DEEL 7

REFLECTIES - IN WAT VOOR EEN WERELD ZIJN WE VERZEILD GERAAKT? - DIGITALISERING

Als de Covid-19-crisis ons iets geleerd heeft, dan is het wel over de plaats van digitalisering in onze samenleving.

De industriële revolutie, waarvan digitalisering een aspect uitmaakt, heeft zich in vier fasen voltrokken.

De voorbereidingsfase van de industriële revolutie (ca.1700-1760) werd (mede) mogelijk gemaakt door wetenschappelijke verbeteringen en uitvindingen in de landbouw en nijverheid.

De eerste Industriële Revolutie (ca.1760-1867) begon in Engeland, met name door (verbeterde) textielmachines en de stoommachine van James Watt. Naast stoommachines was de komst van stoomtreinen en stoomschepen cruciaal. In de fase werd veel ijzer gebruikt.

De tweede Industriële Revolutie (ca.1867-1914) werd ook de ‘technologische revolutie’ genoemd. Naast stoomkracht en ijzer, doen elektriciteit en staal hun intrede. Dit tijdperk kenmerkte zich door talloze revolutionaire uitvindingen, zoals gloeilampen, de auto, fotografie, telegrafie, vliegtuigen, radio en film.

De derde Industriële Revolutie of ‘digitale revolutie’ (20e eeuw) kenmerkt zich door allerlei uitvindingen die de communicatie veranderd hebben, zodat globalisering mogelijk werd. Dit begon met de telegraaf en telefoon. Vooral na de Tweede Wereldoorlog kwam een enorme evolutie op gang met televisie, computers, internet enzovoort.

Het ganse digitaliseringsproces slijpt zich steeds sneller en ingrijpender in onze maatschappij in. Termen als pc, tablet, smartphone, smartwatch, google glass, app, podcast, tv on demand, naast termen die te maken hebben met de ‘sociale media’, zoals WatsApp, Facebook, YouTube, Instagram, TikTok, LinkedIn, Pinterest, Twitter, Snapchat, Tumblr of digitale platformen als Uber en Airbnb, en vermeldingen als home-office, digitale meeting room, webshop, videoconferentie, instant messaging, skypen, chatten, bloggen en vloggen… behoren thans tot het courante taalgebruik.

Bovenvermelde stadia hebben ingrijpende economische en maatschappelijke gevolgen: (versnelde) vooruitgang naast funeste bijwerkingen.

De link met het kapitalisme is nooit ver weg. Macht en geldgewin daar draait het om. Vrije meningsuiting, de totale emancipatie van het individu of de totale gelijkheid van allen zijn slechts verlokkingen en valse argumentatie. Zo is de digitalisering zelfs een schepper van ongelijkheid. Deze nieuwe vorm van ongelijkheid, de digitale kloof, creëert een nieuwe elite. ‘Zij die mee zijn’ versus ‘zij die niet meekunnen’.

Wat de digitalisering betreft, is er een fenomeen waar niet naast kan gekeken worden: de internetgiganten, die nauwelijks belastingen betalen, zijn ontzettend machtig geworden. Als ze een potentiële concurrent aan de horizon zien opduiken, kopen ze die op. En het ziet er spijtig genoeg niet naar uit dat de internetgiganten een ‘getemde’ variante van het kapitalisme nastreven. Integendeel, wat zij willen realiseren is ‘digitaal kapitalisme’ of ‘platformkapitalisme’, dat andere bedrijven en de overheid buiten spel zet en de gebruiker afhankelijk maakt. Ze hebben miljoenen veil om beslissingen van overheden te beïnvloeden of zelfs te blokkeren.[1];[2]

En er valt nog iets op. Verontwaardiging kan een sterke, drijvende kracht zijn. Maar wat dit tijdperk misschien wel uniek maakt, is dat die emotie een extra, economische dimensie heeft gekregen. We zijn beland in het tijdperk van de grote verontwaardiging. Verontwaardiging brengt de grote techbedrijven massa’s geld op. Sommige klassieke media teren op sensatie en schandaal, denk maar aan de drukletterkoppen van de Britse tabloids. ‘Sensation sells’. Maar die tabloids moet de lezer zelf kopen en dat één keer per dag. Vandaag worden we 24/24 en 7/7 gebombardeerd met ‘breaking’ nieuws en ‘clickbait’ op de ‘gratis’ sociale media. Clickbait-algoritmes hengelen naar aandacht. Angst en woede worden verkocht aan de hoogste bieder. Links en rechts voeden elkaar met verontwaardiging. Meng daar nog wat opiniemakers, schrijvers en columnisten bij die schofferen om den brode, en er komt een perfecte storm van. Daarachter zit een verslavend verdienmodel. [3]

Er komt een ongeziene toename van influencers, (jonge) populaire figuren die bijvoorbeeld op YouTube, Instagram, Twitter en blogwebsites hun leven delen met hun publiek en van die populariteit kunnen leven. Bedrijven sturen hen gratis producten toe of proberen hen in te huren als ambassadeur van hun merk. Hun volgers beschouwen hen als hun vriend/vriendin en willen zelf zijn zoals hun voorbeeld. Het begrip influencer wordt ook verruimd tot trendsetters buiten de commerciële sector.[4]

De zoekmachines promoten ook de problemen. Ze stimuleren onze heftige gemoedsbewegingen, onze emoties, zodat de rede in de zin van het ‘categorische imperatief’ van Emanuel Kant niet langer doordringt. De leer ‘handel alleen volgens die stelregels volgens dewelke je kan willen dat ze een algemene wet worden’ kan niet werken in de wereld van de zoekmachines. Zoeken op internet is opwindend. Het doet ons van de hak op de tak springen. Waarom? Omdat de zoekmachines zijn ontworpen om ons aan het scherm vast te kleven. We moeten erkennen dat deze systemen net zo gevaarlijk zijn als drugs. Kortom, regularisatie is zeker op zijn plaats. Via politiek, maar ook via ons, de gebruikers.[5]

Timothy John (Tim) Berners-Lee heeft in verband met het world wide wibe (www) een zeer indringende verklaring gedaan. Hij is samen met zijn toenmalig manager, de Belg Robert Cailliau, de bedenker en grondlegger van het internet. Hieraan werkte hij toen hij consultant-software-engineer bij het CERN in Zwitserland was, van juni tot en met december 1990.

Hij verklaart dat een aantal bedrijven steeds meer van onze gegevens in handen gekregen hebben en steeds machtiger geworden zijn. Dit is geen probleem met het web, en zelfs niet met reclame op het web. Het probleem zijn de websites die ‘AI’ (artificiële intelligentie) hebben ingebouwd die zichzelf traint om mensen te doorgronden, te manipuleren en zoveel mogelijk vast te houden. “Het web is gekaapt door boeven, die het misbruiken om te manipuleren”, schreef hij bij eind 2019 in The Financial Times, over de plaag van fake news en trollen. Data zijn goed, maar het liep echt mis, meent Berners-Lee, toen de sociale netwerken hun op artificiële intelligentie gebaseerde algoritmes en filterbubbels op ons loslieten.[6]

In verband met de werking van de grote techbedrijven bestaat er weinig regelgeving. Dat geldt zowel op het vlak van de vrije concurrentie als voor de verantwoordelijkheid voor wat op hun platformen gepost wordt en het recht om schadelijke boodschappen te verwijderen. Worden de banken beschouwd als ‘too big to fail’, dan hangt er aan de big tech het label ‘too big to care’.[7]

Maar er komt iets in beweging. Zowel in de Verenigde Staten als in Europa groeit het bewustzijn dat grenzen overschreden zijn. Sedert de netwerken van de big tech gebruikt zijn om het hart van de parlementaire democratie in Amerika aan te vallen, wordt hun lakse aanpak plots medeplichtigheid. De roep om hun armslag te beknotten wordt er alleen maar sterker door. Zolang hun sterke marktpositie hen alleen financieel gewin opleverde, bleef het risico beperkt. Nu ze de politieke Rubicon zijn overgetrokken, wordt alles anders. Een andere gebeurtenis, namelijk dat een handjevol miljardairs aan het hoofd van enkele gigantische technologiebedrijven een president de mond kunnen snoeren, doet alarmbellen afgaan. De roep om de macht van de big tech te beteugelen komt daardoor in een stroomversnelling.[8];[9]

De grote technologiebedrijven lijken zich intussen te hebben neergelegd bij het idee dat er meer regulering komt. Trouwens nooit eerder in hun korte geschiedenis hebben Google, Twitter en Facebook met een zodanige vastberadenheid en energie gekampt tegen desinformatie, fake news verwijderd en nonsens algoritmisch onderdrukt. Minder gelukkig zijn de big tech bedrijven met de juridische procedures in de VS en Europa tegen hun monopolieposities.[10]

Het internet en de sociale media wijzigen grondig onze manier van communiceren. Aan de gebruikers wordt heel veel ‘vrijheid’  en ‘voordelen’ geboden, op voorwaarde dat zij hun ‘privacy’ en ‘identiteit’ in ruil geven om te worden verkocht. De big tech bieden gratis diensten aan die worden gefinancierd via gepersonaliseerde reclame. Een ecosysteem van bedrijven, data brokers en leveranciers van fake news en polarisering, van systemen die ons volgen, van oplichters die snel iets aan ons willen verdienen, van cyberpesters en cybercriminelen, is meer dan ooit aanwezig in ons leven. Het is nooit zo duidelijk geworden hoe dat ons fundamentele recht op privacy en ons sociale weefsel aantast. Als wij het als normaal en onvermijdelijk accepteren dat alles over ons kan worden samengevoegd en verkocht, en dat we gepest, bedrogen en bestolen mogen worden, verliezen we de vrijheid om mens te zijn. In zeer extreme gevallen kan digitalisering zelfs leiden tot een totalitarisme van totale monitoring en controle, zoals dat zich in China ontwikkelt.[11]

De sociale media zijn machines die, door hun aard, kunnen leiden tot de ondermijning van de liberale democratie. Ook kunnen zij de waarde van de waarheid vernietigen, want ze blijken niet in staat of geneigd de waarheid te bewaken. Een voorbeeld daarvan kregen wij in Amerika met de trumpiaanse perikelen. Sociale media dienen om aandacht te trekken, en om dat te kunnen moeten de gebruikers veel lawaai en kabaal maken. Zij moedigen ook aan om deel te nemen aan ‘shitstorms’ of stortvloeden aan negatieve kritiek over eender welk onderwerp. Of het nu van uiterst links komt – bijvoorbeeld de cancelcultuur van radicaal ‘woke’, waarbij personen of organisaties aan de schandpaal genageld worden en ze gecanceld of geboycot worden – of van uiterst rechts – bijvoorbeeld radicaal Alt-Right-activisme - speelt geen rol.[12];[13]

De sociale media zijn ook de excentrieke uitschieters van een onmiskenbare evolutie. We hebben niet alleen toegang tot veel meer nieuwsverhalen dan vroeger, de hoeveelheid bronnen is ook exponentieel toegenomen, waardoor het spectrum van invalshoeken en frames veel breder is. Dat versterkt op zijn beurt de identitaire versnippering van de samenleving. Nieuws heeft altijd gediend om politieke identiteiten te ondersteunen: rechts las andere kranten dan links, en ook vroeger konden sommige verhalen polarisatie veroorzaken. Maar nu zijn er meer verhalen die die rol vervullen, en meer mensen die zich actief ontwikkelen met informatie die hen ideologisch voedt. Iedereen doet dat met de trotse, koppige houding van de vrijdenker, die zich verzet tegen het kuddegedrag van de massa.[14]

Digitalisering heeft er ook toe geleid dat de bereikbaarheid van allerlei openbare en semiopenbare diensten – gemeente, belastingen, ziekenkas, nutsbedrijven zoals elektriciteit, gas en water, openbaar vervoer etc. – is afgenomen. Iedere burger krijgt daarmee te maken. Loketten voor fysiek bezoek worden afgeschaft of er wordt nog slechts gewerkt op afspraak. Telefoneren wordt in een strikt keurslijf gestoken: ‘dit gesprek kan worden opgenomen’ – ‘druk 1, 2, … tot 5 of 6’, om dan te vernemen dat alle medewerkers in gesprek zijn en als het meezit een medewerker, die zich alleen met de voornaam bekendmaakt en die binnen een frontoffice of call center werkt, aan de lijn te krijgen. Deze medewerker kan het probleem niet oplossen en geeft het door aan een expert zonder naam. Tijdens het wachten valt dan vaak het advies te horen dat het misschien gemakkelijker is om via de website te werken; het voordeel is dat je dan zoveel mogelijk zelf kunt beredderen. Bij dergelijke gang van zaken houden degenen die mee zijn er wat ergernis aan over, maar degenen die niet mee kunnen, blijven zonder oplossing voor hun probleem achter.

Een feit is eveneens dat informatisering, automatisering en robotisering diep in het arbeidsproces snijden. Ze kunnen op relatief korte termijn hele branches op zijn kop zetten, miljoenen arbeidsplaatsen vernietigen en de machtposities in de wereldhandel verschuiven. Ze kunnen een kleine groep mensen zeer rijk maken en een grote groep mensen zeer arm.

Ook wordt het streven naar vooruitgang meer en meer technocratisch. Het geloof in de maakbaarheid van de samenleving is gebaseerd op een sterk geloof in wetenschap en technologie. Dat heeft tot spectaculaire ontwikkelingen geleid in zowat alle dimensies van ons leven, van werk en wonen over mobiliteit en communicatie tot en met gezondheid. Het probleem is dat nauwelijks nog over het doel wordt nagedacht. Aangedreven door technocratische logica’s streven we in nagenoeg alle domeinen van ons bestaan naar meer van hetzelfde. Meer consumeren, meer mobiliteit, meer en snellere informatie en communicatie, langer leven. Zolang het kan, moeten we het blijkbaar doen. Wie daar vragen bij stelt, wordt weggezet als ‘niet mee met de tijd’. De verwarring over die kritiek is het grootst in progressieve kringen, waar het geloof in vooruitgang het diepste is geworteld. Om dialoog te vermijden, kwam er een arsenaal aan labels voor critici: egoïstisch, irrationeel, populistisch.

Intussen blijkt dat de kritiek veel breder wordt gedragen. Het doet vermoeden dat nieuwe ideologische breuklijnen aan de oppervlakte komen. Het ongenoegen snijdt nu door alle politieke families heen. Bovendien is ook op andere terreinen al langer duidelijk dat een steeds bredere groep mensen zich vragen stelt bij het technocratische gehalte van beleid en de wetenschappelijke mechanismen waarop het gebaseerd is.[15]

Wetenschap in het algemeen heeft voor heel wat vooruitgang gezorgd. Wetenschap maakt duidelijk welke problemen er zijn en hoe ze veroorzaakt worden. Dat wil niet noodzakelijk zeggen dat alle wetenschappelijke toepassingen de problemen ook oplossen. Soms zijn de problemen juist het gevolg van nieuwe technologieën.

We moeten de digitale revolutie behouden en aanwenden, maar niet langer als doel op zich, maar wel om ruimte te scheppen voor nieuwe vormen van samenleven, arbeid, economie en geluk.

Corona-ervaringen

Zoals in de delen ‘primaat van de economie’ en ‘democratie’ is het ook hier op zijn plaats de belangrijkste ervaringen weer te geven op het vlak van de effecten van de digitalisering in volle coronatijd.

Data, modellen, prognoses, statistieken

De coronacrisis maakt duidelijk dat ook kritiek op het wetenschapsbedrijf nodig is. Zo kunnen er vragen gesteld worden bij de modellen van de biostatistici. Komen de voorspellingen die erop gebaseerd zijn uit en is de foutenmarge in vergelijking met de empirische werkelijkheid te aanvaarden? Bovendien moet er een onderscheid gemaakt worden tussen de wereld empirisch begrijpen via wetenschappelijk inzicht en het menselijke gedrag sturen op basis van voorspellingen en simulaties. Dat laatste stuit op grenzen.[16]

Ons handelen

Covid-19 gaat gepaard met een reeks maatregelen van de overheid, die ons hinderen om naar het werk te gaan, de winkel, de cinema, toneelvoorstellingen, concerten …, onze hobby’s te beoefenen en persoonlijke contacten en relaties te onderhouden. Geen nood, want de digitalisering stelt voldoende surrogaten ter beschikking, zoals home-office, webshops en internetplatformen.

Coronarebellen

De coronarebellen vormen een vreemd, bont gezelschap. Bij de zogenoemde hygiëne-demonstraties zijn provocateurs, complotteurs, non-believers, chronisch-verontwaardigden, vaccinatietegenstanders of antivaxers, paranoïden en extremisten, evenals critici van de corona-staatsmaatregelen uit heel andere hoeken: overbelaste alleenstaande ouders, mensen uit de horeca die geld nodig hebben en mensen die zichzelf’ laterale denkers’ noemen (in het Duits Querdenker: dwarsdenker). Een crisis zoals we die nu doormaken, versnelt de radicalisering.

Het is makkelijk om dit bizarre clubje mensen uit totaal verschillende werelden af te doen als een randverschijnsel. Als een curieus bijproduct van sowieso curieuze tijden. Als iets ‘dat wel weer overgaat’. Het is meer dan dat.

Ze zijn in veel landen te bespeuren. En de demonstranten hebben dat ene element gemeen: een diep gevoel van politiek wantrouwen en misnoegen. Het zou verkeerd zijn om dat zomaar terzijde te schuiven. Want dit sentiment groeit met elke crisis, waarvan corona er maar één is.

Wat ze willen uitdrukken, is een diep sentiment dat het volk – zij, gewone mensen – onder de duim wordt gehouden door ‘die daarboven’. Door de elite, door experts, het grootkapitaal, politici. Ze willen af van de beperkende maatregelen, die ze niet zien als iets wat het algemeen belang dient – de volksgezondheid – maar als manoeuvre van de ‘elite’ om hen te ringeloren. Eigenlijk wantrouwen ze alles en protesteren tegen alles.

De demonstranten, weten vaak niet wat ze wél willen en hoe ze dat politiek kunnen bereiken. Laura Hammel, die samenzweringstheorieën bestudeert aan de universiteit Tübingen, in de Duitse deelstaat Baden-Württemberg, noemt hen ‘politisch entleert’ (van de politiek ontdaan).

Het probleem met een wijd frame als ‘volk tegen elite’, of nóg ruimer, ‘onder tegen boven’, is dat het overal op past. In de bankencrisis en eurocrisis werd het gebruikt tegen bankiers en investeerders. Tijdens de vluchtelingencrisis tegen Europese en nationale overheden. En in coronacrisis tegen virologen en de farmaceutische industrie.

Steeds als een crisis voorbij is, verdwijnen de demonstranten van de straat. Maar het gevoel, of het residu ervan, blijft bij velen. Sterker, het is een onuitputtelijke voedingsbodem waarop alles gedijt. Als er een nieuwe aanleiding is, komen de rebellen dus weer in beweging, versterkt in hun mening dat ‘die daarboven’ weg moeten – en in gezelschap van nieuwe adepten met wie zij verder weinig gemeen hebben, behalve hun haat tegen alles ‘daarboven’. Dit soort bewegingen komt in golven. Net als pandemieën.[17];[18]

[1] De Standaard – 18 december 2020 - “De lobbymachine van big tech” – Door Ruud Goossens.

[2] Der Spiegel – Heft 19/5.5.2018 - “Schöne neue Welten”. Von Markus Brauck.

[3] De Standaard – 29 december 2020  - “De ‘wakkere’ slaapwandelaars”. Door Michael Van Peel.

[4] De Standaard – 26 augustus 2020 – “YouTube, waar conflict een genre is”. Van Dominique Deckmyn.

[5] Der Spiegel – Heft 32/1.8.2020 - “Das Virus ist ein Warnschuss der Natur”. Von Susanne Beyer.

[6] De Standaard Weekblad – 26 september 2020 – “Sinds het web bestaat, ben ik nog geen minuut ontspannen geweest” – Door Domique Deckmyn.

[7] De Standaard – 14 december 2020 – “Brussel haalt bazooka boven tegen big tech”. Door Annelien De Greef.

[8] De Standaard – 12 januari 2021 - “Censuurdebat speelt populisten in de kaart” – Door Bart Sturtewagen

[9] De Standaard – 11 januari 2021 - “Mag een ceo een president het zwijgen opleggen? – Door Dominique Deckmyn.

[10] Der Spiegel – Heft 14/28.3.2020  - Die verletzliche Zivilisation”. Von Bernhard Pörksen.

[11] De Standaard – 29 januari 2021 - “Tim Cook tackelt Facebook tijdens VUB-conferentie”. Door Dominique Deckmyn.

[12] Der Spiegel – Heft 32/1.8.2020 – “Das Virus ist ein Warnschuss der Natur”. Von Susanne Beyer.

[13] De Standaard Weekblad nr. 484 – 6 en 7 maart 2021 – “Als ‘politiek correct’ een scheldwoord is”. Door Inge Schelstraete.

[14] De Standaard – 4 en 5 juli 2020 – “Mark Zuckerberg heeft gelijk”. Door Tom Nagels.

[15] De Standaard – 17 september 2020 – “Het einde van het vooruitgangsdenken” – Door Bert De Munck.

[16] De Standaard – 17 september 2020 – “Het einde van het vooruitgangsdenken” – Door Bert De Munck.

[17] De Standaard – 6 augustus 2020 – “Het bizarre clubje van de coronarebellen”. Door Caroline de Gruyter.

[18] De Standaard – 10 en 11 november 2020 - “Het nieuwe Europese politieke gevecht”. Door Caroline de Gruyter

Het volgend deel handelt over 'Waarheid'.