Humor en mooie meiden enz.....

Op 11 november, of soms de avond ervoor, wordt in sommige streken, zowel in Vlaanderen, Noord-Frankrijk als in Nederland, de naamdag van Sint-Maarten gevierd. Het Sint-Maartenfeest wordt ook wel "keuvelen", Sint-Martinus, Sinter Merte of Sinte-Mette genoemd. De invulling die aan dit feest gegeven wordt verschilt van streek tot streek.

Verspreiding

Nederland

De kerngebieden in Nederland zijn Limburg, Noord-Holland, Friesland, Drenthe en Groningen. Buiten deze kerngebieden komt het feest echter ook voor, soms nog maar recent onder invloed van inwijkelingen, soms omdat de stad een eigen band met de figuur Sint-Maarten heeft.

In Utrecht waar Sint-Maarten de schutspatroon van is, is een Sint-Maartensberaad opgericht om Utrecht als Sint Maartenstad te promoten. Het Sint-Maartensberaad laat echter de minder positieve elementen van Sint-Maarten, zoals zijn gewelddadige optredens jegens andere culturen en geloven, buiten beschouwing.

Niet in iedere streek lijkt de traditie even sterk te staan. In Limburg, Noord-Holland en Groningen werd in 1997 vastgesteld, dat in deze provincies de Sint-Maartenviering nog vrij actueel was. In de provincies Friesland, Drenthe en Noord-Brabant bleek een vermeerdering van vieringen te zijn waargenomen. In mindere mate wordt Sint-Maarten gevierd in Zuid-Holland en Zeeland, en in delen van Overijssel, Flevoland en Gelderland.

Dat het feest niet verdwijnt, maar zich in tegendeel verder verspreidt, wordt geïllustreerd door de ontwikkeling in Amsterdam. Het feest werd hier al honderden jaren niet meer gevierd, tot het enkele decennia geleden in de buitenwijken opdook, onder invloed van de omliggende gemeenten. Begin deze eeuw doken de eerste lampionnen ook aan de grachten op, en inmiddels is het Sint-Maartenlopen ook in Amsterdam een levende traditie.

De (cor)relatie van het feest met religie is niet sterk. In Nederland wordt het Sint-Maartenfeest gevierd door kinderen van alle gezindten. In veel liedjes wordt vaak nauwelijks aandacht aan de religieuze achtergrond besteed. De liedjes hebben vaak een humoristisch karakter en het repertoire wordt ieder jaar aangevuld met parodiërende of satirische teksten.

Vlaanderen

In België is de traditie nog in leven in West-Vlaanderen (Ieper-Ardooie-Veurne-Koekelare-Lichtervelde), de streek rond Aalst en een paar (deel)gemeenten van en rond Dendermonde. Ook Mechelen en de omliggende gemeenten, waaronder Hombeek en Weerde, gemeenten met een Sint-Martinuskerk, kennen een levendige traditie. In Belgisch-Limburg vindt men tradities die overeenkomen met die in Nederlands-Limburg, maar ze zijn hier veel minder actueel dan in Nederland. Elders in het land wordt Sint-Maarten niet meer op traditionele wijze gevierd, maar zijn er wel concerten of feesten. Deze vieringen vallen vaak samen met de herdenkingen van de wapenstilstand.

Over het algemeen geldt dat de Sint-Maartenviering in Vlaanderen minder wijdverspreid is dan in Nederland, maar dat wil niet zeggen dat de traditie in bepaalde streken niet toch heel intensief gevierd wordt.

Elders

Ook in Noord-Frankrijk, in Frans-Vlaanderen, wordt Sint-Maarten (Saint Martin) gevierd.
In Oost-Friesland kent men het Martinisingen waarbij onder andere Peepernööten gegeven worden.
In Oostenrijk en delen van Duitsland eet men op deze dag traditioneel gans, het zogenoemde Martiniganslessen of Martinsgansessen. Deze traditie komt voort uit de legende dat Sint Maarten te bescheiden was om zich tot bisschop te laten wijden en zich daarom verstopte, ganzen verraadden hem echter door hun gesnater. Een andere legende vertelt dat een stel ganzen onder de preek de kerk binnenliep en de preek verstoorden, de ganzen werden daarom gevangen en opgegeten. In Oostenrijk en Zuid-Tirol kent men ook het Sint-Maarten lopen. Men gaat met lantaarns door de straten begeleid door iemand die met een rode mantel om als Romeins soldaat verkleed is en op een schimmel zit. Deze man stelt Sint Maarten voor. Men noemt dit de Martinsritt. De kinderen zingen liederen en als afsluiting is er een kampvuur dat Martinsfeuer genoemd wordt. In het oosten van Oostenrijk wordt op deze dag dikwijls de nieuwe wijn door de pastoor gezegend.

Tradities

Sint-Maarten wordt niet overal op dezelfde wijze gevierd. In sommige plaatsen worden optochten georganiseerd, in andere worden vreugdevuren ontstoken. Zeer algemeen is de lampionnentocht.

Deze laatste traditie komt het meest voor in de noordelijke provincies en in Noord-Holland (waar het ook wel keuvelen wordt genoemd). De kinderen maken lampionnen of hollen bieten (vergelijk Jack-o'-lantern) uit en gaan met de lichtjes langs de deuren. Daar zingen ze speciale Sint-Maartensliedjes en krijgen hiervoor snoep of fruit. Vroeger werd het lichtje rondgedragen in een uitgeholde voederbiet. Hoewel dit soms nog wel gedaan wordt, zijn kleurige, door de kinderen zelf gemaakte, lampionnen tegenwoordig het meest gebruikelijk. Deze lampionnen worden vaak onder schooltijd gemaakt, bijvoorbeeld in de lessen handenarbeid. Vroeger werd veelvuldig gebruikgemaakt van de foekepot om de liedjes die bij de rondgang werden gezongen te begeleiden. Het Sint-Maartengebruik werd toen ook wel "foekepotterij" genoemd.

In de zuidelijke provincies en in Vlaanderen komt het langs de deur gaan ook veel voor, soms in combinatie met een vreugdevuur of een optocht. In sommige West-Vlaamse dorpen wordt het van deur tot deur gaan "ruusbuzen" genoemd, naar de eerste woorden van het liedje dat de kinderen zingen ("Ruus buus buus").

In Mechelen ligt de nadruk wel expliciet op het langs de deuren gaan. Kinderen gaan vaak verkleed, maar dragen geen lampionnen mee, alhoewel sommige deelgemeenten (zoals Rijmenam) wel iets gelijkaardigs kennen. De Mechelse kinderen zingen een eigen, uniek "Sinte Mette lied" (Sinte-Mette van de ruggenuchte). De in het liedje vermelde "kruk" is een draagstoel. Alhoewel dit vandaag bijna niet meer gebeurt, bestond vroeger elke "Sinte Mette"-groep uit een Sint gezeten op een draagstoel, die werd rondgedragen door zijn kompanen. Vandaag de dag houdt het Sinte Mette Genootschap deze Mechelse traditie in stand. Uitzonderlijk voor de regio Mechelen is dat ook de volwassenen Sint-Maarten vierden (de "grote Sinte Mette"), traditioneel op de zondag ná 11 november. Het Genootschap doet dit nu nog met de bedoeling geld in te zamelen dat gebruikt wordt voor de instandhouding van het feest.

De vreugdevuren zijn vooral typisch voor Limburg, meestal in combinatie met een optocht. Men verzamelt hier in de kerk waar het verhaal van Sint-Maarten verteld wordt. Vervolgens loopt men in een lampionnenoptocht naar een groot vuur (een zogenoemde troshoop) waar 'de arme man' van het vertelde verhaal zich kan warmen. De kinderen krijgen traditioneel een oliebol uitgereikt. In Herk-de-Stad (Sint-Martinus gemeente) worden er met Sint-Maarten pannenkoeken gebakken. In een groeiend aantal dorpen komt het ook voor dat kinderen buiten de viering om van huis naar huis gaan om een lied te zingen en beloond te worden. De Sint-Maarten viering wordt meestal de vrijdag of zaterdag voor de 11e november gevierd om geen overlap te creëren met de start van het carnavalsseizoen (de 11e van de 11e). Ook buiten Limburg komen hier en daar vreugdevuren voor.

Optochten worden tegenwoordig vooral in West-Vlaanderen gehouden, vooral in de streek rond Veurne en Ieper. Deze stoeten vinden meestal plaats aan de vooravond van de naamdag, dus op 10 november. Sint-Maarten gaat hier vergezeld van Zwarte Piet. Samen lopen zij vooraan in de stoet en de kinderen met hun bieten volgen. Na de stoet (waar soms ook de plaatselijke fanfare of harmonie in meeloopt) kunnen de kinderen in veel gemeenten een zak met lekkernijen halen (mandarijnen, chocolade, picknicken, Onze-Lieve-Vrouwtjes, speculaas, marsepein en Sint-Maartenskoeken). Op 11 november zelf krijgen de meeste kinderen nog meer lekkernijen en speelgoed.

In en rond Ieper vallen deze vieringen vaak samen met de verschillende herdenkingen van de Eerste Wereldoorlog. In Ardooie, waar Sint-Maarten de patroonheilige is, gaat ieder jaar een avondstoet door de straten, volledig in het teken van Sint-Maarten en het begin van de winterperiode. Elk jaar komen duizenden toeristen op dit spektakel af.

Overlapping met Sinterklaasfeest

In bepaalde streken in Vlaanderen neemt Sint-Maarten de taak van Sinterklaas over. Het Sinterklaasfeest wordt hier traditioneel niet of veel minder uitgebreid gevierd. De verschillen van dorp tot dorp kunnen groot zijn. In de West-Vlaamse stad Wervik bijvoorbeeld komt in de ene wijk op 11 november Sint-Maarten langs met speelgoed, en in de andere wijk Sinterklaas op 6 december. Dendermonde kent een soorgelijk fenomeen. In Sint-Gillis (een deelgemeente) komt Sint-Maarten, terwijl centrum Dendermonde Sinterklaas over de vloer krijgt. Ook in Ieper en omgeving en in het Oost-Vlaamse Aalst en Beveren wordt meestal Sint-Maarten gevierd. Deze drie steden hebben een Sint-Martinuskerk als hoofdkerk.

In Ieper komt Sint-Maarten de avond voor 11 november aan met de boot. Dan staan alle kinderen hem en zijn pieten op te wachten aan de kaai (Ieperlee). Daarna gaan ze in een grote stoet naar de Grote Markt. In Sijsele (een Sint-Martinusgemeente) wordt er dan weer enkel een Sint-Maartenstoet gehouden (op de vrijdagavond het dichtst bij de 11de november), maar speelgoed krijgen de kinderen alleen bij Sinterklaas. In Loppem (eveneens een Sint-Martinusgemeente) bellen de kinderen op 11 november aan bij alle huizen om lekkers te krijgen.

In Aalst komt Sint-Maarten de zaterdag voor 11 november officieel met de boot aan en wordt hij in een koets naar zijn troon op de Grote Markt gereden. Op 11 november ontvangt hij op de massaal bijgewoonde jaarmarkt de kinderen. Ook in Veurne, Zele, Lebbeke, Sint-Gillis en Opwijk vervangt Sint-Maarten Sinterklaas. Meestal komt hij in de nacht van 10 op 11 november. Opmerkelijke verschillen zijn dat de Sint in de hemel woont en niet in Spanje, dat hij slechts één Zwarte Piet heeft, en dat zijn rijdier een ezel is en geen schimmel.

Geschiedenis

Over de ontstaansgeschiedenis van het feest zijn veel speculaties. Vaak wordt verondersteld dat het feest teruggaat op een Germaans winterfeest, maar ook een zuiver kerkelijke oorsprong is mogelijk. Wel duidelijk is dat de ontwikkeling tot algemeen, door alle gezindten gevierd, volksfeest tamelijk recent is.

Oorsprong

De Engelse volkskundige Frazer veronderstelt een heidense oorsprong van het feest: het ronddragen van het (heilige) vuur zou een voorchristelijk vruchtbaarheidsritueel zijn, en is wijdverspreid over West-Europa. Het heidense ritueel zou dan door de kerk zijn overgenomen, vooral om het vertrouwen van de bevolking te winnen.^[3]

Veel andere onderzoekers stellen echter dat er niets heidens aan het feest valt op te merken. De Duitse volkskundige Dietz-Rüdiger Moser stelt dat het feest door de kerk is geïntroduceerd. In Lucas vinden we de tekst: Niemand steekt een lamp aan en zet die in de kelder of onder de korenmaat, maar op de standaard, opdat wie binnentreden het licht zien (Lukas 11:33 e.v.). Deze regels uit het evangelie werden vaak op 11 november voorgedragen en in de mis besproken. Moser neemt aan dat door deze voorlezing in de mis de bevolking werd aangespoord tot een lichtjesfeest.

Moderne onderzoekers houden vaak het midden tussen beide standpunten. Sint-Maarten is een bedelfeest, en bedelfeesten waren nodig in de moeilijke wintermaanden. Bedeloptochten zoals met Sint-Maarten werden en worden (in Vlaanderen) ook gehouden met Driekoningen of met Nieuwjaar, en ook het Sinterklaasfeest heeft kenmerken van een bedelfeest.

Ontwikkeling in de 20e eeuw

Als bedelfeest was Sint-Maarten lange tijd een feest voor de armen. Rijke burgers zagen hun kinderen er liever niet aan mee doen. Pas in de jaren '20 en '30 van de 20e eeuw veranderde deze attitude. Het Sint-Maarten werd nu juist gezien als een mooie, eigen traditie, die behouden moest worden.

Omdat 11 november na de Eerste Wereldoorlog ook de dag werd waarop deze oorlog werd herdacht, is wel geprobeerd het feest een wereldlijke lading mee te geven. Het zou dan een vredesfeest moeten zijn. Dit heeft men uiteindelijk niet doorgezet. Het feest is, vooral in Nederland, juist vrij van enige religieuze of politieke lading, wat zeker bijdraagt aan de grote populariteit ervan.

In Vlaanderen is het vieren van Sint-Maarten beperkt tot de genoemde regio's, en hierin lijkt geen verandering te komen. Het is eerder zo dat het feest steeds minder wordt gevierd, met name in Belgisch Limburg, waar vroeger veel meer Sint-Maartensvuren moeten hebben voorgekomen. In Nederland is de situatie omgekeerd: in de 20e eeuw is het feest alleen maar populairder geworden, en steeds meer regio's organiseren vieringen. Typisch is de geleidelijke opkomst van het gebruik in Amsterdam (zie boven). Ook in de regio's waar het feest oorspronkelijk al werd gevierd is de traditie nog zeer levend.

Liedjes

Er zijn talloze Sint-Maartensliedjes. Vooral in Nederland is er sprake van een nog altijd groeiend repertoire. Veel liedjes hebben een humoristische lading, al zijn er ook nog oude bedelliedjes. Sommige liedjes komen in het hele taalgebied voor, zoals Sint-Maarten, andere liedjes komen slechts in een klein aantal dorpen voor. De liedjes staan in een lange, orale traditie. Het oudst bekende Sint-Maartensliedje is het volgende:

Stoockt vier, maeckt vier:

Sinte Marten komt hier

Met syne bloote armen

Hij soude hem gheerne warmen?

De regels van dit lied komen nog in diverse bestaande Sint-Maartensliedjes terug. Ook voor andere liedteksten geldt dat ze heel oud zijn, wat blijkt uit hun grote verspreiding.