DEEL 9

REFLECTIES - IN WAT VOOR EEN WERELD ZIJN WE VERZEILD GERAAKT? - WAARHEID - FAKE NEWS EN ALTERNATIEVE FEITEN

De Italiaanse schrijver Alessandro Baricco vraagt zich af wat er gebeurd is met onze weegschaal van waarheid en leugen. Volgens hem heeft een tijdperk van waarheid nooit bestaan. Maar onze verhouding tot de waarheid is wel veranderd. Dat bewijst de introductie van een nieuw woord: ‘postfactisch’, een puur elitair verzinsel volgens Baricco.

Post truth registreert en synthetiseert een paar concepten die vrij recent ontdekt zijn over onze verhouding met de waarheid. Het zijn er vier.

Eerst en vooral is de waarheid geen foto, geen instant opname, maar een opeenvolging van fotogrammen waarvan elk fotogram op zich niet waar en niet vals is.

In tweede instantie is een onjuist feit dat in staat is om snel opgenomen te worden in de bloedbaan van de wereld, meer waar dan een juist feit dat echter trager beweegt. Een onvolmaakte maar begrijpelijke definitie is meer waar dan een exacte definitie die slecht verteld wordt.

Ten derde is het zeker niet onmogelijk om de feiten van storytelling te onderscheiden, maar het is oliedom om te denken dat aan de ene kant de waarheid staat en aan de andere kant de storytelling. Wat we intussen snappen, is dat alles wat werkelijk is, bestaat uit feiten plus een narratief, en dat die onlosmakelijk met mekaar verbonden zijn.

En tot slot is er nog een cadeautje van de digitale revolutie. Of we dat nu goed of slecht vinden, eeuwenlang zijn we gewend geweest aan een elite die besliste wat waar was. Dat was op zijn minst een duidelijke situatie. De digitale revolutie heeft de kaarten geschud, de rollen veranderd: er bestaat steeds minder een klare scheidslijn tussen wie de kaarten deelt en wie ze ontvangt. Iedereen heeft een set kaarten in handen, iedereen speelt. Resultaat: een overproductie van waarheden, en dus stijgt het aanbod, daalt de vraag misschien, en stuikt zeker de waarde in mekaar. Dat is de reden waarom de waarheid al een poos minder waarde lijkt te hebben. Ze is gedevalueerd.

Deze vier bewegingen vloeien in elkaar over, komen tegelijk in actie. Dat maakt het moeilijk. Onze verhouding met de waarheid is nooit een boswandeling geweest, maar het lijdt geen twijfel dat we nu ons nu al een tijdje buiten de comfortzone bevinden. Belangrijk is dat het vooral de elite is die daaronder lijdt: de groep van mensen die door hun job, hun sociale klasse of hun roeping eeuwenlang het monopolie van de waarheid controleerden. Het klinkt raar, maar in het nieuwe statuut van de waarheid is het kennen van de waarheid geen onontbeerlijke troef meer. Haar minstens ten dele níét kennen lijkt betere resultaten op te leveren.

Het is de elite die de term post truth uitgevonden heeft, als reactie op de verandering van het speelveld en op het nieuwe nieuw statuut dat waarheid verworven heeft. Post truth is zo de naam geworden die de elite geeft aan leugens die ze deze keer niet zelf vertelt, maar wel de anderen. Vroeger sprak met over ketterij.

Het hoeft geen betoog dat het begrip te pas en te onpas wordt gebruikt, zoals dat het geval is bij andere begrippen zoals democratie, waardigheid, populisme, rechtstaat enz.

Elitair verzinsel of niet, we worden met post truth wel geconfronteerd. Een vals feit dat een ware waarheid laat zien. Het is door de eeuwen heen een van de meest beproefde methodes van collectieve brainwashing gebleken. Deze aanpak is lang onder de waterlijn gebleven, maar werd naar de oppervlakte gestuwd door twee ingrijpende gebeurtenissen: de benoeming en niet-herbenoeming van Donald Trump tot president van de Verenigde Staten en de Brexit. Corona blijkt een derde aandrijver.

Die Gesellschaft für deutsche Sprache (GfdS) heeft ‘postfaktisch’ in 2016 tot woord van het jaar in Duitsland gekozen. Steeds grotere delen van de bevolking zijn bereid feiten te negeren, zo staat in de motivatie. De feiten hebben het verloren van de emoties. Fake news of nepnieuws verspreidt zich wereldwijd als een virus. Zeer veel mensen leven daardoor in een ‘feitenvrije wereld’ of anders gesteld in een ‘wereld van alternatieve feiten.

Zoals elk verzinsel vergt ook post truth een interessante acrobatie: men neemt een diepgewortelde maar ook wat ongedefinieerde overtuiging, men geeft die een meer doeltreffende verpakking, een duidelijker design, en plaatst ze op het internet. Dat zorgt voor een razendsnelle en krachtige verspreiding, met een penetratiecoëfficiënt die vroeger ondenkbaar was. Dat leidt er ook toe dat wereldwijd de waarheid wordt bedreigd en het vertrouwen in wetenschap, overheid en expertise afkalft. In sommige contexten is ‘expert’ een zelfs een scheldwoord geworden.

Postfactisch is het nieuwe neoliberaal. Als men wil aangeven dat men met een bepaalde mening niet langer kan akkoord gaan, zegt men eenvoudig, dat deze postfactisch is. Daarmee wordt duidelijk dat aangevoelde waarheden belangrijker zijn dan feiten en elke verdere discussie overbodig is. De term ontwikkelt zich meer en meer tot een universeel politiek wapen. Politici geven aan dat er ‘een vage grens is tussen fake news en een retorische overdrijving’. Dat is natuurlijk onzin. Feiten zijn feiten. En al zijn niet alle feiten eenvoudig, ze zijn nooit, maar dan ook nooit te verwarren met retorische leugens. Politici zijn van nature niet geneigd om leugens als politiek wapen om de een of andere manier tegen te gaan of te verbieden.

Mensen moeten niet eens meer fysiek gedwongen worden om ongeloofwaardige feiten voor waar aan te nemen. Ze geloven ze zelf, omdat ze een blind vertrouwen hebben in wie ze uitspreekt. Blijft de vraag: gaat het om zelfbedrog of laten we ons iets wijsmaken? Terwijl er met de opkomst van sociale media nauwelijks nog iets verborgen blijft, lijkt de drang om te geloven in de grote maskerade hardnekkiger dan ooit: zé houden iets achter! Dat iemand na menig uur surfen zichzelf voorhoudt het allemaal door te hebben, is menselijk. De gemiddelde Hollywoodfilm vertrekt van dat scenario en voortaan zijn we surfend allemaal de held. Dat streelt de ijdelheid, maar verblindt het verstand, waardoor de bereidheid om groteske nonsens te aanvaarden sterk toeneemt.

De prangende vraag blijft: waarom willen we sommige berichten niet of andere net wel geloven? Aanhangers van complottheorieën leggen soms de zwaktes van een wetenschappelijke studie bloot om vervolgens de grootste nonsens kritiekloos te aanvaarden. Een en ander heeft te maken met de emotionele betrokkenheid bij situaties. In het Duits heet zoiets ‘Glaubensunwilligkeit’ (onwil om te geloven), refererend aan de reactie van velen tijdens de Tweede Wereldoorlog die aanvankelijk niet konden of wilden geloven dat de uitroeiingskampen bestonden en de berichten daarover verdrongen. Anders gezegd, we nemen feiten sneller en makkelijker aan als we ze zelf geloofwaardig vinden of als ze uit de mond komen van iemand die wij geloofwaardig vinden.

Dat brengt ons bij de notie van vertrouwen. We weten het: de klassieke bakens van waarheidsspreken zijn uit het zicht verdwenen, omdat wij ons niet langer kritiekloos schikken naar wat traditionele autoriteiten ons te vertellen hebben. Op zich een goeie zaak. Elke terugkeer naar vroeger is tot mislukken gedoemd. De moeilijkheid is dat we op zoek gaan naar nieuwe autoriteiten en vervolgens vol overgave ons kritische denkvermogen aan hen uitbesteden. Om het met een boutade te zeggen: we kunnen het niet laten in iets of iemand te geloven. Sommige types bespelen die hunker op een perfide manier. Ze positioneren zich als grote bestrijder van het corrupte systeem, strooien een flinke portie wantrouwen in het rond en duwen daarna op repeat, waarna mensen met weinig of geen vertrouwen in het systeem de aangehouden leugens langzaam maar zeker als feiten aannemen.

De strategie is ondertussen genoegzaam bekend, maar het blijft wachten op een gevat antwoord. Een tegenreactie tegenover dit postmodernisme, dat vandaag in alle poriën van onze mens- en wereldbeelden is doorgedrongen en uitgezaaid, kan erin bestaan toch maar de nuttige fictie van ‘feiten’ naar voren te blijven schuiven. Misschien niet het geloof in de objectiviteit, maar wel in waarachtigheid, waarheidsgetrouwheid of de vaste intentie trouw te blijven aan de waarheid, de ambitie om de ware toedracht van de feiten integer te blijven beschrijven.

Geloof in de waarheid. Wie de feiten opgeeft, geeft de vrijheid op. Als niets waar is, kan niemand kritiek leveren op de macht, omdat er geen basis meer is waarop je dat kunt doen. Als niets waar is, dan is alles spektakel.[1];[2];[3];

Onderzoek toont aan dat in de strijd tegen schadelijk nepnieuws ‘factchecken’ maar een beperkt nut heeft. Hoewel feiten controleren een belangrijk effect kan hebben op de accuraatheid in het publieke debat, heeft het dat zeker niet altijd, en nog het minst in gepolariseerde contexten. Uit empirisch onderzoek naar rechts-populistische opinies over migranten blijkt bijvoorbeeld dat controles van cijfermateriaal over migratie extreemrechtse kiezers er zelden toe aanzetten hun racistische overtuigingen bij te schaven. Ook tegenover klimaatsceptici of aanhangers van samenzwerings-, complot- en ‘deep state’-theorieën staan feiten zwak.

De verklaringen daarvoor lopen uiteen, maar één ervan zou liggen in de manier waarop we feiten interpreteren. Wanneer we informatie verwerken, plaatsen we die in een kader dat we al hebben. Door selectief correcties toe te passen, veranderen we geen wereldbeelden of grotere verhalen. Om dat te doen, lijkt een tegenverhaal noodzakelijk.

Daarnaast negeert factchecken een andere bevinding: dat kennis accepteren geen louter cognitieve kwestie is. Dat alternatieve feiten méér en sneller gedeeld worden dan officiële nieuwsitems, ligt ook aan de emoties waarop die feiten inspelen. Vaak knoopt een nieuwsitem met overdreven cijfers of een fictief voorval aan bij onzekerheden en angstige sentimenten die wél reëel zijn.

Zulke sentimenten vormen volgens sociologe Arlie Hochschild de basis van een ‘deep story’: een diep gelegen verhaal dat mensen gebruiken om de samenleving te begrijpen. Een factcheck kan zulke emoties en zo’n deep story niet weerleggen, en dat is misschien ook niet wat we zouden moeten doen. Luisteren naar mensen die desinformatie delen en geloven – rechts of links, boos of bang – en hun grieven erkennen, is productiever.

De vraag is of een verhalende en op emotie gerichte aanpak per se beter werkt dan feiten controleren. Het antwoord op die vraag is geen zwart-wit ‘ja’ of ‘nee’: dat hangt af van wie je wil bereiken en hoe rotsvast het geloof in alternatieve kennis is.[4]

[1] De Standaard – 6 mei 2017 –“Post truth is een elitair verzinsel”. Italiaanse schrijver Alessandro Baricco.

[2] Der Spiegel – Heft 2/2017  - “Sanftes Sprechen”. Von Jan Fleischhauer.

[3] De Standaard – 2 februari 2021 - “Geef ons iets om in te geloven” - Ignaas Devisch.

[4] De Standaard – 11 december 2020 – “Feiten controleren volstaat niet”. Door Marie-Gabrielle Verbergt.

Het volgend deel handelt over 'Complottheorieën'.