DEEL 13 - REFLECTIES - RECHTVAARDIGHEID

In 2019 verscheen een boek van Rutger Bregman, met als sprekende titel “De meeste mensen deugen” – Een nieuwe geschiedenis van de mens.

Laten we ervan uitgaan dat inderdaad de meeste mensen deugen. En toch heeft de coronatijd getoond dat het gedrag of handelen van mensen niet altijd even voorspelbaar en vlekkeloos is.

‘We willen zo graag rationele wezens zijn – die het goede doen – maar dat zijn we niet’, stelt Jonathan Haidt, auteur van het boek “The righteous mind – Why good people are divided by politics and religion”, dat in 2012 verscheen en waarvan er in 2021 een Nederlands vertaling is uitgekomen.

In dit boek getuigt de sociaal psycholoog dat mensen vooral intuïtief denken. Zelfs schijnbaar objectieve overtuigingen van hoogopgeleide stedelingen zijn volgens hem evenzeer gedreven door emoties als de overtuigingen van het ‘volk’ of de gewone mensen. In dat perspectief ziet Haidt een oplossing voor de losgeslagen polarisering die onze democratieën verscheurt. We moeten leren begrijpen waarom niet iedereen hetzelfde denkt over politiek en moraal.

Ons denken is verdeeld in twee soms tegenstrijdige krachten. Enerzijds de automatische, onderbewuste processen en anderzijds de bewuste processen. Plato sprak in die context van een ‘wagenmenner en zijn twee paarden’. De menner stond bij Plato voor de ratio, de paarden voor de emotionele driften. Volgens Haidt klopt dat beeld niet. Plato had gelijk dat er twee soorten denken bestaan, maar vergiste zich over welk deel sturend is.

Volgens Haidt zijn onze onderbewuste denkprocessen oeroud. De bewuste processen zijn veel minder oud en zijn met het ontstaan van taal gekomen. Ons bewust denken werkt daarom minder goed. Conclusie is dat we gedomineerd worden door onze automatische processen.

Haidt spreekt, in plaats van over een wagenmenner en zijn twee paarden, over een jongetje op de rug van een olifant. De paarden van Plato en de olifant van Haidt gaan er soms met de menner van door.

In The righteous mind formuleert Jonathan Haidt een zestal lessen, telkens gebaseerd op een redenering.

Een eerste redenering is: ‘Intuïtie komt op de eerste plaats, strategisch redeneren op de tweede’.

Wanneer je jezelf betrapt op het verzinnen van belachelijke post-hoc-argumenten, zal je niet zo vlug andere mensen afwijzen alleen omdat je zo gemakkelijk hun argumenten kunt weerleggen. Je bent maar een kleine rijder op een grote olifant. Dat is de eerste les.

Het morele domein verschilt per cultuur. Het is ongebruikelijk eng in Westerse, ontwikkelde en individualistische culturen. De Weird-culturen: Western, educated, industrialized, rich an democratic (Westers, opgeleid, geïndustrialiseerd, rijk en democratisch). Socio-centrische culturen – gericht of gefocust op de eigen sociale groep – verbreden het morele domein om meer aspecten van het leven te omvatten en te reguleren.

Mensen hebben soms onderbuikgevoelens, vooral over walging en gebrek aan respect, die hun redenering kunnen stimuleren. Moreel redeneren is soms een post-hoc verzinsel.

Als moraliteit niet primair voorkomt uit redeneren, dan blijft een combinatie van aangeborenheid en sociaal leren de meest waarschijnlijke drijfveer. We zijn geboren om rechtvaardig te zijn, maar we moeten leren waarover mensen zoals wij precies rechtvaardig zouden moeten zijn.

Moreel redeneren maakt deel uit van onze levenslange strijd om vrienden te winnen en mensen te beïnvloeden. Daarom komen intuïties op de eerste plaats, strategisch redeneren op de tweede plaats. Je begrijpt morele redenering verkeerd als je erover nadenkt als iets dat mensen zelf doen om de waarheid te achterhalen.

Als je iemands mening over een morele of politieke kwestie wilt veranderen, praat dan eerst met de olifant. Als je mensen vraagt iets te geloven dat hun intuïtie schendt, zullen ze hun best doen om een ontsnappingsluik te vinden, een reden om aan je argument of conclusie te twijfelen. Ze zullen bijna altijd slagen.

Hersenen evalueren onmiddellijk en constant. Sociale en politieke oordelen zijn sterk afhankelijk van snelle intuïtieve flitsen.

Onze lichamelijke toestand beïnvloedt soms onze morele oordelen. Slechte geuren en smaken kunnen mensen meer veroordelend maken, net als alles wat mensen aan het denken zet over zuiverheid en reinheid.

Affectieve reacties zijn op het juiste moment in de hersenen op de juiste plaats.

De olifant (automatische processen - intuïtie) is waar de meeste actie plaatsvindt in de morele psychologie. Het redeneren is natuurlijk belangrijk, vooral tussen mensen en vooral wanneer redenen nieuwe intuïties oproepen. Olifanten regeren, maar ze zijn niet dom noch despotisch. Intuïties kunnen worden gevormd door te redeneren, vooral wanneer de redenen zijn ingebed in een vriendelijk gesprek of een emotioneel boeiende roman, film of nieuwsbericht. Maar het komt erop neer dat wanneer we zien of horen wat andere mensen doen, de olifant onmiddellijk begint te leunen. De berijder, die altijd probeert te anticiperen op de volgende beweging van de olifant, begint rond te kijken naar een manier om een dergelijke beweging te ondersteunen.

Moreel denken gelijkt meer op een politicus die naar stemmen zoekt, dan op een wetenschapper die naar waarheid zoekt. We zijn obsessief bezorgd over wat anderen van ons denken, hoewel veel van de zorgen onbewust en onzichtbaar voor ons zijn. Bewust redeneren werkt als een perssecretaris die automatisch elk standpunt van de hogergeplaatste rechtvaardigt. Met de hulp van onze perssecretaris zijn we in staat om vaak te liegen en vals te spelen, en het dan zo effectief te verdoezelen dat we zelfs onszelf overtuigen en geloven dat we eerlijk zijn. Redeneren kan ons tot bijna elke conclusie brengen die we willen bereiken, omdat we vragen: ‘Kan ik het geloven?’, wanneer we iets willen geloven, maar ‘Moet ik het geloven?’, als we niet willen geloven. Het antwoord is bijna altijd ja op de eerste vraag en nee op de tweede. In morele en politieke kwesties zijn we vaak groepsachtig in plaats van egoïstisch. We zetten onze redeneervaardigheden in om ons team te ondersteunen en om betrokkenheid bij ons team te tonen.

Een tweede redenering gaat als volgt: ‘Moraliteit omvat meer dan kwaad en eerlijkheid’. Dat leidt tot de tweede les. Pas op voor iedereen die volhoudt dat er één echte moraal is voor alle mensen, tijden en plaatsen, vooral als die moraliteit gebaseerd is op één enkele morele basis. Een single story is altijd gevaarlijk, want er is nooit één narratief. Er bestaan verscheidene morele grondslagen of morele systemen.

* De grondslag ‘zorg 1  kwaad’, maakt ons gevoelig voor tekenen van lijden en behoefte; hij zorgt ervoor dat we wreedheid verachten en willen zorgen voor degenen die lijden.

* De grondslag ‘rechtvaardigheid/eerlijkheid 1 bedrog-bedriegerij’, maakt ons gevoelig voor aanwijzingen dat een ander waarschijnlijk een goede of slechte partner is voor samenwerking en wederzijds altruïsme; het maakt dat we valsspelers willen mijden of bestraffen. Deze grondslag maakt ons ook gevoelig voor proportionaliteit.

* De grondslag ‘trouw 1  verraad ‘maakt ons gevoelig voor signalen dat een ander wel of geen teamspeler is; het zorgt ervoor dat we sommige mensen vertrouwen en belonen, en het zorgt ervoor dat we degenen die ons of onze groep verraden pijn willen doen.

* De grondslag ‘aanvaarding van gezag 1  omverwerping van gezag’ maakt ons gevoelig voor tekenen van rang en status, en voor signalen dat andere mensen zich wel of niet goed gedragen, gegeven de functie.

* De grondslag heiligheid 1  ontaarding ‘maakt het voor mensen mogelijk dingen te koppelen aan irrationele en extreme waarden - zowel positief als negatief - die belangrijk zijn om groepen samen te binden.

* De grondslag ‘vrijheid 1  onderdrukking ‘laat mensen elk teken van poging tot overheersing opmerken en kwalijk nemen; het wekt een drang op om samen te werken om gemeneriken en tirannen te weerstaan of omver te werpen. Deze grondslag opereert uiteraard in spanning met de grondslag aanvaarding van autoriteit.

Een laatste redenering luidt: ‘Moraliteit bindt en verblindt’ en die leidt tot de derde les. Vergeet niet dat er op de achterkant van ons hoofd, net onder de huid, een klein bultje wacht om te worden ingeschakeld: de ‘bijenkorfschakelaar’. Onze geest is niet alleen ontworpen om ons te helpen de wedstrijd binnen onze groepen te winnen, maar ook om ons te helpen verenigen met degenen die wedstrijden tegen andere groepen kunnen winnen. Mensen zijn voorwaardelijke bijenkorfwezens. We hebben het vermogen (onder speciale omstandigheden) om ons eigenbelang te overstijgen en onszelf (tijdelijk en extatisch) te verliezen in iets dat groter is dan onszelf. Dit vermogen is de bijenkorfschakelaar, een andere manier om te zeggen dat we allemaal ‘homo duplex’ zijn; we leven het grootste deel van ons leven in de gewone (profane) wereld, maar we bereiken onze grootste vreugde in die korte momenten van overgang naar de heilige wereld, waarin we ‘gewoon een deel van een geheel’ worden.

Mensen nemen hun ideologieën niet willekeurig over, of door ideeën op te nemen die ze om hen heen vinden. Zodra mensen lid worden van een team, raken ze verstrikt in de morele matrix. Moraliteit bindt en verblindt. Het bindt ons in ideologische teams die elkaar bevechten alsof het lot van de wereld afhangt van de kant die wij gekozen hebben en die elke strijd wint. Het verblindt ons voor het feit dat ook andere teams kunnen bestaan uit goede mensen die iets belangrijks te vertellen hebben.

We zijn zeer intuïtieve wezens wiens onderbuikgevoel onze strategische redenering drijft. Dit maakt het moeilijk, maar niet onmogelijk, om contact te maken met degenen die in andere matrices leven, die vaak zijn gebouwd op verschillende configuraties van de beschikbare morele grondslagen.

Overheden kunnen en moeten superorganismen, die te groot en te machtig worden, afremmen door middel van regelgeving.

Haidt koppelt zijn smakenpallet aan links en rechts.

Volgens hem toont onderzoek aan dat links minder begrijpt van het waardenkader van rechts dan andersom. De linkerkant heeft een beperktere invulling van moraliteit. Ze focust vooral op medelijden en gelijkheid. Rechts bedient een bredere waaier en heeft het ook over loyaliteit aan de groep, patriottisme, respect voor autoriteit, tradities en heiligheid.

De verkoop van zijn boek nam toe na de bestorming van het Amerikaanse Capitool in januari 2021 door de aanhangers van inmiddels ex-president Trump. Volgens Haidt komt dat door het internet. Tussen 2009 en 2011 hebben Facebook en Twitter de like- en share-knoppen toegevoegd. Dat speelt sterk in op een aantal reflexen in de menselijke natuur. Emoties, en vooral negatieve emoties, lokken meer reactie uit en dat werd plots beloond. En met beloning kun je menselijk gedrag makkelijk sturen. Daarna leidden algoritmes ertoe dat we in echokamers terecht zijn gekomen. Het internet en sociale media zijn daardoor heel goed geworden in het versterken van onze ‘confirmation bias’. Het is makkelijker geworden voor het jongetje op de rug van de olifant om voor zichzelf te verantwoorden waar de olifant hem naartoe meeneemt.

Het lijkt soms alsof we allemaal radicaliseren. Volgens Haidt blijft het centrum de grootste groep. Zowel in Amerika als in Europa. Maar je hoort die groep minder. Uit nieuw onderzoek blijkt dat de meest rechtse groep ongeveer 8 procent van de Amerikaanse bevolking vormt. Dat zijn de echte racisten. De extreemlinkse groep bestaat uit 7 procent. Dat zijn vooral hoogopgeleiden die uiterst politiek correct zijn en de polarisering verder voortstuwen. Die twee extreme segmenten zijn ook de meest ‘witte’ groepen in de maatschappij. We zien dat ze steeds meer zuurstof opzuigen in het politieke debat en dat politici mee radicaliseren, terwijl het gematigde centrum vaak verweesd en politiek dakloos achterblijft.

Historisch gezien is er geen slechtere manier om mensen te verenigen dan een pandemie. Virussen maken ons bang van elkaar: de ander brengt de dood, er zijn tekorten en mensen hamsteren eten. Het wantrouwen neemt toe. Maar evengoed zijn gedeelde vijanden, bijvoorbeeld tijdens een oorlog, de meest effectieve verbindende kracht. Dat voor het eerst in de menselijke geschiedenis een virus als wereldwijde vijand werd ervaren, had een verbindend gevoel. Naarmate de lockdown vordert, zal dat populistisch weer meer worden aangegrepen. Hoe langer de pandemie blijft duren, hoe verder we verwijderd raken van de verbindende effecten in het begin.

Politici moeten opnieuw leren luisteren, niet misprijzend of manipulerend, maar met nieuwsgierigheid. Het gaat niet alleen over de ander overtuigen. Het gaat er ook om van hen te leren. Alleen met die ingesteldheid kun je iets doen aan polarisering. Demagogen appelleren alleen aan de olifant. Je moet ook de ratio blijven omarmen, maar dat is moeilijker. Daarom zijn demagogen net zo succesvol. Dat is ook de inherente zwakte van een democratie. Die draagt al het uiteindelijke afglijden naar tirannie in zich. Gelukkig zijn moderne, liberale democratieën geen pure democratie en zijn er behalve de wil van het volk ook instituties.[1];[2]

Van Jonathan Haidt naar Jürgen Habermas is een immense stap. Jürgen Habermas is een Duits filosoof en socioloog, geboren in Düsseldorf op 18 juni 1929, en wordt gezien als een van de meest vooraanstaande hedendaagse filosofen.

In zijn boek “Theorie des kommunikativen Handelns” (2 volumes) stelt hij dat het handelen van mensen instrumenteel, strategisch of communicatief kan zijn.

Instrumenteel handelen is gericht op het verwerven van controle op de materiële en sociale omgeving. Strategisch handelen heeft betrekking op mensen, maar is niet zozeer gericht op onderlinge overeenstemming als op het realiseren van privé-doelen. Bij instrumenteel en strategisch handelen staan de persoonlijke doelen van de handelende persoon centraal. Communicatief handelen daarentegen is niet zozeer doelgericht; het overstijgt de doelrationaliteit en stelt zingevingsvragen. Het gaat om wat waar en waardevol is en over het bereiken van een consensus hierover. Communicatief handelen gebeurt via dialoog.

Communicatief handelen gaat niet alleen op voor het niveau van de groep, maar ook voor het niveau van de samenleving. De publieke sfeer moet aan een aantal eisen voldoen: zij moet vrij toegankelijk zijn voor alle burgers, de discussie moet vrij zijn van persoonlijke belangen, het gemeenschappelijk belang moet voorop staan en ten slotte mogen de deelnemende burgers niet onderworpen worden aan enige vorm van dwang.

Te midden van alle culturele verschillen tussen mensen en ondanks alle totalitaire rampen van de twintigste eeuw is er de mogelijkheid van het rationele gesprek. In ieder feitelijk gesprek over de waarheid van uitspraken of de juistheid van normen speelt het beginsel van redelijke overeenstemming mee. Het rationele gesprek is in zijn ogen geen utopisch ideaal, geen illusie die schetst hoe mensen zouden moeten samenleven.

Habermas vertrouwt erop dat mensen elkaar kunnen begrijpen en tot overeenstemming komen.

Wie iets zegt, doet niet alleen een uitspraak over de natuurlijke of sociale werkelijkheid, maar doet ook een beroep op zijn medemensen. Taal beschrijft niet alleen, maar claimt ook geldigheid, wil overtuigen. Taalgebruik is een vorm van handelen. En dat handelen kan rationeel getoetst worden: op waarheid, juistheid en waarachtigheid of echtheid.

Kennis is altijd gekleurd door de achtergrond en ideeën van de kenner.

Op basis van het bovenstaande komt hij tot een nieuwe definitie van waarheid. Waarheid is niet alleen objectieve kennis, maar wordt meer gedefinieerd door consensus (overeenstemming van gevoelens of opvattingen, het harmoniemodel).

Habermas breidt ook het begrip rationaliteit uit. Dit wordt ook wel het communicatief handelen genoemd. Dit houdt in dat het handelen niet doelgericht of strategisch moet zijn, maar gericht op wederzijds begrip. Mededelingen moeten niet alleen waar zijn (overeenstemmend met de feiten), maar ook juist (overeenstemmend met normen) en waarachtig (overeenstemmend met gevoelens). Dergelijk handelen is een noodzakelijke voorwaarde voor een functionerende democratie.

En een manier om uit corona- en pandemiediscussies te geraken?[3]

[1] Boek “The righteous mind” – Why good people are divided by politics and religion. Jonathan Haidt. Publicatiejaar 2012.

[2] De Standaard – 20 februari 2021 – “We zijn simpelweg niet geprogrammeerd om naar de rede te luisteren”. Interview Jonathan Haidt. Door Kasper Goethals.

[3] Tekst op mijn pc waarin het boek ‘Theorie des kommunikativen Handelns’ van Jürgen Habermas besproken wordt - 11 mei 2013 - Bron: De Standaard Weekblad? Het boek heb ik slechts gedeeltelijk gelezen.

“Het virus maakt de wereld lelijk.

Het is de angst die de wereld lelijk maakt. Je ziet het aan de halve gezichten op straat.

Het is de woede die de wereld lelijk maakt. Frustratie verdraagt zich niet met schoonheid of esthetiek.

Het is de hygiëne die de wereld lelijk maakt. Wat werkelijk van waarde is, is onhygiënisch.

Het leven is gereduceerd tot overleven. Leven zonder franjes”.

Uit: “Leven zonder franjes”. Ilja Leonard Pfeijffer, schrijver -  De Standaard van 23 februari 2021, de mening -  Bewerkt.

Het volgend en voorlaatste deel is getitteld 'Overzicht'.