DEEL 6

REFLECTIES - IN WAT VOOR EEN WERELD ZIJN WE VERZEILD GERAAKT? - DEMOCRATIE - CORONA-ERVARINGEN

Zoals in het deel ‘primaat van de economie’ is het ook hier interessant om tegen de achtergrond van de gehouden theoretische bespiegeling enkele ervaringen te plaatsen die we opgedaan hebben in coronatijd.

Zo wordt van een aantal coronamaatregelen gezegd dat ze ofwel onze waardigheid in het gedrag brengen, ofwel niet nodig zijn omdat we zelf de nodige verantwoordelijkheid aan de dag kunnen leggen. Daarnaast worden meer dan in normale tijden de woorden democratie, rechtsstaat, vrijheid en waardigheid gebruikt en dat dikwijls in hun oneigenlijke betekenis. Daarnaast verontwaardigen we ons constant over het gedrag van de anderen en daarenboven zijn we ongelooflijk ongeduldig.

Taal

Nog nooit is er zoveel en door zoveel mensen gepraat over democratie, grondwet, rechtsstaat, vrijheid, vrije meningsuiting, rechtvaardigheid en waardigheid als tijdens de coronacrisis. Dat zijn niet zo maar woorden op een stukje papier. Het zijn moeilijke begrippen, waarachter een hele denkwereld schuilgaat, een geschiedenis, een verhaal, wortels in de maatschappij. Het gebeurt al te vaak dat woorden met een krachtige betekenis met de tijd uitgehold worden of gewoon misbruikt.[1] Zo nemen die woorden bijvoorbeeld niet weg dat de overheid - nationale, provinciale of gemeentelijke -  ten tijde van calamiteiten wel degelijk bevoegd en verantwoordelijk is voor de openbare orde, de klassieke trilogie bestaande uit openbare rust, veiligheid en gezondheid, waarbij in haar optreden de overheid vanzelfsprekend de beginselen van behoorlijk bestuur moet naleven, zoals zorgvuldigheid, motivering, redelijkheid, gelijkheid, onpartijdigheid, rechtszekerheid. En we mogen zeker niet vergeten dat zelfs in tijden van een pandemie de grondwet niet kan worden opzij geschoven en vergeten. Zoals de Engelse filosoof Thomas Hobbes in 1651 schreef in “Leviathan”  worden mensen gedreven door zelfbehoud. Ze willen niet doodgaan. Als die lijn wordt doorgetrokken in het staatsbestel, is er een absolute staat nodig om de mensen te beschermen. Maar dan hebben de mensen geen enkel recht meer, behalve het recht op onderwerping. Daarom zijn er grondrechten: ze moeten de mens beschermen tegen mensen met angst en de overheid die daarop inspeelt.

Maar het gebruik van woorden als democratie, grondwet, rechtsstaat, vrijheid, vrije meningsuiting en waardigheid kan zeker niet de argumentatie tot doel hebben dat ieder individu zomaar zijn eigen goesting kan doen los van de anderen.

Waardigheid

De pandemie verslaan, dat is het hogere doel van de coronamaatregelen. Maar niet alle middelen zijn wenselijk om dat te bereiken. Onze waardigheid staat op het spel, was een van de vele reacties.

De pandemie is in menig opzicht één langgerekte jammerklacht over ons gedrag. Nu eens te veel van dit, dan weer te weinig van dat, maar zelden is het goed en gepast.

Veel activiteiten die tot het diepst van onze existentie doordringen, kunnen niet langer plaatsvinden: gedeelde rituelen rond geboorte en dood, de invulling van een relationeel leven naar eigen keuze en voorkeur, feesten, op café en restaurant gaan, sporten in competitie, concerten en festivals bijwonen. Begrijpelijkerwijze hebben we daar moeite mee.

Maar wat weegt het zwaarste door? Het verlies van levens ten gevolge van een onzichtbare maar wel uiterst agressieve vijand, of de perceptie dat onze waardigheid op het spel staat omdat wij occasioneel en (langdurig) tijdelijk een aantal van onze rituelen aan de kant moeten schuiven?

Waarom lopen we zo moeilijk in de pas? Doorgeschoten individualisme, gebrek aan motivatie of egoïsme?

Alles draait om het fundament van ons samenleven: het menselijke handelen. Een van de eerste systematische traktaten daarover komt van Aristoteles. Hij begint zijn boek “Ethica Nicomachea” met een stelling die we vandaag nauwelijks nog begrijpen: ‘alles streeft van nature naar het goede’. Volgens Aristoteles was de hele natuur gericht op vervolmaking. De mens krijgt boven op het fysieke proces van volwassenwording de bijkomende opdracht een deugdzaam leven te leiden en telkens het juiste midden te kiezen.

Volgens Aristoteles bevindt het juiste midden zich tussen het teveel en het te weinig. Aristoteles leefde in een wereld die het individuele handelen verknoopte met een groter geheel, waarin alles een vaste plaats had. Wij daarentegen spiegelen ons aan anderen of aan maatschappelijke normen, maar die normen zijn volatiel en niet verankerd in de natuur of een metafysisch fundament.

Al blijven we tegen elkaar zeggen dat ‘te’ nooit goed is, we weten niet meer wat het betekent. Wat ik als normaal beschouw, kan voor een ander ‘te’ zijn en omgekeerd – idem dito voor de dooddoener dat de waarheid in het midden zou liggen: wie of wat wijst het midden aan? Nochtans is in alle overwegingen rond het management van ons gedrag tijdens deze pandemie koortsachtig gezocht naar zoiets als een midden, een totem waaromheen we ons verzamelen. Daar blijven we staan tot de crisis voorbij is.

We moeten beseffen dat in niet-pandemische tijden moraliteit al lang niet meer het (enige) bindmiddel is om de samenleving bijeen te houden. Dat is de prijs die we betalen voor het samenlevingsmodel dat we doorgaans koesteren: als individu de ruimte krijgen om normen en waarden te ontwikkelen die een persoonlijke levenswandel mogelijk maken. Men kan daar voor of tegen zijn, maar vóór de pandemie was dat de manier waarop we samenleefden. Het is geen fait divers dat de crisis dat onder druk gezet heeft.

We lopen moeilijk in de pas door ons doorgeschoten individualisme en egoïsme. We laten ons moeilijk motiveren. Burgers in een democratische rechtsstaat zijn nooit zomaar een door de overheid te mobiliseren massa, maken we ons sterk. En zodra gewenning aan de dreiging optreedt, we menen dat de dreiging afzwakt, we de dreiging gewoonweg kotsbeu zijn, willen we de sociale orde onverbiddelijk laten terugvallen op wat ze altijd is geweest: wij maken allemaal onze eigen wereld en handelen ernaar. Soms convergeren die werelden, soms botsen ze, maar zelden stappen we collectief dezelfde kant op. Is dat misschien democratie?[2]

Eigen verantwoordelijkheid

De vraag die we ons volgens sommigen moeten stellen bij de coronamaatregelen, is niet alleen of ze het gewenste effect zullen hebben op de verspreiding. Dat is belangrijk, maar er zijn duizenden maatregelen te bedenken die daaraan voldoen. Maatregelen moeten daarom niet alleen nuttig zijn, maar ook noodzakelijk. De cruciale vraag is echter of de voorgestelde maatregelen wenselijk zijn en passen binnen onze democratische levenswijze.

Meer dan ooit moeten we nu opnieuw de vraag durven te stellen met welk pakket aan maatregelen we willen leven (vandaag, over drie maanden of over een jaar).

In een democratie is het vertrekpunt namelijk dat alle burgers de verantwoordelijkheid kunnen en willen nemen voor de samenleving waarvan ze deel uitmaken. Potentieel gesproken is dat wellicht juist, de praktijk echter bewijst vaak het tegendeel.[3]

Verontwaardiging

Misschien is het gepast om in inspiratie van politiek filosoof Thomas Hobbes (1588-1671) te spreken over de ‘verontwaardiging van iedereen tegen iedereen’. Of het nu gaat om mondmaskers, veilige afstand of winkelgedrag, de moralisering van ons gedrag is nooit veraf. Hobbes vertrekt in zijn hoofdwerk Leviathan van een zeer fatalistisch beeld van de mens: wij zijn van nature gericht op het uitbouwen van onze vrijheid en het nastreven van eigenbelang is daarbij ons enige motief. In zijn omvangrijke boek schetst hij hoe het er volgens hem in die natuurtoestand aan toe ging. Tot zolang er geen centraal gezag bestaat dat mensen in het gareel houdt, zal er sprake zijn van een oorlog van iedereen tegen iedereen, zo schrijft hij. Omdat elke mens vooral vrij wil zijn leeft ieder van ons in angst het slachtoffer te worden van de vrijheidsbeleving van anderen. Vrijheid slaat daardoor om in angst en een ‘oorlog van iedereen tegen iedereen’. Die komt pas tot stilstand indien sociale relaties centraal worden aangestuurd. Dit staat haaks op onze natuurlijke hang naar vrijheid, maar omdat we er bescherming voor in ruil krijgen en bijgevolg niet langer in angst moeten leven, zijn we uiteindelijk bereid onze vrijheid te laten inperken door het gezag van een sterke leider, zo besloot Hobbes zijn redenering. Hij had daarbij zeer goed begrepen wat de grote uitdaging is van een samenleving die de individuele vrijheid centraal stelt. Vrijheid vooronderstelt iets zeer radicaals: doen waar je zin in hebt. Als god noch gebod ons gedrag bepaalt, krijg je een samenleving vol vrije ikken die doen wat hen goed uitkomt, en die loopt volgens Hobbes uit op een sfeer van angst en vijandigheid.

Had hij het bij het rechte eind? De sfeer die hij in Leviathan schetst is vandaag tot op zekere hoogte aanwezig. Tegelijk is de alomtegenwoordigheid van verontwaardiging het ultieme ongelijk van diezelfde Hobbes. Verontwaardiging over het gedrag van medeburgers verraadt immers een ontgoocheling, een verwachtingspatroon dat anderen wel degelijk tot goed gedrag in staat zijn. De kernvraag die Hobbes in Leviathan stelt, blijft natuurlijk overeind: hoe bouw je een samenleving die vertrekt vanuit die individuele hang naar vrijheid? Zullen mensen zich nog willen schikken naar anderen of naar een vorm van gezag? Of slagen we er alsnog in onze vrijheid af te stemmen op anderen?[4]

Ongeduld

De coronavaccins zijn veel sneller ontwikkeld dan verwacht. De distributie en inenting zelf gaan minder snel. De coronamaatregelen blijven van kracht zo lang de cijfers van infectie, ziekenhuisopnames, verblijf op intensive care en overlijdens in onvoldoende mate dalen. Velen vinden dat alles te lang duurt. We kunnen niet wachten.

Onze moderne samenleving vat de wereld op als een verzameling middelen, die dienen om problemen op te lossen en zo veel mogelijk levensdoelen te bereiken en fixeert haar leden op beheersing, monitoring, efficiëntie en management. Zij kweekt het onvermogen tot geduld aan. Ze poneert ‘ongeduld-in-actie’, als hoogste deugd. Als het moment zich aandient, moet er zonder uitstel worden gehandeld, hoe rapper hoe beter.

Behalve het nobele ongeduld-in-actie en het modern alledaagse ongeduld zien we dat zodra de vaccins erkend zijn en de inentingen begonnen, nog een derde type van ongeduld: het popelende ongeduld van iemand die weet dat de onthulling of verlossing nakend is. Nog even, en dan … Maar juist dit ‘even’ lijkt zich eindeloos voort te slepen. De laatste tellen duren het langst.[5]

[1] De Standaard Weekblad nr. 484 – 6 en 7 maart 2021 – “Als ‘politiek correct’ een scheldwoord is” – Door Inge Schelstraete.

[2] De Standaard - 24 en 25 december 2020  “Het was altijd wat “. Door Ignaas Devisch.

[3] De Standaard – 28 januari 2021 - “Bevrijd ons van de avondklok”. Door Fons Dewulf.

[4] De Standaard – 29 en 30 augustus 2020 - “Hoe dienen we ons te gedragen?”. Door Ignaas Devisch.

[5] De Standaard – 9 en 10 januari 2021 “De ongeduldige samenleving”. Door Walter Weyns.

In het volgend deel gaat het over 'Digitalisering'.