Oorlogsmemoires van een Tsetsjeens chirurg

Chassan Baiev

Zelfs al proberen we zonder vooroordelen te leven, onze opvattingen over Tsetsjenië en de moslimwereld daar zijn heel beperkt, gewoon omdat er zo weinig informatie doorstroomt via de gekende media. Iedereen herinnert zich nog wel de gijzeling van achthonderd mensen in een theater in Moskou (24 oktober 2002) en de aanslag op de school in Beslan (1 september 2004) door Tsetsjeense terroristen. Maar wat weten we over de geschiedenis van Tsjetsjenië, over de oorlogen die Tsjetsjenië (1994 en 1999) herleidde tot een puinhoop?

Cassan Baiev is opgeleid als plastisch chirurg in Moskou, maar keert terug naar zijn geboorteland Tsjetsjenië om zijn volk bij te staan in die vreselijke oorlogsjaren, met datgene waarin hij uitstekend is: chirurgische ingrepen. Zijn opleiding van cosmetisch chirurg kan hij uitgebreid gebruiken om vermorzelde gezichten weer een menselijk uitzicht te geven. Hij werkt zich te pletter om oorlogsslachtoffers, zelfs in heel primitieve omstandigheden te helpen: wegnemen van granaatsplinters, amputaties … hij maakt geen onderscheid tussen gewonden: Russische soldaten of ‘strijders’ (hij kan het woord terrorist niet in de mond nemen), arm of rijk; hij houdt zich aan de eed die hij ooit aflegde: de eed van Hyppocrates. Dit brengt hem soms in erg moeilijke omstandigheden, zodat hij zelfs moet vluchten. Telkens keert hij terug tot hij definitief moet uitwijken naar de Verenigde Staten omdat er overal jacht op hem wordt gemaakt: Rusland omdat hij ‘terroristen’ helpt, Tsjetsjeense legeraanvoerders omdat hij Russische soldaten helpt.

In de Verenigde Staten vraagt hij politiek asiel aan, verkrijgt dit, kan zijn familie laten overkomen … en schrijft dan zijn memoires. Een relaas dat schokt.

Toch schrijft Cassan Baiev geen ‘sensatieverhaal’. Het is een verslag van oorlogsdaden, vernietiging van mensen, dorpen … een gemeenschap. Hij schrijft zonder bitterheid, zo objectief mogelijk. Tegen de achtergrond van deze oorlogen laat hij de lezer kennis maken met de geschiedenis, de cultuur en de godsdienst (gematigde Islam) van Tsjetsjenië. Terwijl de Verenigde Staten en Rusland als één stem de Tsjetsjenen beschuldigen van terrorisme, laat Chassan Baiev ons kennis maken met de tradities die het leven in Tsjetsjenië vorm geven, hoe de Islam daar beleefd wordt als een religie die ‘de naastenliefde’ op het oog heeft (zoals alle monotheïstische godsdiensten). Tussen vaak ontroerende verhalen over zijn familie, over de gewoontes van zijn gemeenschap, waarin hij oog heeft voor zowel de positieve als de beklemmende kanten, komt het oorlogsrelaas als een verschrikking op deze concrete mensen neervallen. Sommige momenten denk je, nee, dit gaat te ver, dit is fictie … tot je denkt aan die andere oorlogsverhalen die eenzelfde beeld van wreedheid oproepen. Hier gaat het om een concrete oorlog, maar wat Chassan vertelt, omdat hij midden dit oorlogsgeweld zijn eed van Hyppocrates blijft gestand doen, gaat niet alleen over ‘die’ oorlog, maar over ‘oorlog’, waar die zich ook afspeelt.

En midden die beschietingen, verwoestingen, kan hij een vorm van hospitaal recht houden, mensen verzorgen en medewerkers vinden die hem daarbij helpen. Dan krijg je een heel ander beeld van het Tsjetsjeense volk: niet de terroristen, niet de maffia, niet die mensen die we liever niet in onze gemeenschap willen, maar hier maak je dan kennis met mensen van vlees en bloed, die rouwen om al de doden, die geen wraak willen maar hun medemensen helpen om te overleven, die tegen hun angst in hun leven wagen om anderen te redden.

Chassan Baiev stelt zichzelf niet voor als ‘held’. Integendeel, hij laat ons deelnemen in zijn angsten, beschrijft hoe hij psychisch lijdt onder PTS (het post-traumatisch stressyndroom), hoe zijn integratie in Amerika moeizaam verloopt. Hij mag zijn job, waarin hij uitmuntte, niet in Amerika uitoefenen. Het aanleren van de  Engelse taal verloopt moeizaam, gedeeltelijk te wijten aan de gevolgen van slagen op zijn hoofd tijdens verschillende stadia van arrestaties. Ondanks dat er vele mensen vriendschap met hem en zijn familie sluiten, blijft hij heimwee hebben naar Tsjetsjenië waar zijn oude vader en moeder nog wonen.

Het is een adembenemend boek … maar na het lezen blijf ik geschokt achter: wat Chassan Baiev beschrijft gebeurt niet alleen in Tsjetsjenië … maar nu ook in Syrië en overal waar oorlog gevoerd wordt: naast de strijders worden ook gewoner burgers gewond, gedood … en dat niet alleen als ‘collateral damage’. We krijgen die beelden door als dagelijks beleg bij het avondnieuws. Kan het nooit eens ophouden?

Terug naar mijn fotorooster. Nu maak ik gebruik van een ‘schrift’ om bij elke persoon een eigen verhaal uit te schrijven. Ik denk dan aan mezelf, mijn familie … stel dat we ook slachtoffers waren van die waanzin. Ik denk aan mijn ouders als hulpeloze oude mensen, ook de ouderen werden meegenomen. Ik denk aan de kinderen, kleinkinderen. Het is niet voor te stellen en toch zijn er miljoenen die weg moeten gaan. Mensen die recht hadden op een leven, nu vastgelegd in de ‘Universele verklaring van de rechten van de mens’.

Ik mag niet denken aan de huidige oorlogslanden. Hoeveel monumenten zullen nog moeten worden opgericht voor de mensheid een beetje rust vindt?

Geven en schenken, delen en verdelen

Marc Verminck & Johan Van Looveren (red.)

Een ‘geschenk’ van een boek. Onder een smalle wikkel met de namen van de medewerkers, komt een omslag te voorschijn die je automatisch voorzichtig streelt. De geur van de drukinkt bevestigt het nieuw-zijn van het boek. Binnenin mooie kwaliteit maar net niet glanzend papier, dat aanmaant om heel voorzichtig de pagina’s om te slaan zodat met een nauwelijks hoorbaar zuchtje het ene blad op het andere valt. Er is ruimte voorzien voor de bedrukking: de bladspiegel laat de letters rustig hun woorden vormen, geeft tijd om te ademen, om te savoureren wat aangeboden wordt. Een boek dat al je zintuigen aanspreekt.

Eerst wil je even kennis maken met het boek als geheel. Naast het prachtige drukwerk, wat je dan later als tekst zal lezen, ontdek je ook afbeeldingen van heel goede kwaliteit; een Facebook discussie wordt afgeprint of met witte letters op een zwarte achtergrond en schuin lopende marges wordt een toon gezet die aanduidt dat je hier toch iets speciaals in handen hebt. Heel het boek nodigt tot aandachtig lezen: wat hier zo mooi vorm krijgt moet toch de moeite waard zijn.

Generositeit… kan dat de hedendaagse mens nog aanspreken? Auteurs van verschillend pluimage (filosofen, psychoanalytici, kunstenaars, letterkundigen …) werden gevraagd om met dit begrip aan de slag te gaan. Hoe kunnen zij, vanuit hun eigen vertrouwde, doordachte, ervaringsgerichte invalshoek iets over dit begrip zeggen?

En dan blijkt de taal precies te klein om de wereld van generositeit aan te bieden. Je hebt de benaderingen die de generositeit plaatsen in de culturele en sociale context waarin de samenleving dit begrip bedacht. De Grieken, met hun opvattingen over mens-zijn en samenleven hadden duidelijk een ander begrip over generositeit dan de gelovigen van de monotheïstische godsdiensten. Dan komt er een essay te voorschijn dat het heeft over het ‘giftige’ schenken… en wat met het testamentaire schenken? Zo krijgt ridderlijkheid een erg vreemde betekenis: na de plundering, het veroverde ‘ridderlijk’ weggeven, zonder zichzelf te verrijken. En heeft generositeit een eenduidige betekenis of moeten we op zoek naar de mogelijke betekenissen en daardoor dit begrip met de nodige nuances benaderen? Heeft generositeit iets met kunst te maken en waar kunnen we dat terugvinden?

Het is geen boek om in één avond uit te lezen. Het best leg je het op een plaats waar je het af en toe ter hand kan nemen om essay na essay tot je te laten doordringen. Er zitten wel essays bij die niet zo direct toegankelijk zijn voor iemand die niet in een bepaald vakgebied gespecialiseerd is. Wie is vertrouwd met de ‘leegte’ van Lacan? Moet je dan niet wat meer over deze psychoanalyticus en zijn visie vernomen hebben? Dan heb je wellicht de neiging om het boek meteen in de boekenkast te plaatsen bij de mooie uitgaven. Niet doen: andere essays nodigen de lezer uit om na te denken, zich in te leven in wat de schrijver probeert uit te leggen, hoewel me soms het gevoel bekruipt dat de woorden een wereld oproepen die niet meer buiten dit woordenbestand geraakt, teveel vakjargon, teveel begrippen met specifieke betekenissen, ver weg van de realiteit van de gewone mens, waardoor ik me de vraag stel: voor wie is dit boek bestemd?

Als mooi geschenkboek vind ik het heerlijk! Wat de inhoud betreft heb ik een dubbel gevoel. Sommige essays hebben me enorm aangesproken, andere zijn van zo’n ‘ingesloten’ niveau dat ik niet zou weten aan wie ik dit boek cadeau zou willen doen als ik het louter om de inhoud ‘genereus’ zou willen weggeven, ook al zouden de ontvangers geschoolde lezers (m/v) zijn.

Het is een mooi uitgegeven boek, heel aantrekkelijk om in handen te hebben, maar het geeft de indruk dat sommige essays niet nagelezen zijn, want vaak stoot ik op fouten die maar best vermeden werden. Op p.40 haalt men de (vertaalde ) tekst van Fénelon aan, maar omdat het woordje ‘dan’ vervangen werd door ‘dat’ is het goed dat onderaan de oorspronkelijke tekst wordt weergegeven, zodat men de zin zelf kan vertalen: ‘Er is geen bitterder penitentie dat (moet zijn: dan) die toestand van louter geloof zonder enige tastbare grond. Dan stop je plots met lezen omdat je gehinderd wordt door een zin die geen Nederlands meer is. Als liefdeseis gesplitst wordt en er komt liefde- en seis (p. 41) te voorschijn is het even nadenken waarover het gaat. Zo gaan er een aantal (kleine) fouten schuil onder de zo verzorgde uitgave, en dat is wel jammer.

Toch kan ik het boek aanraden voor mensen die graag wat grondiger nadenken over het begrip ‘generositeit’. Gewoon proberen over de foutjes heen te lezen en genieten van wat aangeboden wordt.

Toen ik even langs liep in Polare (vroeger De Slegte) in afwachting dat mijn autobus zou komen, ontdekte ik in de afdeling geschiedenis het boek ‘De eeuw van mijn vader’ van Geert Mak. Omdat ik al verschillende boeken van Mak gelezen had kon ik niet weerstaan om dit boek uit het rek te halen en mee te nemen naar huis.

Het is een hele leesbelevenis geworden. Aan de hand van de biografie van zijn vader (geboren 1899) laat Mak ons kennis maken met de geschiedenis van de twintigste eeuw, maar dan van uit Nederlandse ogen … hoewel, die Nederlandse inslag is beperkt. Mak schetst de context van de twintigste eeuw en plaatst daarin de concrete ervaringen van zijn vader en de verdere familie. Om die ervaringen te beschrijven beschikt Mak over een uitgebreide briefwisseling van de familie. Toen zijn vader naar Nederlands-Indië vertrok als gereformeerde dominee werd het contact met de familie door brieven onderhouden. En ze schreven elkaar vaak. Ook interviewde Mak familie en vrienden die de familie kenden, zocht hij in krantenarchieven naar wat er op een bepaalde dag gebeurde, tot zelfs het weer. Zo geeft het individuele beleven een eigen kleur aan de (wereld)geschiedenis.

Vaak heeft het boek me erg aangegrepen … Geert Mak is een nakomertje in een gezin dat reeds  zeven kinderen omvatte, geboren in 1946 (vier jaar jonger dan ik). Zijn vader is 13 jaar ouder dan mijn vader. De tijd die hij beschrijft is ook voor ons, de ouderen,  zeer herkenbaar. Wij kennen wel geen  ‘gereformeerden’, maar de verzuiling is ook niet aan ons voorbijgegaan. Doet de gestrengheid van de gereformeerden (en anderen) ons nu naar adem happen … het Roomse was in die periode ook geen snoepje.

De opkomst en groei van fascisme en nazisme krijgen natuurlijk aandacht: maar ook hoe moeizaam het was om zich daar een mening over te vormen. Als antwoord op bepaalde noden spraken beide ideologieën de mensen aan … Tot Hitler de wereld in brand stak en zijn waanzin escaleerde in de totale vernietiging.

Stilaan zien we dan de hedendaagse wereld ontstaan en komt onze eigen geschiedenis aan bod.

Voortdurend vergelijk ik ‘toen’ in Nederland en hier bij ons. Voor mij waren er vaak punten van overeenkomst. Zo trouwt Mak’s vader, afkomstig uit een kleine zelfstandige onderneming die zeilen maakt,  met een meisje van een ‘hogere’ stand. Mijn vader, opgegroeid in een arbeidersgezin, trouwde mijn moeder die afstamde van ‘rijke polderboeren’. Die spanning heb ik altijd aanwezig geweten: het vaak brute macho-gedrag van de broers van mijn vader tegenover een wereld van mensen die over geld beschikten en gewoon waren ‘baas’ te zijn.

De jaren ’68 en de nasleep ervan, de ‘pil’ die de vrouw emancipeerde, de ontkerkelijking …

Is er zoveel veranderd sinds 1899? De democratie heeft hier wortel geschoten, we doen meer dan ‘overleven’, kennen een ongeëvenaarde luxe, maar toch blijft men oorlog voeren, mensen en hun omgeving vernietigen. Zullen we het ooit leren om vreedzaam met elkaar om te gaan?

Het is een hartverwarmend boek. Je ziet hoe concrete mensen hun tijd beleefden. Mijn kinderen kunnen zich nauwelijks meer voorstellen hoe men leefde zonder elektriciteit of gas, water uit de (soms gezamenlijke) pomp, zonder telefoon … en vooral zonder tv. Toch was er in die tijd ook warmte en menselijkheid aanwezig, hielp men elkaar, was er vakmanschap dat doorgegeven werd van vader op zoon. En de winters? Die waren veel kouder dan nu … of niet?

Met Tremartre is het leuk om een ‘bezigheid’ te hebben die samenhangt met wat je aanbiedt. Daarom wil ik uitproberen of ik nog iets kan tekenen naar foto. Want abstract werken vraagt teveel concentratie om daar op een kunstmarkt mee bezig te zijn. Ik moet eerder iets vinden dat weinig concentratie vraagt en waarbij alleen wat technische kundigheid vereist is.

Daarom deze tekening van een foto in een woud. Niet dat het op de foto lijkt die ik als basis gebruikte: ik voeg elementen samen en laat andere verdwijnen, ik speel gewoon met wat ik aangeboden krijg en gebruik de foto voornamelijk als inspiratiebron.

Zo zal ik het ook doen op Tremartre. Maar denkelijk met potlood: dat vraagt geen speciale plaats om een inktpot te zetten of pen neer te leggen en je kan de tekening elk moment terzijde leggen zonder te moeten uitkijken voor vegen. De vraag is natuurlijk of er tijd gaat zijn om iets te maken. We gaan met vier kramen naast elkaar staan van collega’s uit de avondklas schilderen. Na twee maanden vakantie is er heel wat bij te praten.

De meeuwen in Oostende zijn vreselijk veroverende vogels. Niet schuw van de mensen om hen heen pikken ze hun voedsel samen waar ze het vinden. De viskramen zijn natuurlijk uitnodigend. Met massa’s komen ze er op af. Op sommige momenten jagen ze me angst aan: met hun snavels en klauwen zien ze er geen lieverdjes uit.

Je kan niet zeggen dat ze agressief zijn, meeuwen zijn meeuwen en volgen hun natuur. Alleen mensen kunnen agressief zijn. Ik wil tekenen hoe ik hun voedingsgedrag als agressief ervaar. Weet je, ik vind meeuwen prachtige vogels, maar liefst van op afstand.

Toen Rock Werchter het dorp veroverde, hingen er zowat om de vijf meter, witte plastieken zakken vastgebonden aan de afrastering langs de straat: zo kon het afval daarin gedeponeerd worden.

Dat witte vlak van de vuilniszak trok mijn aandacht: het stak zo af tegen het kleurrijke van de natuur. Toen ik thuiskwam probeerde ik die impressie vast te leggen: vooral het verticale van de vuilniszak en de raster tegenover het horizontale van de omgeving.

Elke maand komen we samen met ouders die een kind verloren hebben door zelfdoding. Het is een open groep: kome wie komt. De gespreksinhoud wordt ook niet op voorhand vastgelegd. Nooit moet er om gespreksstof gezocht worden. Sommigen (zoals Karel en ik) nemen al jaren deel, anderen zijn nieuw. Sommigen komen elke maand, anderen af en toe.

Vorig jaar zijn we met al wie wou op uitstap geweest naar Antwerpen: rondvaart op de Schelde, etentje, niks speciaals, alleen samen zijn. Omdat dit zo meegevallen was, stelde men voor dat dit jaar opnieuw te doen, terug met een boottocht. Een uitstap naar Planckendael.

Dus met de trein naar Mechelen. Achter het station ligt de aanlegplaats voor de boot. We hadden een dagtrip genomen waarin treinreis, boottocht en ingang dierenpark was samengebracht. Het is warm, maar op de boot kon je wel een extra jas verdragen: de wind maakt het nogal koud. Na een goede twintig minuten varen stappen we uit, trappen af naar de ingang van Planckendael.

Eerst picknick bovengehaald, koffietje gedronken … en dan op weg.

We zijn met achten, een ideale groep. Je krijgt de gelegenheid om met iedereen een praatje te doen. Op zo’n uitstap ontdek je elkaar op een andere manier dan in de gespreksgroep. De ene kan goed gidsen, de andere speelt graag met woorden, nog iemand anders geeft een spannend verhaal cadeau. Er wordt veel gelachen. Soms denk ik: een groep pubers op uitstap. Het is niet te warm, wel lekker om te wandelen en af en toe een paar druppels regen, maar niet genoeg om een paraplu uit te halen.

Ondertussen naar de dieren kijken. Karel is weg van de elegantie van de giraffen, nochtans mastodonten van beesten. Maar met hun lange poten en nog langere hals ‘schrijden’ ze over de aarde, geen koningskroon kan dit evenaren.

Tegen vijven vinden we een rustplaats waar nog iets warm kan gegeten worden. Tafeltjes worden bij elkaar geschoven, stoelen bijgehaald en we zijn gezellig geïnstalleerd. Erg veel ‘warms’ is er niet meer te krijgen. Maar de vulling van een koninginnenhapje, of gyros of stoofvlees samen met een grote schep friet, smaken doet het wel … en ondertussen worden de plannen besproken voor volgend jaar.

We willen de boot van 18 uur halen, dus moeten we op tijd vertrekken. Aan de boot kunnen we meteen opstappen, zodat we niet hoeven recht te staan op die vermoeide benen. Wanneer de boot na een tiental minuten vertrekt en los is van de kade, komt er nog een koppel met een kindje aangelopen: jammer, die zullen een uur moeten wachten.

Er zitten veel kinderen op de boot en ondanks de vermoeiende dag hebben die nog massa’s energie te besteden. De voorbijrijdende fietsers worden uitbundig begroet en die groeten terug, wat het enthousiasme nog doet toenemen.

De twee eersten nemen afscheid bij het uitstappen van de boot. Op de trein moeten we nog even wachten. Naarmate het vertrekuur nadert, groeit het aantal reizigers dat mee wil. We vinden toch nog een plaats in de eerste wagon. Wij stappen uit in Haacht, terwijl de anderen naar Leuven verder rijden.

We zijn ontzettend blij thuis te zijn. Een dag slenteren en rondhangen is toch wel vermoeiend, maar zolang onze benen ons blijven dragen gaan we mee, zeker weten.

Dit ontwerp hoort nog bij de onmacht van de taal. Het is alsof de taal niet mag proberen binnen te treden in het domein van het niet verwoordbare. Maar hier evolueert het tekenen naar het schilderen.

Ik denk aan vroeger. Als kind werd me vaak een manier van voelen en denken opgelegd. Flink zijn als ik verdrietig was, braaf zijn als ik onrecht aanvoelde, niet jaloers zijn terwijl ik barste van jaloersheid. Zoiets behoort bij de opvoeding. Dikwijls moest ik vaststellen dat mijn wereld niet samenviel met wat voorgezegd werd. Voor mij betekende het dat ik bewust werd van iets dat me vervreemde van de volwassenen.

Nu komt die ‘aangeleerde’ taal als verraderlijk op mij af. Neen, ik wil niet in die bewoordingen mijn wereld prijs geven. Iets in mij schreeuwt dan: blijf bij me weg, ik ga zelf wel op zoek.

Een voorbeeld? Toen Arne uit het leven stapte, heb ik verschillende keren mogen horen: gelukkig heb je de andere kinderen nog. Men wilde me troosten. Maar zijn zo’n woorden troostend? Zou ik zelf vergeten dat die andere kinderen er nog zijn? Is de pijn om het verlies van dat ene kind er minder erg om?  Zijn die kinderen een troostende aanwezigheid of zie je alleen hoe zij hun eigen verdriet moeten dragen en de beangstigende vraag: zullen ze het aankunnen?

Daarom: blijf weg uit mijn wereld met nutteloze praatjes, ik zal zelf wel woorden zoeken.

Met de kinderen op uitstap geweest naar Oostende. Het kwam heel toevallig: Karel had niet veel zin om mee te gaan (krijg die maar vanachter zijn boeken), de vriendin van Deepak was in het buitenland en de man van Aike had andere verplichtingen. Dus stapten we met ons vieren de trein op: Aike, Deepak, Sangeeth en ik. We waren nog niet goed op weg of het scrabblespel werd bovengehaald. Net zoals vroeger.

Het werd een dag van puur genieten: nog eens samen als kerngezin, zalig weer, lekker eten en drinken, met een koets de stad rond (wat is het leuk toe te geven aan kinderlijke verlangens) en dan met een veerboot naar de overkant van de haven. Daar hadden we toegangskaarten voor een uurtje ‘relaxen’ in een boot: zetels die het eerste kwartier heerlijk masseerden gevolgd door een klank en lichtspel waarbij je helemaal ontspannen wegdroomde. Nog een drankje nadien en terug naar het station.

Omdat dit ‘nog eens onder elkaar zijn’, zo deugddoend ervaren werd, hebben we afgesproken dit volgend jaar opnieuw te doen.

Thuis maak ik een ontwerp voor een schilderij: de meerpalen, een vuurtoren (stond aan de andere kant van de haven en een meeuw. Later ga ik dat uit werken, hoewel die meeuw anders zal verwerkt worden, ze neemt teveel plaats in zonder echt een meerwaarde te betekenen.

Nadat ik het boek van Geert Mak gelezen heb en het besproken in een blog (070313) In Europa, reizen door de twintigste eeuw, stuurde een vriend me de gegevens van de uitzending op VPRO waarin dit boek in beeld wordt gebracht (Bedankt Jacques!). Echt even tijd voor nemen: de moeite waard:

http://ineuropa.vpro.nl/programmas/36788896/uitzendingen/

In 2014 zal het honderd jaar geleden zijn dat de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Ik wil daar iets rond doen in mijn eindwerk. De uitzendingen op VPRO grijpen me enorm aan. Soms zit ik met tranen in de ogen naar de geschiedenis te kijken. En we hebben nog niets geleerd. Elke dag vallen slachtoffers onder oorlogsgeweld, zowel soldaten als burgers, volwassenen als kinderen, mensen die reeds hun leven geleefd hebben als jongeren die hun toekomst voor zich hebben.

Oorlog leidt alleen tot vernietiging, tot lijden. Het is altijd iemands geliefde die de dood in gejaagd wordt. En toch blijft de retoriek van heldendom, martelaarschap en andere dure woorden, uitgesproken vanuit een veilige situatie (leiders zitten achter een bureau of presenteren zich goed beschermd aan het volk) het oorlogsverhaal aanwakkeren.

Hierbij een eerste ontwerp: beschadigde bomen evolueren naar graven.

Voor de derde keer op rij organiseert kunstkring Gesigneerd een kunstmarkt. Het evenement wordt steeds bekender. In elk geval wil ik dit niet missen: ook dit jaar heb ik me ingeschreven. Ook Christel neemt deel, zodat we gezellig naast elkaar kunnen mensen ontvangen en tussendoor wat bijpraten.

De laatste dagen ben ik al aan het voorbereiden geweest, o.a. wat kaartjes bijmaken van de laatste serie, want daar had ik er niet meer genoeg van. Ik scan enkele ontwerpen van mijn tekeningen en verklein ze tot de juiste maat die nodig is voor een kaartje. Afdrukken op voldoende dik papier, uitsnijden en lijmen op het basispapier van het kaartje. Dan nog een naamtekening erop, envelop er achter en verpakken in plastieken zakje, zodat het niet meer kan beschadigd worden.

Er is nog wel wat tijd te gaan, maar nu ik toch vertrokken ben doe ik verder. Ik wil nagaan of alles wat ik mee moet nemen in orde is: tent, tafels, een opvouwbare stoel want een dag rechtstaan is toch wat lang. Heb ik genoeg doeken om over de tafels te leggen? De tafelezels worden naar beneden gehaald. Wat neem ik mee van werkjes om ten toon te stellen, zowel tekeningen als schilderijtjes?

Terwijl ik die voorbereidingen door mijn handen laat gaan, verheug ik me op wat komt. Alleen het weer kan een spelbreker zijn. Zolang het niet stormt, zodat de tenten wegwaaien, kunnen we wel wat hebben. Natuurlijk laten de bezoekers het afweten als het regent en daar is het juist om te doen. Duimen maar dat de zon van de partij gaat zijn.

Alsof men door een overvloed van woorden te spuien, zich kan verbergen voor zichzelf en de ander. Druk doen, woorden uitspuwen … maar uiteindelijk alleen maar lawaai voortbrengen om zeker niet te raken aan wat waarachtig is, wat leeft in ’t diepste van jezelf. Naast de onmacht biedt zich de negatie aan die onder de overvloed verborgen zit.

Ik blijf hangen bij de onmacht van de taal. Dan beeld ik me in dat er een gesprek gevoerd wordt. De woorden worden een na een geformuleerd maar blijven opgesloten in hun betekenis. De woorden zoeken veiligheid, dicht tegen elkaar aan schuilend en vormen kleine eilandjes, maar bereiken elkaar niet, ze zitten opgesloten in de beslotenheid van de eigen wereld.

Het is vaak moeilijk om voor jezelf al uit te drukken wat je wil meedelen, vaak is het dan nog moeilijker voor de luisteraar (of lezer) om het meegedeelde goed te begrijpen. Telkens weer kan je proberen meer mededeelbaar te worden. In die zin eindigen echte gesprekken nooit, want steeds opnieuw onderneemt men het avontuur enerzijds van zich kenbaar te maken en anderzijds te begrijpen wat de andere aanbiedt.

Mensen die geconfronteerd worden met de aandoening van schizofrenie, ontwikkelen soms een eigen taal. Voor een buitenstaander vaak niet te begrijpen woorden. Net of ze hun innerlijk wereld willen opsluiten in zichzelf, waardoor ze als eenzame wezens staan te roepen in een ruimte die geen opvang heeft voor hun woorden.

De (woord)tekens staan door elkaar gegooid, er zit geen logica in. De tekens doen pijnlijk aan, er is geen troost in te vinden.

Ik blijf me verdiepen in de onmacht van de taal. Ik denk aan de verhalen die verteld worden , waarbij men poogt om zich kenbaar te maken, maar hoe dat uiteindelijk niet lukt. Wie kent er geen mensen die uit de oorlog of een concentratiekamp terugkwamen en daar nooit meer over gesproken hebben of mensen die geconfronteerd werden met trauma’s die ze voorgoed naar het onzegbare verbannen hebben: vb. seksueel misbruik. Er zijn zoveel redenen om de oorzaak van het verzwijgen aan te tonen: er zijn geen woorden voor, er is niemand die begrijpt waarover het gaat, het ondergraaft te diep het psychisch evenwicht …

Tekenkundig ‘schrijf’ ik hele lijnen vol: hiërogliefen die zich niet laten ontcijferen.

Tussen het tekenen door lees ik. Een dag zonder boek lijkt voor mij een niet-geleefde dag. Vandaag ‘Het zwijgen van de tragedie’ uit de boekenkast gehaald. In dit boek zijn een reeks essays samengebracht. Ik ben vaak bezig met de onmacht van de taal. Wat kan niet gezegd worden, niet in taal neergelegd worden? Dan kom je automatisch bij het trauma.

Celan is een dichter die zijn trauma in al zijn gedichten uitdrukt door het te verzwijgen. Ik probeer zijn gedichten te ontcijferen. Er zijn daarbij sleutels te hanteren: stenen of kristallen als symbolen voor tranen, hekken of spijlen voor wimpers … het zijn beelden die vaak opduiken in zijn poëzie.

Nu blijven de eerste zinnen van ‘Sjibbolet’ hangen:

Met al mijn stenen

de groot geweende

achter de spijlen

Elk woord moet geproefd worden. Zowel het beginwoord ‘met’ als het laatste woord ‘spijlen’. Hij, de dichter, staat

met (niet zonder)

al (er zijn er blijkbaar geen achtergebleven)

mijn (de zijne en niet van een ander)

stenen (tranen, verdriet)

de groot (zijn er kleine die niet vernoemd worden)

geweende (zijn er ongeweende of kunnen alleen de geweende bewust worden)

achter (niet ervoor, een juiste plaatsbepaling is van belang)

de spijlen (wellicht wimpers van de ogen bedoeld maar wellicht mogen we ook de spijlen van het concentratiekamp waarin zijn familie verdween en dat hijzelf overleefde)

Het is niet de eerste keer dat ik tekenen en taal met elkaar in verbinding wil brengen. Ik begin met iets heel eenvoudig: streepjes naast elkaar. Alsof het eenvoudigste teken, een streepje, voor een niet uit te spreken woord staat. Het steeds herhalen van eenzelfde teken maakt rustig: naarmate het blad zich vult ledigt mijn ziel zich.

Nu geef ik de cirkels absolute voorrang in het ontwerp. Cirkel na cirkel verovert een plaats.

Wellicht was het resultaat sprekender als ik wat soberder was met mijn kleuren. Dat weet ik nu voor de  toekomst. Toch zal het me af en toe nog gebeuren dat ik overdrijf: dan bekom je een technisch overdreven werk met te weinig inhoud. Maniërisme noemen ze dat.

Kan je in een abstract lijnenspel ook innerlijke beleving meegeven? Zoiets als zich verscheurd voelen?

Het resultaat is een vrij eenvoudige opmaak: weer een sterke horizontale basis, en in de uitgespaarde cirkelvorm twee halve cirkels die ten opzichte van elkaar verschoven zijn. Binnen die halve cirkels drie uitsparingen die tegenover elkaar zijn uitgewerkt. Daardoor wordt het verschuiven van de cirkelhelften ten opzichte van elkaar benadrukt.

Weer vertrek ik van een stevige horizontale basis en daarboven mag het lijnenspel zijn gang gaan. In de rechterbovenkant een cirkelsegment dat doorkruist wordt door een rechthoekige driehoek. Een rechthoek komt ook even aandacht vragen en het geheel wordt door twee zijlijnen samengehouden.

Ik merk dat ik erg van streng gestructureerde werken hou. Wellicht omdat structuur een gevoel van rust en veiligheid geeft. Natuurlijk moet je niet overdrijven en een innerlijke dictatuur de overhand laten nemen … trouwens, een uiterlijke dictatuur is ook niet wenselijk. Laat me maar bij gedisciplineerde lijnen blijven waarin ruimte om ademen is.