DEEL 3

REFLECTIES - CRISISSEN REIKEN EEN SPIEGEL AAN

De coronapandemie heeft ons ertoe aangezet opnieuw aandacht te hebben voor een reeks crisissen in  de wereld die reeds bestonden en dwingt er ons wellicht toe deze anders te bekijken dan voorheen. Ze heeft daarnaast een eigenheid, bepaald door de wijze waarop de samenleving omgaat met corona of Covid 19. Deze blik in de spiegel resulteert in een veranderende kijk op waarheid, gelijkheid, vrijheid en waardigheid. Dat, gekoppeld aan de invalshoeken links-rechts, boven-onder en individu-gemeenschap, is het onderwerp van dit hoofdstuk.

De overheid heeft een beroep gedaan op een aantal aanbevelingen, negatieve adviezen, verbodsbepalingen en boetes om de pandemie te bestrijden. Dat ging onlosmakelijk gepaard met een zekere mate van vrijheidsberoving, voor velen een financiële kater en voor de jeugd een belemmering bij hun studies en zelfontplooiing.

Op het vlak van hygiëne werd aanbevolen om vaak de handen te wassen, een mondmasker te dragen en afstand te bewaren. Het dragen van een mondmasker werd in bepaalde omstandigheden verplicht, zoals bijvoorbeeld bij het winkelen en het zich verplaatsen met het openbaar vervoer. Er werden beperkingen opgelegd met betrekking tot sociale contacten, niet-essentiële verplaatsingen en reizen. Sluitingen werden opgelegd aan niet-essentiële winkels, cafés en restaurants, scholen en crèches – gedeeltelijk gecompenseerd door afstandsonderwijs – en sport- en culturele evenementen, alsook religieuze plechtigheden, werden verboden. Telewerk of thuiswerk werd verplicht in de sectoren waar dat kon. Het gebruik van alcohol werd aan bijkomende beperkingen onderworpen. Coronafeestjes werden verboden en in voorkomend geval ontbonden en een avondklok werd ingesteld. Dat alles occasioneel en tijdelijk.

Testing en quarantaine werden in sommige gevallen verplicht. Contact tracing werd ontwikkeld en een corona-app werd geïntroduceerd.

Er werden boetes uitgeschreven voor de overtreders en aanhoudingen verricht van agressieve manifestanten.

Daarnaast communiceerde de overheid op brede schaal, werkte een uitgebreid pakket aan steunmaatregelen uit en organiseerde een brede vaccinatiestrategie. Op het vlak van wetgeving ontstond er een discussie. Is het gebruik van ministeriële besluiten om coronamaatregelen uit te vaardigen, niettegenstaande de Raad van State er blijkbaar geen graten in ziet, democratisch? Moet er in de plaats een coronawet komen, zoals dat in sommige ons omringende landen het geval is? Moet er geopteerd worden voor een (sanitaire) noodwet om in de toekomst gewapend te zijn ingeval van nieuwe pandemieën? De voors en tegens hebben steeds te maken met de ‘checks and balances’ (de rol van het parlement als toezichthouder), proportionaliteit (in buitengewone omstandigheden zijn buitengewone maatregelen verantwoord, maar altijd tijdelijk en in gelijke verhouding) en bescherming van het privéleven (sommige maatregelen zijn ingrijpender voor het privéleven dan andere). Een belangrijke vaststelling blijft dat het zeer moeilijk is om het effect van een maatregel op het aantal besmettingen zwart op wit te bewijzen en bijgevolg af te wegen welke maatregelen doeltreffend zijn en welke niet.

De kritiek vanuit de juridische hoek is in ieder geval snoeihard. Daar klonk dat sommigen menen dat je een maatschappelijke ordening kunt bijstellen, gewoon omdat wetenschappers of beleidsmakers, vanuit hun perspectief, dat als noodzakelijk of wenselijk beschouwen, of omdat de redelijkheid dat vraagt. Maar dat klopt eigenlijk niet. De maatschappelijke ordening is gebaseerd op juridische normen die zich ontwikkelen in een vooraf bestaand rechtskader, op basis van grondwet en verdragsrechtelijke bepalingen. Die ordening kan je aanpassen, maar dan volgens de regels van datzelfde rechtskader. Wie dat anders ziet, betreedt het domein van willekeur en machtsmisbruik, die uiteindelijk kunnen uitmonden in tirannie. Rechteloosheid vormt daarenboven een kweekvijver voor populisme en complottheorieën.[1];[2]

De bevolking is met het bovenstaande op diverse manieren omgegaan. Het gamma reacties van de mensen varieert van ontkenning dat er een ernstige pandemie is, weigeren om gevolg te geven aan de uitgevaardigde maatregelen, zoeken van uitvluchten (‘het is niet duidelijk wat er van ons verwacht wordt’ of ‘wij weten van niets’), burgerlijke ongehoorzaamheid of geweldloos verzet, rebelleren, tot complotdenken.

Ook de soorten van ongehoorzaamheid nemen verschillende vormen aan: weigeren van het dragen van een mondmasker, geen voldoende afstand houden, de avondklok niet respecteren, lockdownfeestjes organiseren, de regels in verband met verplicht testen en quarantaine aan de laars lappen en de aangeboden vaccinatie weigeren. Negatieve adviezen van de overheid om niet naar het buitenland te reizen of niet te gaan funshoppen  - of recreatief winkelen - worden als onbestaande beschouwd, want ‘wat niet uitdrukkelijk verboden wordt, is toegelaten’. In bedrijven en instellingen wordt telewerk tegengewerkt, stelselmatig teruggeschroefd of gekoppeld aan extra verplichtingen, zoals het permanent bereikbaar zijn.

Vanwaar dit uiteenlopend negativisme? En wat motiveert degenen die wel in de pas lopen?

De keuze die gemaakt wordt – ervan uitgaande dat er wel degelijk sprake is van een (rationele) keuze – wordt bepaald door mindset en het behoren tot een bepaalde groep.

François Levrau, Doctor in de Sociale Wetenschappen (UAntwerpen), beschrijft zes types van mensen.

De eerste groep is de ‘almachtsdenker’. Zij/hij  gedraagt zich volgens de wet. ‘Dura lex, sed lex’ (de wet is de wet). Zij/hij  gelooft in de almacht van de regels.

Voor de tweede groep, de ‘utilitarist’, is plichtsbesef niet genoeg om de regels te volgen. Zij/hij vraagt zich af of die wel nuttig zijn, voor zichzelf en voor de samenleving. Zij/hij moet overtuigd worden. Alleen wanneer zij/hij ervan overtuigd is dat de regels zinvol zijn, zal zij/hij zich aan de maatregelen houden. ‘Eerst zien en dan geloven’.

De ‘narcist’ is de derde groep. Zij/hij bekommert zich uiteindelijk alleen maar om het eigen lot.

Een vierde groep wordt gevormd door de ‘fairnessdenker’. Zij/hij voelt zich verplicht om een bijdrage te leveren, omdat zij/hij niet als profiteur wil worden afgeschilderd.

De ‘cynicus’ of ‘scepticus’, de vijfde groep, houdt zich vooral tegen haar/zijn zin aan de regels of treedt die met voeten. Sceptici zijn niet zelden sterke persoonlijkheden die voor- en tegenstanders hebben.

Een zesde groep tot slot is de ‘duivel’. Dat is iemand die heimelijk de regels overtreedt. De ‘duivel’ snapt het belang van de maatregelen, maar gunt zichzelf de uitzondering. Zij/hij overtreedt de regels stiekem en dat zal zij/hij soms met enige moeite toegeven, omdat zij/hij zich anders openlijk tegen het algemeen belang kant en niet het risico wil lopen als vijand van het volk te kunnen worden gezien.[3]

Een zevende groep die hieraan zou kunnen toegevoegd worden is die van de ‘haters’. Hun haat richt zich tot alles wat hen niet bevalt: de elite, de rijken, de staat, de politici, de experten, de farmaceutische industrie, de banken, de intellectuelen, de democraten, milieubeschermers, de vreemdelingen, de holebi’s en noem maar op. Deze groep kickt op conflict, polarisatie en anarchistische toestanden.

Een andere interessante benadering is die van Alain Van Hiel, professor psychologie aan de UGent, die een onderscheid maakt tussen ‘proself’ individuen en ‘prosocial’ individuen. ‘De proself individuen zien vooral opportuniteiten voor zichzelf, terwijl de prosocial individuen morele afwegingen maken in functie van het groepsbelang. Sommige mensen in onze samenleving zijn minder empathisch en meer egoïstisch in het leven dan anderen. Het is dan ook onvermijdelijk dat deze twee groepen met elkaar in botsing komen. In de psychologie staat dit bekend als ‘de tragedie van de meent’, of het ‘commons dilemma’. Dat gaat over een gemeenschappelijke weide waar het vee graast (het ‘meent’). Elke boer wil natuurlijk zo veel mogelijk verdienen aan zijn melkvee, maar als een paar gebruikers te veel vee laten grazen, schiet er voor niemand nog wat over. De ‘tragedie van het meent’ is eigenlijk het tegenovergestelde van de ‘onzichtbare hand’ en houdt in dat het streven naar maximale opbrengst van de individuen niet leidt tot collectieve welvaart. De baten gaan naar het individu, de kosten naar de collectiviteit.[4]

Een derde benadering kwam tot stand tijdens een jaarlijks filosofencongres van Duitstaligen in het najaar van 2019, in Lech aan de Arlberg in Oostenrijk, over het thema ‘Die Werte der Wenigen. Eliten und Demokratie’. Daar werd een onderscheid gemaakt tussen ‘anywheres’ en ‘somewheres’.

‘Anyweres’ of ‘geglobaliseerden’: zijn constant onderweg en kunnen in feite overal leven. Ze geven hun lifestyle ook een moreel tintje, namelijk openheid en diversiteit. En velen denken ook nog groen. Deze mensen zijn liberaal – met een tendens naar linksliberalisme – welgesteld, creatief, progressief en cultiveren de levensstijl en mentaliteit van een internationale klasse. De ‘somewheres’ daarentegen hebben behoefte aan een thuisbasis (‘Heimat’), tradities, zij doen niet mee met al dat mondiale gedoe en schamen zich daarvoor niet. Een heterogene of diverse samenleving wordt door hen in één grote veronderstelling tot een volk gehomogeniseerd of verwerkt, dat door hen wordt belichaamt. Ze zijn rechts.[5]

Er mag geen twijfel over bestaan dat in de bovenstaande benaderingen er overlappingen bestaan en de opsommingen niet apodictisch of onomstotelijk waar zijn. Daarenboven is het tijdens protesten tegen de coronamaatregelen – en vooral ook tijdens de rellen in verband met de Amerikaanse verkiezingen van 2020-2021 – opgevallen dat diverse groepen met diverse belangen de handen in elkaar slaan.

Naast de mindset - of manier van denken en oordelen en houding tegenover bepaalde zaken – van een individu, wordt haar of zijn gedrag beïnvloed door het behoren tot of het zich associëren met een bepaalde groep. Die groep kan sociaal, economisch, religieus, filosofisch, cultureel, ideologisch of politiek van aard zijn. En zelfs leeftijdsgebonden.

Wat dat laatste betreft, kan een onderscheid worden gemaakt tussen de generaties. Zo hanteren onderzoekers grosso modo de volgende leeftijdscategorieën:

- De Stille Generatie (75-92 jaar)

- de Babyboomers (56-74 jaar)

- Generatie X (40-55 jaar),

- Millennials (24-39 jaar,

- Generatie Z (0-23 jaar).

Hun leefwerelden onderscheiden zich door grote politieke en economische evoluties. De Stille Generatie maakte het einde van de Tweede Wereldoorlog mee, de boomers de counterculture van de jaren 60, de millennials groeiden op in een globale recessie, GenZ heeft 9/11 niet (bewust) meegemaakt. Maar zeker bij de jongste ­generaties worden de belangrijke breuklijnen vooral gevormd door de steeds sneller evoluerende technologie en de grote impact ervan op de maatschappij. De Stille Generatie kende nog een tijd zonder koelkasten thuis, babyboomers maakten de opkomst van de televisie mee, GenX de revolutie van de ‘personal computer’, millennials groeiden op met het internet en GenZ met de smartphone.[6] Zijn we nu aan het begin van GenC (de generatie corona)?

Ook hier geldt dat de scheidingslijnen tussen de generaties wazig zijn en elkaar overlappen elkaar. Dat blijkt bijvoorbeeld uit een onderzoek van de Duitse politicoloog Christian Welzel. Hij spreekt over de oudere generaties, die weliswaar overtuigd zijn van de democratie als regeringsvorm, maar niet van de emanciperende waarden die de persoonlijke vrijheid met zich brengen: gelijkberechtiging van de geslachten en acceptatie van andersgelovigen, homoseksualiteit, abortus en echtscheiding. Hij noemt dat aantal conservatieve mensen ‘onliberale democraten’. Dat zijn doorgaans de oudere, vooral mannelijke, blanke, vaak minder geschoolde, meer landelijke lagen van de bevolking. Anderzijds is er de jonge, progressieve generatie die voorstander is van de emanciperende waarden: de ‘liberale democraten’. Het is echter duidelijk dat zich onder de ouderen evengoed liberale democraten bevinden, en onder de jongeren onliberale.[7]

Burgers -  en ook ondernemingen en regeringen - passen allemaal hun gedrag aan. Vaak gaat het om een vorm van collectief zelfbedrog. Dat biedt geen uitweg uit het fundamentele dilemma tussen het inzicht dat we verkeerd bezig zijn, enerzijds en de gewoonte om door te gaan zoals voorheen, anderzijds. Het is ook de oude tegenspraak tussen ‘overtuigings- of gezindheidsethiek’ (ethiek van de intenties of van het verwachte resultaat) en ‘verantwoordelijkheidsethiek’ (ethiek van het resultaat). In het ene geval gaat het om een handelen dat zich niet bekommert om de gevolgen, terwijl een verantwoordelijkheidsethiek juist wil nadenken over de voorzienbare gevolgen van de gemaakte keuzes.

Er bestaan manieren om de wereld rechtvaardiger te maken. Het is vooral nodig dat burgers, ondernemers en politici eerlijk leren zijn. Dat ze niet alleen het juiste zeggen, maar ook het juiste doen en weliswaar consequent. Dat ze de moed hebben radicale veranderingen door te voeren en de implementatie te laten beginnen met het kleine, want het radicale en het grote liggen in het kleine.[8]

[1] De Standaard – 10 februari 2021 - “Moet ook de rechtsstaat straks aan de beademing?”. Xavier Van Gils, Paul Lefebvre en Peter Callens.

[2] De Standaard – 1 maart 2021 – “Deze pandemiewet bestendigt de ongrondwettigheid gewoon’. Door Patricia Popelier.

[3] De Standaard – 14 december 2020 – “Iedereen moet de regels volgen! (Behalve ik)” – Door François Levrau.

[4] De Standaard – 6 januari 2021 - “Van reizen komt ruzie” – Door Pieter Van Maele.

[5] Der Spiegel – Heft 41/5.10.2019 – “Das schlechte Gewissen der Klugen. Von Dirk Kurbjuweit.

[6]De Standaard -  26 en 27 december 2020  – “O, heerlijke jeugdige vervelendheid” – Door Michael Van Peel.

[7] Der Spiegel – Heft 1/29.12.2018 – “Gewissensfragen an die Welt”. Von Guido Mingels.

[8] Der Spiegel – Heft 27/2017 - “Selbstbetrug mit System”. Von Alexander Jung.

Volgend deel handelt over 'REFLECTIES - IN WAT VOOR EEN WERELD ZIJN WE VERZEILD GERAAKT?

“Als gewone dingen

Ineens niet meer gewoon zijn

Besef je hoe bijzonder

Gewone dingen zijn”