Communisme

Praag, de hoofdstad van Tsjechië wordt niet ten onrechte de Gouden Stad genoemd. Praag wordt als een van de mooiste steden van Europa beschouwd. Het historische centrum staat op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. 

Praag, de Gouden Stad.De reden dat ik een stukje over Praag wil plegen is niet toeristisch geïnspireerd. Ik wil het hebben over mijn, weliswaar beperkte ervaring, met het communisme. 

In het laatste jaar van mijn humaniora, we schrijven 1970, hadden we de keuze om in de plaats van Godsdienst het vak zedenleer te volgen. Samen met een vijftal leerlingen koos ik voor zedenleer. De overgrote meerderheid van mijn medeleerlingen volgde op dat ogenblik, door lichte dwang van thuis uit, nog altijd de Godsdienstlessen. Mijn ouders waren echte socialisten en in die tijd betekende dat bijna automatisch dat je het Katholicisme had afgezworen. Een meevaller voor mij! In die lessen zedenleer werd over zowat alles gepraat en/of gediscussieerd. Je leerde met een open blik kijken naar de wereld rondom jou.

We vonden het tof dat we zelf onderwerpen mochten aanbrengen. De ene week kon het gaan over de Ku Kux Klan en racisme in de Amerikaanse samenleving, de andere week over de wereldeconomie of een discussie over de Vietnamoorlog. 

In het najaar van 1970 kon ik samen met de vijf andere leerlingen, in het kader van de lessen zedenleer, een driedaags bezoek brengen aan Praag.

Vooreerst wil ik toch even de tijdsgeest kaderen. In januari ’68 was er de studentenopstand in Leuven. De leuze ‘Leuven Vlaams’ draagt in de eerste plaats een flamingante stempel. Leuzen zoals ‘Walen buiten’ en ‘Waalse ratten, rol uw matten’ begeleidden de opstand.

Voor de echt progressieve inslag in die golf van maatschappelijke protesten moeten we echter wachten tot mei '68. Dan gaat het over ‘grotere internationale zaken’ zoals sociaal onrecht, de Vietnamoorlog of de opstand tegen de Sovjetdictatuur tijdens de Praagse Lente.

Er waren na de gebeurtenissen in Europa van mei ’68, waarbij de logge en conservatieve structuren op de schop moesten, geen taboes meer. 

De Praagse Lente is de naam die men geeft aan de periode in de Tsjecho-Slowaakse geschiedenis van januari 1968 tot 21 augustus 1968, toen hun leider Alexander Dubček het communistische Tsjecho-Slowakije, tegen de zin van de Russen, een meer gematigde koers uitstuurde. Aan deze periode werd abrupt een einde gemaakt door de andere leden van het Warschaupact,  Polen, Hongarije en Bulgarije onder leiding van de USSR (Unie van Socialistische Sovjet Republieken). Zij vielen met hun leger op 20 augustus 1968 Tsjecho-Slowakije binnen. 

Jan Palach werd in augustus 1948 geboren in Vsetaty bij Melnik. Hij was de zoon van een snoephandelaar, die zijn zaak genationaliseerd zag worden toen de communisten aan de macht kwamen. In 1969 studeerde Jan Palach geschiedenis aan de universiteit van Praag.

Op 16  januari 1969 stak  de Tsjecho-Slowaakse student en demonstrant  zichzelf  in Praag in brand uit protest tegen de bezetting van Tsjecho-Slowakije door de Warschaupacttroepen en vanwege het gebrek aan democratie in zijn land. 

Jan Palach bereidde zijn dood minutieus voor door enkele uren voor zijn zelfverbranding, persberichten te sturen aan enkele kranten en politici. Nog een tiental andere studenten zouden in de daaropvolgende weken zijn voorbeeld volgen en zelfmoord plegen door verbranding. Vreselijk! 

De begrafenis van Jan Palach in Praag bracht 500.000 mensen op de been. Ook in latere jaren bleef zijn graf een pelgrimsoord. In 1973 besloot de overheid tot de opgraving en de verbranding van zijn lichaam. De urn met de as van Jan Palach kreeg een plaatsje in zijn geboorteplaats Vsetaty. In oktober 1990 werd de urn teruggebracht naar Praag en werd een herdenkingsplaat aangebracht op het Wenceslasplein, de plaats waar Jan Palach zijn lichaam in 1969 in brand stak. 

Op de luchthaven van Praag werden onze Reispassen en Belgische identiteitskaarten gedetailleerd bekeken. Vier, vijf maal ging de blik van de douanebeambte van de pasfoto naar mijn gezicht en terug. Ik begon al licht te zweten. 

Het was al donker toen we in ons hotel toekwamen. ‘Hotel’ was een iets te positieve benaming. Het leek eerder of we in een legerkazerne terechtkwamen met weinig of geen luxe en met te kleine stapelbedden. Maar geen probleem, we waren jong en avontuurlijk. Voor de meesten onder ons was het trouwens zowat de eerste keer dat we echt in het buitenland waren. Bezoekjes aan onze buurlanden niet te na gesproken.

We kieperden onze reiskoffers op de bedden om zo vlug als mogelijk van het Praagse nachtleven te kunnen proeven. 

We hadden het hotel nog maar twee minuten verlaten of de politie stopte met gierende remmen naast ons. Wat ze ons op een niet al te vriendelijke manier vroegen of probeerden te vragen, we hebben het nooit geweten. Toen we een gesprek probeerden aan te gaan in het Engels begrepen ze al vlug dat we buitenlanders waren. De agenten werden plots een stuk vriendelijker. Na een identiteitscontrole mochten we beschikken. De politiemensen leken ons trouwens eerder soldaten te zijn met hun kakikostuums, hun bottines en zware bewapening. 

We waren juist verder de hoek om gewandeld en plots, jawel, weer een politiecontrole. Weer speelde zich hetzelfde scenario af als vijf minuten eerder. Zo vlug ze door hadden dat we buitenlandse studenten waren, werden ook deze agenten plots vriendelijker. Hen was duidelijk opgedragen om een positief imago uit te stralen naar de buitenwereld.

Onze goesting om het Praagse nachtleven te verkennen was snel over. Geïntimideerd als we waren, gingen we terug naar het hotel. 

Na een wel heel sober ontbijt begonnen we in de voormiddag aan onze toeristische verkenning van Praag.  Inderdaad de moeite waard. Bewust gingen we eerst op zoek naar het Wenceslasplein waar Jan Palach anderhalf jaar eerder zelfmoord had gepleegd. We zagen de tientallen kogelgaten in de gebouwen rondom het plein, gevolg van de Russische inval een jaar eerder. Terwijl ik rondkeek bekroop mij een onbehaaglijk gevoel. Ik merkte dat wij de enigen waren die hier op deze plaats bleven staan. De meeste andere voorbijgangers liepen hier schichtig voorbij.

Agenten/soldaten leken iedereen in het oog te houden. Beangstigend. We liepen dan ook snel verder.

De rest van de dag verliep verder zoals een normale toeristische uitstap, met het nodige jeugdige plezier en verwondering.

Tsjechië stond namelijk, net zoals België, bekend voor hun lekker bier en dus stapten we ’s avonds een druk bezocht café binnen. De meeste plaatsen waren bezet maar een ongeveer 50 jarige man deed teken dat er aan zijn tafeltje nog plaats was voor ons.

Hij leek te weten dat wij buitenlandse toeristen waren. Met stille stem begon hij, in gebroken Engels, te praten. Hij polste eerst uitgebreid naar onze achtergrond en wat ons naar Praag bracht. Waren wij toeristen? Kwamen we uit politieke overwegingen? Altijd onrustig en schichtig om zich heen kijkend. Er waren overal spionnen van het communistische regime en hij had schrik om verraden te worden, vertelde hij ons. 

Zelfs praten met buitenlanders werd als zeer verdacht beschouwd!

Hij wees een artikel aan in de krant die hij bij zich had. Hij wilde ons blijkbaar duidelijk maken hoe slecht en moeilijk het leven in Tsjechië was. Zeker weet ik het niet, want plots verstarde de man en keek verschrikt naar de deur van het café. Het werd het muisstil. Je kon een speld horen vallen. Twee agenten, of waren het toch soldaten, liepen zonder iets te zeggen langs de tafeltjes. Ze bekeken iedereen met een priemende blik.

Je zag de schrik op de gezichten van de aanwezigen. Ik voelde me niet gerust en kreeg het warm.

Zulke scènes had ik tot dan alleen nog maar gezien in films over de tweede wereldoorlog.

Heel beangstigend. Wanneer de agenten terug buiten waren, hernamen de gesprekken.

Onze Tsjechische gesprekspartner leek plots te veel schrik te hebben gekregen en vertrok zonder zijn glas uit te drinken.

De volgende twee dagen hadden er nog enkele kleine gebeurtenissen plaats, te veel om in deze context, gedetailleerd te beschrijven. Het maakte dat wij ons in Praag meestal niet op ons gemak voelden.

Van vrijheid van denken en handelen leek hier geen sprake te zijn.

Was de Praagse lente overgegaan in een Praagse winter?

Ik begon me meer en meer af te vragen hoe onze leraar er in was geslaagd toestemming te krijgen om het land binnen te komen. Een communistisch land bezoeken was in die tijd  immers niet evident. Pottenkijkers werden altijd zo veel als mogelijk buiten gehouden. 

Waarom ik hier na 50 jaar op terugkom?

Hier in België lijkt het communisme terug meer aanhang te hebben. Hoe goedbedoeld, idealistisch en sympathiek sommige van die politici ook zijn, communisme lijkt overal ter wereld uit te monden in een dictatuur.

Gaat het nu over China, Noord-Korea, Venezuela, Cuba of het vroegere Oostblok, overal zie je hetzelfde stramien.

Meestal is er een beperkte groep die de touwtjes stevig in handen houdt en zich verrijkt  terwijl de man in de straat alle moeite heeft om een menswaardig leven te leiden. Mensenrechten zijn er niet prioritair. Je ganse leven wordt gecontroleerd, tegenstanders verdwijnen of worden verbannen naar ‘opvoedingskampen’. 

Daarom: ‘nie wieder Kommunismus’, met de kanttekening dat extreemrechtse regimes op dezelfde manier te werk gaan.

Les extrêmes se touchent

Blogaholic