DEEL 11 - REFLECTIES - IN WAT VOOR EEN WERELD ZIJN WE VERZEILD GERAAKT? - WAARHEID - POPULISME

De link tussen complottheorieën en populisme is vlug gelegd.

De opkomst van populistische volksmenners en autoritaire leiders is de laatste jaren op vele manieren beschreven.

Die opkomst kan geduid worden als een clash van waarden (vanuit moreel perspectief) of als een botsing van belangen (vanuit sociaal-economisch perspectief). Ongelijkheid en immigratie kunnen die opkomst niet volledig verklaren. Er is een derde factor: de opkomst van online communicatie.

Moderne autocraten, in tegenstelling tot communistische of fascistische dictators in het verleden, reiken geen alomvattende ideologie aan. Zij werken met ‘medium-size-lie’. Het zijn samenzweringstheorieën die vooral dienen om loyaliteit af te dwingen en die zowel vanuit de ‘rechtse hoek’ als vanuit de ‘linkse hoek’ kunnen komen.[1]

Populisme is geen fascisme, ook al zijn er sterke gelijkenissen. Het heeft enkele kenmerken die eigen waren aan het fascisme, zoals de polarisatie waarmee ze hun basis opwinden en mobiliseren, hun culturele oorlogen, hun overvloedige leugens, hun fabricatie van vijanden en hun retoriek van verraad. Maar er zijn ook cruciale verschillen. Het vindt vooral bijval bij oudere kiezers en hebben weinig waardering voor en interesse in jonge mensen. Populisme predikt individualisme dat amper gereguleerd is; zowat het tegenovergestelde van de fascistische doctrine, die totale onderwerping aan de staat eist. Het maakt geen gebruik van paramilitaire terreur – alhoewel deze bij de laatste presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten niet ver weg was – en is niet geïnteresseerd in oorlogsvoering als politiek instrument.[2]

Populisten kunnen goed illusies creëren en verkopen.

Hun realiteit is altijd een combinatie van ‘big business’ en bekrompenheid, of wat Amerikaanse waarnemers ‘plutocratisch populisme’ noemen: economische voordelen voor de één procent, cultuuroorlog (bij voorkeur een die nooit echt beslecht wordt) voor de massa.

Populisten verstaan de kunst om solidariteit te creëren via een gedeelde slachtofferrol.

De controlemechanismen op het populisme zijn veel kwetsbaarder dan de maatschappelijke boekenwijsheid en de progressieve zelfingenomenheid – ‘het is maar een stelletje ongeregeld!’ - ons laten geloven.[3]

Het populisme is een maskerade van de democratie. Het is beweren dat het de bedoeling is de wil van de kiezers te honoreren. Maar in wezen is het net het omgekeerde. Het is een perfide combinatie van hypocrisie en opportunisme. Hypocrisie omdat er niet gevraagd worden hoe de aanhangers tot hun overtuiging zijn gekomen. Die overtuiging is doelbewust in de hand gewerkt door een klimaat van bedrog en verzinsel. En opportunisme omdat ‘het volk’ dienen slechts een voorwendsel is om eigen gewin na te streven. Daarbij ontkennen populistische partijen dat er ook binnen het volk allerlei tegenstellingen zijn, bijvoorbeeld op basis van leeftijd, afkomst, geslacht en religie. Zij zeggen: 'Er is gewoon het volk. Dat heeft uiteindelijk dezelfde belangen en dezelfde opvattingen en er is beleid te bedenken waar iedereen tevreden mee zal zijn’.

Populisten draaien de beroemde woorden van Abraham Lincoln om. Die zei dat je veel mensen een tijdje voor de gek kunt houden en sommigen zelfs de hele tijd, maar niet alle mensen de hele tijd. Voor populisten doet het er niet toe niet alle mensen permanent te kunnen inpalmen, zolang er de hele tijd maar een voldoende opgehitste groep achterblijft, ongeacht de hoeveelheid bedrog die daarvoor nodig is.

Populisten laten zich soms bijna letterlijk leiden en inspireren door hun trouwste supporters. Zij maken gebruik van meerdere complottheorieën over wat er mogelijk allemaal is misgelopen. Daarbij wordt verwezen naar concrete verhalen over frauduleuze incidenten die de ronde doen op bevriende media. Op die alternatieve fora worden verzonnen berichten vermengd met echte beelden en halve waarheden. Verhalen worden er van onderuit opgebouwd. Aanhangers kunnen mee aan het verhaal schrijven door aan te geven welke zinnen of beelden ze ‘liken’ en soms door zelf stukjes aan de puzzel toe te voegen. De alledaagse supporter wordt op die manier een actieve participant die deelneemt aan een beweging die in feite met hem of haar geen rekening houdt.[4];[5]

Populisme bestrijkt het politieke spectrum van links tot rechts.

In de praktijk gaat populisme vrijwel altijd om een rechts, autoritair, illiberaal, vaak nativistisch en nationalistisch radicalisme, een ideologisch amalgaam dat een conflictmodel vond in de populistische matrix van ‘het goede volk’ versus ‘de corrupte elite’. Het steunt op een slachtofferdiscours dat het opneemt voor een eigen identiteit, die meestal geen concrete definitie krijgt en zo kan blijven hangen in etnisch-culturele connotaties.

Rechts-radicale partijen hoeven niet populistisch te zijn en rechts-populistische partijen hoeven niet nativistisch te zijn, maar ze hebben ontdekt dat populisme en nativisme een gouden combinatie zijn. Die werkt zo goed, dat niet-populistische rechts-radicale partijen bijzonder zeldzaam zijn geworden. De concepten van een slechte elite en groepen gevaarlijke anderen worden gecombineerd. Dan ontstaat het idee: de elite heeft de deuren opengezet voor die anderen, waardoor onze normen, cultuur en tradities nu gevaar lopen.

Volgens de in de VS docerende politicologen Cas Mudde en Jan-Werner Mueller zou het populisme vooral bloeien als het uit opportunisme wordt nagepraat door de centrumrechtse politiek, de conservatieve elites en media die denken dat ze zo de ‘gewone’, al dan niet ‘bezorgde’ burger aan het woord laten. Zo wordt radicaal-rechts in de politieke mainstream genormaliseerd, niet alleen in Amerika, maar ook in heel Europa.

Daarbij past het ultieme cliché dat het populistische succes moet verklaren: het zou de reactie zijn van ‘de verliezers van de globalisering’, die niet de lusten maar alleen de lasten krijgen, met name de moeilijke diversiteit. Dat slachtofferdiscours komt vooral van pas om de bestaande sociaal-economische vervreemding te kunnen negeren. Dat maakt het overbodig aandacht te hebben voor de groeiende sociale ongelijkheid, de privileges van wie lobby’s kan inhuren of de kilte van het technocratisch bestuur. Wat overblijft zijn de ‘opinions chics’ - een Franse term voor algemeen aanvaarde opvattingen, vastgeroeste ideeën, uitspraken waarmee vrijwel iedereen het eens is - dat arbeid niets mag kosten, dat coöperatie moet wijken voor concurrentie, dat tegenslag altijd aan eigen falen is te wijten, dat collectieve voorzieningen te duur zijn, dat armoede slechts voortvloeit uit verkwisting en luiheid, dat aanpassing en integratie maar van één kant moeten komen, die van de machtelozen, dat wie het moet stellen met een uitkering slechts een potentiële fraudeur is. Dat is wat de waardigheid en het zelfbeeld van zoveel mensen aantast. Pas als een samenleving zorgzaam en inclusief is, ontkomt ze aan de verleiding van het populisme en kan de politieke mainstream daar evenmin op teren.

Eigenlijk zijn er geen eenduidige oorzaken voor de heropleving van het populisme. Het is moeilijk de oorzaken voor de recente wereldwijde opkomst van populistische bewegingen aan te wijzen. Niet elk van die bewegingen is gelijk geschapen, en niet in elk deel van de wereld heersen dezelfde politieke, economische en culturele omstandigheden die ruimte voor populisme hebben geschapen. Internationaal bestaan er grote verschillen tussen populistische bewegingen. Trouwens ook tussen rechts-populistische en links-populistische bewegingen. Een aantal internationale trends vormen wel een vruchtbare voedingsbodem voor populisme. Denk maar aan globalisering, zoals reeds vermeld, maar ook aan economische ongelijkheid en individualisering.[6];[7]

Het populisme en (uiterst) rechts hebben een eigen taalgebruik en maken uitgebreid gebruik van beledigingen.

Joachim Scharloth, professor voor Duitse taal en letterkunde aan de Waseda Universiteit in Tokio, heeft in het kader van een project negenentwintig populaire informatie- en contactpunten voor aanhangers van rechts en uiterst rechts op het internet onderzocht. Tijdens dat onderzoek trof de onderzoeker een enorm bestand woorden aan die gericht zijn op laster en scheldpartijen. Uit die woorden blijkt een obsessie voor het frutselen met woorden of woorddelen. Bijvoorbeeld i.v.m. Europa: EUdSSR, Multi-kulti-ficki-ficki-Europakalifat, en i.v.m. Angela Merkel: Adolfela Ferkel, Mehrkill, Mehrkillova. Uiteindelijk kreeg Scharloth zo meer dan 25.000 woorden bij mekaar.

De mensen die daarachter zitten hebben weinig met mekaar gemeen, behalve hun drang anderen af te kraken. Depreciëren is hun moto. En daarbij komt het erop aan de ander te overtreffen. De een frutselt een woord in elkaar en de ander doet er nog een schepje bovenop. Bijvoorbeeld i.v.m. ‘Gutmenschen’: BestmenschInnen, Supergutüberhochleistungsbestmenschen. Hoe bizarder de spot, hoe beter het vooruitzicht op applaus van gelijkgestemden. Het is erom te doen aandacht te krijgen, om te laten zien wie de sterkste is. De klassieke leugenpers voldoet in deze nieuwe rechtse trend niet meer. De drang om te escaleren herinnert aan de scheldwoordenduels tussen kinderen.

Ook de historici kennen de vreugde van overdreven laster. Er bestaat volgens Scharloth een soort kunstvorm van ritueel schelden. Zelfs in het oude Rome beledigden de senatoren elkaar in het openbaar, niet in de laatste plaats om het publiek aan hun kant te krijgen. Bij de rechtsen daarentegen heeft het niets te maken met het onderhouden van een kunstvorm. Alhoewel uiterst rechts supercreatief is in het schelden. Ze kapen woorden, veranderen de betekenis en beheersen op die manier het discours. Jean Jaurès, politicus van vóór de Eerste Wereldoorlog, sprak in die periode de volgende woorden uit: ‘Quand les hommes ne peuvent pas changer les choses, ils changent les mots’ (Wanneer mensen de dingen niet kunnen veranderen, veranderen ze de woorden). De rechtsen zijn ook niet tevreden met de simpele belediging die alleen individuen treft en die meestal niet lang duurt. Wat de haatburgers met de taal doen, gaat veel verder. Ze kleineren systematisch hele groepen. Voor dit doel, zo lijkt het, beledigen de mensen van extreemrechts bijna zonder ophouden. En ze sparen nauwelijks iets of iemand: ze willen het ganse systeem treffen.

Zo kan ‘nieuw rechts’ zich op de scène zetten als elitaire minderheid, die alles al doorzien heeft terwijl de massa nog tot inzicht moet komen. Ze spreken constant van een ‘wij’ en van ‘de anderen’. Die anderen worden dan vervat in scheldwoorden. Wie dat bestendig toepast, wil die anderen hun waarde en hun rechten afnemen en ze op de duur laten verdwijnen, op welke manier ook. Dit laatste zal niet onvermijdelijk zo lopen, maar zo begint het. Want in het gebruikte vocabulaire zit een soort ingehouden handelingsbereidheid.

Volgens de onderzoekers maakt een pakkende woordenschat beledigen economisch en efficiënt. Met dergelijke aanpak kan men dingen zeggen, zonder ze te moeten verklaren. En men kan ze terloops aanwenden, zelfs als het om totaal iets anders gaat. Het is niet voor niets dat rechts zijn arsenaal aan gemene woorden met toewijding cultiveert.

In het verleden werd ook gescholden en gelasterd maar niet op deze manier en op deze schaal. Internet, online platformen, sociale media zijn de ideale bodem voor de haatcultuur.[8];[9]

Populisme kan eigenlijk niet zelfstandig kan bestaan. Een politieke partij die populistisch is en daar geen andere ideologie bij betrekt, heeft eigenlijk alleen iets te zeggen over de relatie tussen volk en politiek. Niet over zaken zoals de economie, het buitenlands beleid en dergelijke. Daarom wordt het eigenlijk altijd gekoppeld aan ander gedachtegoed, zoals nativisme -  dat de belangen van een inheemse bevolking bevordert boven die van immigranten - socialisme of regionalisme.

Tot slot heeft populisme volgens sommigen goede en slechte kanten. Aan de ene kant zorgt het ervoor dat onderwerpen die mensen belangrijk vinden op de politieke agenda komen te staan en kanaliseert het maatschappelijke onvrede. De keerzijde is de gespannen verhouding tussen populisme en de liberale democratie.[10]

[1] De Standaard Weekblad – 26 september 2020 nr. 463 - “Het is niet meer mogelijk Republikeinse én Democratische vrienden te hebben”. Door Ruud Goossens.

[2] De Standaard – 3 juli 2020 - “Het is geen fascisme, maar het is even eng”. George Monbiot -Columnist van “The Guardian”.

[3] De Standaard – 14 en 15 november 2020 - “De Republikeinen vinden niemand meer als Trump”. Door Jan-Werner Müller.

[4] De Standaard – 8 januari 2021 - “Dit was maar een voorproefje”. Door Bart Sturtewagen.

[5] Nu.nl/weekend/5850573/je-bent-een-populist-maar-wat-betekent-dat-eigenlijk.html

[6] De Standaard – 27 januari 2021 - “Populisme 2.0 tegen de avondklok” -  Door Marc Reynebeau.

[7] Nu.nl/weekend/5850573/je-bent-een-populist-maar-wat-betekent-dat-eigenlijk.html

[8] Der Spiegel – Heft 10/29.2.2020 - “Orgien des Beleidigens”. Von Manfred Dworschak.

[9] De Standaard Weekblad nr. 484 – 6 en 7 maart 2021 – “Als ‘politiek correct een scheldwoord is”. Door Inge Schelstraete.

[10] Nu.nl/weekend/5850573/je-bent-een-populist-maar-wat-betekent-dat-eigenlijk.html

Het volgend deel gaat in eerste instantie over extremisme en aansluitend over corona-ervaringen in verband met het tekstblok 'Waarheid'.