FAMILIE SALA - FAMIGLIA SALA

Koning Willem III

In 1858 verleent Z.M. Koning Willem III de firma D.Sala & Zonen het recht tot het voeren van Zijn wapen, een onderscheiding, welke in later jaren tevens door H.M. Koningin Emma zal worden verleend.

Onder koning Willem III stond de kunst in het teken van het Historisme waarbij werd teruggegrepen op oude historische stijlen die vrij geïnterpreteerd werden toegepast in beeldende kunst, architectuur en kunstnijverheid.

Rond 1850 begon men de vormentaal van voorbije periodes eclectisch te gebruiken, dat wil zeggen; elementen uit verschillende periodes werden gecombineerd in een voorwerp zonder duidelijk te kiezen voor een specifieke stijl.

Vooral de stijlen van de Lodewijken waren en vogue (Mode uit Frankrijk en Nederland in de 18de eeuw) en het Empire van Napoleon I, maar ook stijlelementen die waren ontleend aan de Renaissance werden gebruikt. Kenmerkend voor deze periode zijn brede, vergulde lijsten, rijk gedecoreerd.

Het merendeel der werken van Haagse Schoolmeesters was oorspronkelijk gevat in vergulde lijsten; in de 20-ste eeuw veelal vervangen door eenvoudigere, strakkere lijsten. Met name Mesdag liet zijn schilderijen van zware vergulde lijsten voorzien. Hij maakte voornamelijk gebruik van drie typen; altijd breed, voorzien van verschillende soorten vergulding en overdadig bewerkt. In Mesdags tijd werden lijsten nog grotendeels met de hand gemaakt.

Wel werd er voor het vervaardigen van de ornamenten gebruik gemaakt van mallen en ontstonden de lijsten als een product van de lopende band door de elkaar opvolgende verrichtingen van gespecialiseerde vaklieden

De Schrijnwerker

Eerst werd de basislijst gemaakt.

Deze bestond uit houten latten die met beenderlijm (gemaakt uit huiden en beenderen van dieren) op elkaar werden gelijmd en dan tot het gewenste profiel werden geschaafd.

Vervolgens werden ze verstekt en in elkaar gelijmd waarbij de hoeken zonodig ter versteviging voorzien werden van wigvormige schuifspieën, 'sleutels' genaamd.

Dit was het werk van de schrijnwerker. Lijsten die naderhand werden verguld en geornamenteerd, werden opgebouwd uit een goedkope houtsoort, meestal was dit wit- of vurenhout.

Witwerker

Vervolgens kwam de lijst bij de witwerker en werd hij gegrondeerd met verscheidene lagen witsel bestaande uit beender of konijnenlijm, krijt en water. Deze laag werd zorgvuldig geschuurd ('geslepen') tot een glad oppervlak. De lijst was nu voorbewerkt voor de opbouw

Positieve basismal voor een hoekelement van de verenlijst. Hierin werden de negatieve mallen vervaardigd waarmee de pâtewerker aan de slag ging. Op de afbeelding links boven een hoekstukje ‘neut’ genoemd. Basismallen gingen vaak vele tientallen jaren mee. In de collectie Sala-mallen van de lijstenmakerij Poelgeest bevinden zich nog vele haarscherpe mallen die na het opheffen van de firma D. Sala & Zonen in 1933, door lijstenmakerij Poelgeest nog lange tijd werden gebruikt.

Pâtewerker

De ornamenten werden gemaakt door de pâtewerker.

Pâte of masse is een kneedbaar en taai mengsel van beenderlijm, krijt, zijdepapier en water. Het werd gevormd in mallen die waren gemaakt van gips, gelatine of gestolde zwavel.

Zwavelmallen

Het maken van zwavelmallen was een zeer ongezonde bezigheid waarbij kwalijke dampen vrijkwamen. In het begin van deze eeuw werd het vervaardigen van zwavelmallen bij de wet verboden.

Zwavel

2001 Reisverhalen Kawa Ijen

Ons eerste reisdoel op Java is de actieve vulkaan, Kawa Ijen. Het is nog een hele toer om Sempol te bereiken, een dorp aan de voet van de vulkaan. De dag erna vertrekken we in de ochtendschemering richting de vulkaankrater. We rijden mee met twee fransen. Deze fransen praten geen woord engels en het is te danken aan Bernadette dat we een lift konden regelen.

Het laatste stuk naar de kraterrand moet te voet. Het is een steile klim van anderhalf uur. Vanaf de kraterrand kijk je op het kratermeer. Het is blauwgroen van kleur vanwege onder andere de zwavel die erin is opgelost. Het is een schitterend gezicht. Enorme zwartgele wolken met zwavelgassen stijgen op uit de krater, je kunt het goed ruiken. De vulkaan is erg actief en er wordt dan ook op grote schaal zwavel gewonnen. Op de zwavelwinning van dichtbij te bekijken dalen we af in de krater.

De taferelen zijn zeer indrukwekkend. Lange pijpen van 30cm doorsnee komen van boven uit de kraterwand en lopen langs de helling tot vlak bij het meer. Uit deze pijpen stroomt met veel kracht het geel-oranje vloeibare zwavel tesamen met enorme wolken zwavelgas. Tientallen mannen staan bij de pijpen om het gestolde zwavel in stukken te hakken en in rieten manden te pakken. Ze staan midden in de gassen en zijn soms geheel niet meer zichtbaar. Als de wind af en toe wat gassen in onze richting blaast krijgen we het erg benauwd. Het is onbegrijpelijk hoe de mensen hier kunnen werken zonder persluchtmaskers op!

Het water van het meer is kokend heet dus een verfrissend zwavelbad zit er voor ons niet in. Als we aan de klim uit de krater beginnen draait opeens de wind. We zien helemaal niets meer door de dichte rook en krijgen flink wat zwavel binnen. We dalen snel af, terug naar het meer. Als de wind weer wat bijdraait proberen we het opnieuw. Het is een steile klim over een moeilijk pad en het kost ons drie kwartier om weer boven op de kraterrand te komen. We passeren tientallen mannen die de rieten manden met zwavel uit de krater dragen en van de vulkaan af naar beneden naar vrachtwagens. De manden hangen aan draagstokken die over de schouders liggen, het gewicht ligt tussen de 60 en 100 kg. De meesten lopen op teenslippers en sommigen zelfs op blote voeten. Er zijn ook hele oude mannen bij, velen hebben kapotte voeten, schouders of knieen. Het heeft meer weg van een strafkamp dan van vrijwillige arbeid. President Wahid moet hier maar eens komen kijken.

Als we de vulkaan weer afgedaald zijn vinden we een motorrijder bereid ons terug te brengen naar ons hotel in Sempol. De bestuurder zit op de tank, wij beiden achterop. Het is alleen maar bergafwaarts dus het gaat lekker vlot. De rest van de dag voelt Bernadette zich niet lekker. Misschien heeft ze teveel zwavel binnen gekregen.

Hans.

De vergulder

Tenslotte ging de vergulder aan het werk.
Hij werkte met drie soorten vergulding die door hun verschillende effect levendigheid brachten in de lijst.

Lijmvergulding

Een lijmvergulding waarbij het bladgoud werd aangebracht op een lijmbasis geeft een tamelijk mat resultaat.

Olievergulding

De olievergulding is een glansvergulding; de krijtgrond werd afgedekt met schellak waaroverheen een oliefilm (lijnolie, versterkt met harsen en siccatief) werd aangebracht die het bladgoud aantrekt. Olieverguldsel kan niet worden gepolijst.

De bedrijfsboedel van de firma D. Sala & Zonen opgemaakt op 11-05-1858 laat het gebruik van verschillende kleuren schellak zien.

5 kilo korl. Schellak F 4,50
7,5 kilo oranje idem F 7,--
3 kilo zwarte idem F 3,--
10 kilo witte idem F 10,--
10 kilo witte idem F 10,--
Een pot schellak. ƒ 17,--

Afbeelding: witte en rode klei, opleggers voor het bladgoud, bruneergereedschap met agaatstenen, bladgoudkussen, kwasten voor het opleggen en aandrukken.

Bladgoud

De techniek van het vergulden met bladgoud is al duizenden jaren oud: de Egyptenaren sierden de graven van de farao's op met verguld meubilair
Bladgoud is een heel dun velletje goud.
Het is over het algemeen gelegeerd met één of meerdere andere metalen, bijvoorbeeld titanium, zilver en/of koper.
De legering bepaalt mede de kleur van het bladgoud.
Bladgoud wordt heden ten dage nog steeds grotendeels met de hand geslagen: nadat het machinaal uitgerold is tot een héél dunne folie, wordt het in pakketten van 1000 vel met grote hamers vele uren geslagen totdat het bladgoud ongeveer een tienduizendste mm dik is. Het verwerken van bladgoud is ook een apart verhaal. Omdat de velletjes zo dun zijn, kun je ze niet met de hand beetpakken. Er is speciaal verguldgereedschap voor nodig om het goud op het te vergulden object aan te brengen.

Polimentvergulding
Dit is een hoogglanzende vergulding die bij lijsten vaak (plaatselijk) wordt toegepast om een rijkere schakering van matte en glanzende delen te verkrijgen. Het is een zeer bewerkelijke techniek, omdat de ondergrond uit meerdere lagen bestaat, en deze wijze van vergulden ook een nabewerking vereist: De (in de meeste gevallen) houten ondergrond wordt voorzien van 5 tot 7 lagen krijtgrondering. Dit is een mengsel van krijt en hazen of konijnenlijm, gelatine of perkamentlijm, die een zachte en gladde basis (bolus) vormt. De bolus (gebonden in lijm noemt men het poliment) is over het algemeen rood, bruin of zwart van kleur, en zal uiteindelijk mede de kleur en uitstraling van de vergulding bepalen. Wanneer de laatste laag glad geslepen is met zeer fijn schuurpapier, wordt ze stukje bij beetje nat gemaakt met een netze. Deze is samengesteld uit water en alcohol, met toevoeging van een heel klein beetje lijm. Op deze natte laag wordt het bladgoud neergelegd.
Het bladmetaal wordt op maat gesneden op het bladgoudkussen. Met de oplegger wordt het bladmetaal aangebracht.
Na droging, maar in ieder geval nog dezelfde dag, wordt het bladgoud gepolijst (of gebruneerd) met een speciaal hiervoor gevormde agaatsteen.
Door dit polijsten worden de deeltjes van de zachte bolus in elkaar gedrukt, waardoor een glad oppervlak ontstaat. Het bladgoud neemt de glans van de ondergrond aan.
Alle lagen van een polimentvergulding zijn gebonden met dierlijke lijm, en daarom oplosbaar in water. Deze vergulding wordt dan ook wel een watervergulding genoemd.
Bij de restauratie, maar ook bij het routinematig reinigen van een polimentvergulding, moet er rekening mee worden gehouden dat deze afwerking niet tegen vocht kan.
Omdat de ondergrond zacht is, moet er ook niet hard op gepoetst worden.

1. Cannelurelijst

- Laurierbladrand met hoekstukjes ('neuten')
- Gecanneleerde holband met poliment-vergulding op de hoogliggende delen en lijmvergulding in de cannelures
- Rollend lint - olieverguld
- Parelrand
- Hoekornament: olieverguld acanthusblad en poliment vergulde cannelures

2. Samengestelde lijst
- Laurierstokrand met doorgeweven lint, polimentverguld
- Acanthusbladornament waarvan de ribben en de omkrullende uiteinden van het blad polyment verguld zijn en het blad olieverguld
- Parelrand - olieverguld
- Holle band - poliment verguld j
- Vlakke band - poliment verguld
- Vlakke band - lijmverguld
- Inleg - lijmverguld

3. Neo-Louis XV lijst ('Verenlijst')

- Convexe band met ingekrast ruitmotief van krullend acanthusblad met ertussen bloemtrosjes en kwastjes - polimentverguld
- Klein waterbladrand - olieverguld
- Holle band - polimentverguld
- Vlakke inleg - lijmverguld

Lijsten die op de hiervoor beschreven wijze werden vervaardigd, waren zeer arbeidintensief en dus duur. Mesdag was een vaste klant van de Leidse lijstenmakerij D. Sala & Zoon.

Uit het archief van deze firma blijkt dat een vergulde lijst van 55.5 bij 37 centimeter in 1915 fl 69,25 kostte. Voor die tijd een heel bedrag. De prijs werd per meter berekend. Voor een schilderij van 61 bij 50 centimeter was de dagmaat 60 bij 49 centimeter en de breedte van de lijst 13 centimeter.
De berekening van de totale lengte was dan als volgt:

60 - 49 dagmaat
26 - 26 twee maal breedte van het profiel
86 - 75 opgeteld
172 - 150 twee maal lengte en twee maal breedte
322 cm. totale lengte

In 1889 heeft Mesdag twaalf lijsten besteld voor een bedrag van fl 1.752,93.
Voor zijn vaak grote doeken had hij grote en dus brede lijsten nodig; een lijst van 178 bij 139 centimeter kostte in 1889 fl 149,04.
Zoals gezegd koos Mesdag in het algemeen drie typen lijsten; alledrie breed, verguld en rijkelijk voorzien van ornament.
De meest eenvoudige is de cannelurelijst.
Dan is er het lijsttype met het samengestelde profiel en tenslotte is er de neo-Louis XV lijst of verenlijst die haar naam te danken heeft aan de buitenste rand die versierd is met veer-achtige motieven.
De randen waaruit de lijsten bestaan worden hieronder beschreven beginnende bij de buitenste rand.
De buitenkanten van de lijsten zijn meestal concaaf en poliment verguld.

Woensdag 17 oktober 2007

We reizen af met de auto. Bestemming lijstenatelier Poelgeest aan de Oudezijds Voorburgwal in Amsterdam. In Abcoude nemen we de trein naar centraal station Amsterdam. Eindstation Amsterdam Zuid zo blijkt even later. Na een ritje ongewild zwartrijden met de metro arriveren we alsnog op Station Centraal. Wim de Jong en zijn helper staan ons al breed lachend op te wachten op het bordes. We worden bijzonder hartelijk ontvangen in het prachtige 6 verdiepingen tellende pand, waarvan het pand ernaast vanaf 1951 een bijzondere buurvrouw huisvestte, de op 25 juni 2007 overleden Majoor Bosshardt.

De entree is aan weerszijden behangen met schilderijen en andere afbeeldingen, de plafonds van de hal en het gerestaureerde trappenhuis zijn geornamenteerd.

Na een kijkje in de toonzalen met schitterende oude originele prenten, die ik achteraf wel wat beter had willen bekijken gaan we enkele verdiepingen hoger aan de koffie, nog zonder enig besef te hebben van wat we daar zouden aantreffen uit een grijs verleden.

Op de keukentafel staat de doos met foto’s van onvergulde lijsten van de firma D. Sala & Zonen.

Stevige platen op karton in uitstekende staat. De foto’s in bruin/oker tinten, zijn groter en mooier dan ik me had voorgesteld. Het zijn allemaal uitvoeringen klaar voor de vergulding. Ook op tafel de documenten van Grootvader Willem van Poelgeest en een plakboek met etiketten van diverse vroegere lijstenmakerijen.