechters meestal mild. In de DDR was men in vergelijking met West-Duitsland dan weer strenger. Vaak ging men ervan uit dat vrouwen niet tot dergelijke wreedheden in staat waren.Wat gebeurde er verder met hen? Wel, ze werden stil opgenomen in het dagelijks leven. Of zoals Lower het samenvat aan het einde van haar boek: ‘Het korte antwoord is dat de meesten van hen de dans ontsprongen.’
We zijn nu toch aanbeland in de tweede wereldoorlog.De Amerikaanse historica Wendy Lower schreef een opmerkelijk boek met als titel ‘Hitlers furiën’.Dit gaat over een half miljoen Duitse vrouwen die tijdens de naziperiode naar het militair veroverde Oosten trokken. Dat Oosten moest de plaats worden voor meer Lebensraum, een paradijs dat alle kansen bood. Maar het was ook vijandig terrein waar naar nazi-normen minderwaardige en bedreigende rassen woonden. Het werd het terrein waar de ergste misdaden van het Derde Rijk werden begaan.
