Hans Helds kinderboek Reintje verwekt onrust in een notendop

Het kinderboek Reintje verwekt onrust van Hans Held uit 1946 is een getrouwe bewerking van zijn tekenfilm Der Störenfried. Het boekje (45 p.) werd door de Berlijnse uitgeverij Joh. Kasper & Co te Amsterdam uitgeven. Het komt niet voor in de recente lijst van Van Daele, Everaers e.a. omdat het verhaal teveel afwijkt van de oorspronkelijke Reynaertverhalen.

In het idyllische dal van de Molen-Aa lag het Rijk van de goede oude egelkoning Stekelatus II. De oude koning was zwak en kon zijn volk niet goed meer bescher­men. Steeds meer dieven en rovers maakten de stad en omgeving onveilig. De koning stierf van onmacht, kommer en verdriet. De kroonprins, die door menige

moedige daad beroemd was geworden, besteeg de troon als Stekelatus III. De door het dal en de omringende bossen zwervende rovers besloten zich nu een poosje terug te trekken in het diepste van het woud. De van nature al niet overmoedige Reinaard de Vos, die een tijdje daarvoor door prins Stekelatus een nieuw soort ste­kel in de neus was geboord, trok zich ook terug. De jonge koning riep zijn vreedza­me burgers tot dienstplicht op en bedacht nieuwe wapens die hij op grote schaal liet maken. Spoedig marcheerden de egelcompagnieën in sterke pantsers en stalen helmen door het tot een vesting omgebouwde stadje. Stekelatus sloot bondgenoot­schappen met naburige rijken en zelfs de onafhankelijke wespenkoningin vormde, op zijn voorstel, nieuwe jachteskaders. Ze legde dicht in de buurt van de Molen-Aa een wespenvliegveld aan ter bescherming van Egelstad.

Na een korte tijd hervat Reinaard toch weer zijn strooptochten en sluipt loerend tussen bomen en struiken door het Molendal. Maar een ekster, hoog in een den-nenboom gezeten, heeft hem gezien en vliegt schreeuwend in de richting van de Molen-Aa. Steeds luider klinkt haar alarmschreeuw door het woud. Vlug verwittigt ze de Vlaamse gaai dat Reinaard terug is. De gaai trekt zijn dienstjas aan en snelt naar zijn wachtpost aan de rand van Egelstad.

De oude hazengrootvader Slapoor had aan zijn kleindochtertje Witje en haar broers Bruinoor en Witstaart toestemming gegeven om in het knollenveld te gaan spelen. De jonge haasjes komen onderweg politieagent raaf Kolkman tegen, die hen vrien­delijk groet maar er toch moeilijk kan aan wennen dat hij onder Stekelatus III de haasjes niet meer als jachtbuit mag beschouwen. Plots landt de ekster voor zijn voeten en roept: 'Reintje is weer in het land'. De ekster vliegt dan vlug verder naar Slapoor om hem te verwittigen en raaf Kolkman rent de jonge haasjes achterna.

Ondertussen heeft Reinaard zich achter een grote doornige struik verborgen en mijmert over de goede oude tijd toen hij zelfs egels kon snappen en jagen op alle kleine dieren. Maar Stekelatus heeft aan alle egels stekels uitgedeeld en bovendien marcheren ze nu in grote groepen als ordebewakers door het vrije veld. 'Wacht -wat is dat?' Krijgt hij toch een kans? Hij heeft tussen het knollengroen de spelende haasjes ontdekt.

De ekster is ondertussen bij grootvader Slapoor met de slechte boodschap aan­gekomen. Die snelt naar het hek van zijn tuin, neemt daar een stevige lat en rent de landweg af. Maar als hij oog in oog staat met Reinaard, vlucht hij om hulp te halen. Reinaard wacht niet meer, springt in het veld. Met één greep heeft hij Witje te pakken en hij vlucht met zijn buit in het woud.

Bruinoor en Witstaart, die door Reinaards bruuske bewegingen zijn weggeslin-gerd, verliezen hun evenwicht en tuimelen van de rotshelüng tot voor de voeten van opperegel Snorbaard. Snorbaard slaat alarm en een eerste compagnie egels kan vlug vertrekken om Witje uit de klauwen van Reinaard te redden. Op persoonlijk bevel van de koning verzoekt Snorbaard de commandant van het wespenvliegveld om hulp. Weinige minuten later vliegen de met hun stekels bewapende wespen als een zwart-geel eskader hoog in de lucht en koersen naar het woud.

Reinaard vermoedt nog niet dat er een machtig leger op de grond en vanuit de lucht hem zal aanvallen. Hij heeft Witje voorlopig gevangen gezet in het dassenhol dat hij in beslag heeft genomen. Voor het hol maakt hij een vuurtje waarop hij Witje wil braden. Eekhoorn Knaagtand ziet vanuit een dennenboom het vuurtje en ver­wittigt met vlaggenseinen de legeraanvoerders. Ze stellen zich op rond Reinaards schuilplaats en met een slingerplank wordt een opgerolde egel naar Reinaards hol geslingerd. Het eerste schot mist doel. Knaagtand laat met vlagsignalen de richting

xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" /> 

van de plank verbeteren en Reinaard wordt door de volgende egelgranaat tegen een boom geworpen. Daarna wordt hij nog door verschillende egels geraakt. Maar hij leeft nog steeds. Als laatste levende granaat wordt Snorbaard afgeschoten. Maar ook Snorbaard zelf kan Reinaard niet de genadeslag geven. De taaie vos schudt alle egels van zich af en stort zich op de dieren die rond de slingerplank in stelling liggen. Juist op dit ogenblik komt een eskader wespen boven het slagveld. In snel­le, wentelende duikvlucht laat de ene golf wespen na de andere zich boven de vos naar beneden vallen. Wesp na wesp kromt zijn zwart-gele achterlijf naar voren en jaagt zijn lading angels, als met een machinegeweer, in Reinaards huid. Als de wes­pen al hun angels verschoten hebben ligt Reinaard verslagen en jankend in het gras. Maar de taaie vos richt zich weer op en stort zich voor de tweede maal op de dieren rond de slingerplank. Die hebben als wapen nog slechts twee eieren die de kip van opwinding heeft gelegd. Ze gooien ze in de vos zijn ogen, maar dat kan zijn stormloop niet afremmen. Op dat ogenblik redt de kip door een meesterlijke zet de anderen het leven. Ze zet zich op het uiterste puntje van de slingerplank onder het rotsblok dat gebruikt wordt als gewicht om de slingerplank als katapult te laten wer­ken. Slapoor laat de steen hoog ophijsen. De kip blijft koelbloedig onder het rots­blok op Reinaards aanval wachten. Op het laatste moment vliegt ze weg. De dieren laten het rotsblok vallen en zo wordt de vos verpletterd. Reintje is dood.

Bruinoor en Witstaartje bevrijden hun zusje Witje uit de gevangenis en brengen haar tussen de feestvierende dieren in het Molendal. Na dit machtsvertoon heeft geen rover het nog gewaagd de rust te verstoren in het rijk van de grote koning Stekelatus III.

De illustraties in Reintje verwekt onrust

Het kinderboek Reintje verwekt onrust is dus een trouwe bewerking van Der Störenfried. Het boek heeft als ondertitel: een sprookje met teekeningen van Hans Held. Voor de tekenfilm werden duizenden tekeningen gemaakt. Hans Held heeft daaruit, al dan niet bewerkt, vijftien tekeningen gekozen en als illustraties in zijn boek gebruikt.

Op het eerste plaatje (afb. 1) zien we de terugkeer van Reinaard naar het dal van de Molen-Aa. Zich behoedzaam voortbewegend met zijn staart onder zijn arm om geen sporen achter te laten, dwaalt de vos tussen de bomen aan de rand van het woud. Hij heeft als bescherming tegen de koude van de vroege ochtend zijn han­den diep in de zakken van zijn versleten broek gestoken. Reinaard oogt hongerig en bang. Loerend uit zijn ooghoeken speurt hij naar mogelijk dreigend gevaar. Er hangt een nevelige, kille ochtendstemming over de scène. Niet alleen de lichaams­taai van de vos, maar het hele plaatje creëert een sfeer van onveiligheid. We zien hier ook al vooruitwijzend grote steenblokken die verder in het verhaal een belang­rijke rol zullen spelen.

Het tweede plaatje in het boek toont ons de vlucht van de door de terugkeer van Reinaard opgeschrikte ekster boven de toppen van de bomen. Maar we richten nu eerst onze aandacht op het derde plaatje (afb. 2). De ekster, op hoge hakken en met gespreide vleugels, meldt erg opgewonden de terugkeer van Reinaard aan raaf Kolkman. Met open bek en slepende staartveer luistert de raaf naar het stotterend vertelde verhaal van nicht ekster. Hoewel Kolkman zijn schrikreactie niet goed kan verbergen, probeert hij toch de houding van een onverstoorbare politieman aan te

nemen. Strijdbaar steekt hij zijn buik vooruit om zo strak rechtop te staan en een stoere en grotere indruk te maken.

Het volgende plaatje (afb. 3) toont ons de angstige hazengrootvader Slapoor, die dreigend met de lat zwaaiend de landweg afrent op zoek naar zijn kleinkinderen. We zien hier, zoals ook op de vorige plaatjes, een tekenfilmontwerper aan het werk die het creëren van beweging op een plaatje volledig beheerst: de haas vliegt als het ware over de pagina.

Nog treffender is de suggestie van snelheid op het volgende plaatje {afb. 4). Reinaard, die door de alarmkreten van de ekster door vele dieren ontdekt is, snelt als een wervelwind over het bospad. Hier zien we ook reeds eekhoorn Knaagstaart die alles vanuit de bomen kan volgen en verder in het verhaal de plaats van Reinaards voorlopige burcht zal doorseinen. De diagonaal geplaatste, massieve, donker ingekleurde boom is de ideale achtergrond om de vos scherp en dominant op de voorgrond te zetten.

Hoger schreven we al dat in Hitlers' Derde Rijk de nieuwe tekenfilms volledig in het teken van de propaganda moesten staan. Het volgende plaatje {afb. 5) illu­streert dit. De scène speelt zich af in de radiocommandopost waar de vraag om hulp aan de wespenkoningin wordt doorgestuurd. De staalhelmen, ook die op de kast, zijn Duitse Wehrmachthelmen. Voor de gelegenheid zijn ze getooid met egelstekels, het nieuwe wapen van koning Stekelatus III. De tekenfilm Der Störenfried, waaruit deze plaatjes komen, kwam ook, zoals reeds vermeld, in roulatie onder de propa­gandistische titel Einigkeit macht Stark.

Op het volgende plaatje (afb. 6) zien we een bij - in luchtmachtuniform en met het verzegelde telegram van de radiocommandopost in de hand - landen aan de rand van het vliegveld. De koerier wordt door de commandant, een hogere officier met rode streep op zijn broek, opgewacht. De commandant laat de eskaders jachtbijen zich klaar maken voor het vertrek.

De militaristische teneur van het boek en zeker van de illustraties kornt nog ster­ker tot uiting op het volgende plaatje (afb. 7). Gedirigeerd door de boven de opruk­kende compagnie vliegende ekster trekken de met snelle pas en volgens strakke discipline marcherende egels, met opper-egel Snorbaard aan het hoofd, ten strijde tegen Reinaard. Het valt op dat dit prenten zijn die ook gefunctioneerd hebben in een tekenfilm: we zien de compagnie zo voorbij marcheren.

Reinaard, nog niets vermoedend, loert (afb. 8} door de tralies naar het wenende haasje dat hij wil gaan roosteren voor zijn middagmaal. De bijl en het hakblok staan al klaar om Witje te vierendelen. Ook op dit intimistische plaatje, waar hij geen beweging moet uitbeelden, weet Hans Held weer fraai de dreigende sfeer en gevoelsnuances van deze scène te vatten.

Op hetzelfde moment waren de gevorderde wespeneskaders ook al opgestegen en vliegen ze in formatie naar het woud voor de aanval op de vos (afb. 9). Als ama­teurpiloot en kennis van Göring was Hans Held zeker goed thuis in de wereld van de Luftwaffe. Hij heeft op de Luftwaffe-vliegvelden, de in V-vormige formatie vlie­gende stuka's, meermaals gezien en ze als inspiratiebron voor dit plaatje gebruikt.

Ondertussen hebben de egels zich rond Reinaards schuilplaats opgesteld en is de installatie van de slingerplank klaar. Op het volgende plaatje (afb. 10) wordt de eerste egel weggeschoten en staan de volgende klaar. Snorbaard staat er lachend bij maar hij lacht te vroeg.

Op het voorlaatste plaatje (afb. 11) zien we de aanva! van de wespen op Reinaard. Hoe was deze scène in de tekenfilm Der Störenfried uitgewerkt? Dat kunnen we

17

lezen in Cinema & Theater (17 december 1943): 'Als een zwerm gevaarlijke Stuka's suist het geel-zwarte wespenleger neer op den staatsvijand nummer 1, den snooden vos, die het kleine haasje tracht op te peuzelen. Op het laatste moment halen zij hun geringde achterlijven naar voren, richten en schieten den vos de machinegeweersalvo's in den roden staart'. Is 'in den roden staart' een dichterlijke vrijheid van de recensent of heeft Hans Held voor zijn boek een ander plaatje geko­zen? In het boek zien we een wesp zijn angel schieten in Reinaards kop en de meeste angels zitten in zijn kop, armen en rug. De wespen vliegen, de vos loopt, de suggestie van de beweging is weer raak getroffen. Dat is ook de mening van de recensent: 'Dit is den moment uit Hans Held's teekenfilm 'Der Störenfried', die thans alom in den lande vertoond wordt. Muziek, kleur, maar bovenal de geestige teeke-ning en wel het meest van alles de suggestieve beweging der teekeningen verruk­ken den toeschouwer, ondanks de kennelijk nog primitieve middelen, waarmee men werkte.' Door de achtergrond in zachte pastelkleuren uit te werken krijgt Reinaard, met sterke contouren neergepoot, een dominante plaats op het plaatje. Een geslaagde evocatie van sfeer en actie.

Het laatste plaatje (afb. 12) is al even sterk. Juist voordat Reinaard de kip kan snappen laten de dieren de touwen los en Reinaard krijgt het zware rotsblok op zijn kop. De klap is zo hevig dat de angels uit zijn kop, armen en rug wegvliegen. Maar Reinaards bekexpressie laat niets aan de verbeelding over: dit is de genadeslag. De vos wordt onder het blok vermorzeld. 'Reintje is dood!' Hij is geen 'Störenfried', geen vredesverstoorder meer in het rijk van Stekelatus III.

Afronding

Niettegenstaande de aanleiding tot dit artikel Hans Helds kinderboek Reintje ver­wekt onrust was, konden we niet voorbijgaan aan zijn carrière als tekenfilmmaker. Voorts was er de speciale omstandigheid dat Hans Helds doorbraak als animator zich tijdens het hoogtepunt van Hitlers Derde Rijk situeerde.

De laatste maanden bracht, zowel in Duitsland als daarbuiten, de vertoning van de Hitlerfilm Der Untergang veel discussie op gang. Naast de vraag wie Hitler was, stellen ook velen zich de vraag waarom zoveel Duitsers, zowel de doorsnee burger als de intellectueel en kunstenaar (bijvoorbeeld de ondoorgrondelijke architect Albert Speer) het naziregime steunden of er toch aan medewerkten. Als we Hans Helds activiteit tijdens deze periode nader beschouwen, komen we ook voor dezelf­de vraag te staan. Hans Held was kunstenaar en avonturier. Was hij militarist of was het vooral het avontuurlijke van de oorlog dat hem aantrok? Stond hij positief ten opzichte van het militaire en het nazisme, of was hij louter een opportunist die als gedreven kunstenaar gebruik maakte van de geboden mogelijkheden? Zonder de steun van Goebbels' propagandaministerie had hij geen kans om onder het nazi­regime een tekenfilmstudio te leiden en tekenfilms te maken. Hij had niet veel keu­zemogelijkheden: of zich terugtrekken als animator, of al dan niet uit overtuiging meelopen.

Ook het kinderboek Reintje verwekt onrust is als bewerking van Helds propagan­dafilm Der Störenfried niet vrij van een militaristische strekking. Het verhaal en zeker de illustraties (zie de wespen als stuka's en de egels als pantsergrenadieren met Wehrmachthelmen) zijn bijna indoctrinerend pro-militair. Helds houding na de oorlog doet vermoeden dat hij opportunistisch alle kansen benutte. Hij wilde vooral

tekenfilms maken, onder welk politiek bestel ook: voor de nazi Goebbels of voor de Beierse conservatieve christen-democraat Franz Joseph Strauss.

Verder is het toch verwonderlijk dat in Nederland, één jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog, dit militaristische boek met in de illustraties duidelijk remi­niscenties naar het Duitse leger werd uitgegeven. De Berlijnse uitgeverij Joh. Kasper & Co (in ieder geval actief van 1930 tot 1950) bracht de Nederlandse ver­taling uit in Amsterdam in 1946. Deze uitgeverij had tijdens de oorlog, naast haar zetel in Berlijn, ook een vestiging in Amsterdam. Vermoedelijk waren ze relatief onbekend en konden ze onder de onschuldige, geen verdenkingen oproepende titel Reintje verwekt onrust het boek uitgeven.

Na een halve eeuw is dit boekje, voor kinderen die het toevallig vinden en lezen, louter een sprookje met tekeningen van Hans Held. Maar voor wie de oorlog bewust heeft meegemaakt en de context kent, is het boekje niet vrijblijvend en kan het nog nare herinneringen oproepen.

Met dank aan John Wigmans en E. de Koning voor het bezorgen van documenta­tie.

Geraadpleegde literatuur

W. Gielen, Diste/s ... Een vosenstreek na Van Genechten, in: Tiecelijn, 11 (1998), p. 9-25. Hans Held, Reinje verwekt onrust. Een sprookje met teekeningen van Hans Held, Amsterdam,

Verlag Joh. Kasper & Co, 1946. J. Janssens & R. van Daele, Reinaerts streken. Van 2000 voor tot 2000 na Christus, Leuven,

Davidsfonds, 2001. M. Peters & E. Barten, Meestal in 't verborgene, Abcoude, Uitgeverij Uniepers, 2000.