DEEL 14 - OVERZICHT

In dit gelegenheidsgeschrift zit een massa ideeën samengebald. Moest ik dit alles aanwenden in een gesprek, dan zouden de gesprekspartners me kunnen beschuldigen van ‘gish-galop’. Dat is een methode van debatteren, waarbij de tegenstrever een stortvloed (halve) waarheden en (valse) aannamen over zich heen krijgt, zodat het onmogelijk wordt dat alles te weerleggen. Deze term wordt soms vervangen door ‘trumptirade’.

De overvloed aan ideeën en stellingen is een gevolg van de methode die ik gebruikt heb om tot dit geschrift te komen: het verzamelen van tekstflarden uit krant De Standaard en het Duitse tijdschrift Der Spiegel alsook uit gelezen boeken.

Vandaar dat ik zal proberen hieronder tot meer overzicht te komen. Want de bedoeling van dit geschrift blijft een denkoefening houden, nadenken om de dingen beter te begrijpen en te plaatsen. Niet om chaos te creëren, want het zou intussen duidelijk moeten zijn waartoe dat kan leiden.

In het voorwoord wordt aandacht gevraagd voor het feit dat tijdgenoten nooit een historische gebeurtenis als geheel kunnen zien. Ze kunnen die alleen in stukjes benaderen. Dat is eigenlijk een probleem, want de mens heeft steeds behoefte om de dingen te begrijpen, om zo tot zingeving te komen.

Dat de corona- of Covid-19-pandemie een historische gebeurtenis is, met grote gevolgen en verliezers, daar twijfelen steeds minder mensen over. Alhoewel blijven er ontkenners bestaan. De balans van de pandemie zal pas over enkele jaren opgemaakt kunnen worden.

Het hoofdstuk Crisissen vertrekt vanuit de premisse dat er vóór de pandemie al een aantal andere crisissen bestonden, die zich nog altijd voltrekken. Zo zorgen oorlogen en conflicten voor migratiestromen, die op hun beurt leiden tot wanbegrip en afkeer binnen de landen van bestemming. De kapitalistische economie en consumptie verdiepen de kloof tussen arm en rijk. Het internet blijkt een grote bron van polarisatie. De wetenschappelijke en technologische vooruitgang heeft zich ontkoppeld van de morele vooruitgang. Het milieu wordt bedreigd, de democratie heeft het moeilijk en we leven met een andere soort van waarheidsbeleving. Het denken over de pandemie confronteert ons met het denken over de andere bestaande crisissen en leert ons de problemen beter te zien.

Bij crisissen rijst steeds de vraag of en hoe die de wereld gaan veranderen. Zorgt de crisis voor een historisch keerpunt? Leren we uit crisissen? Of gaan we zonder onnodige drukte terug over tot ‘business as usual’ of tot ‘meer van hetzelfde’? Het meest waarschijnlijke is dat er geen echte keerpunten komen, maar evolutie zich voltrekt in slingerbewegingen en op een organische manier.

Een ding lijkt voor de hand te liggen: we krijgen er een constante angst bij, namelijk die voor dodelijke virussen. ‘Na de pandemie is vóór de pandemie’.

De coronacrisis kan beschouwd worden als een waarschuwingsschot van de natuur en als een voorbode van wat we kunnen verwachten eens de klimaatverandering op kruissnelheid komt. Dat moet ons niet alleen tot alertheid dwingen, maar ook tot handelingsbereidheid. Want we hebben nu ondervonden hoe kwetsbaar we zijn. Het is in de geschiedenis nog gebeurt dat epidemieën en klimaatverschuivingen elkaar opvolgen.

Wat de coronapandemie zelf betreft, wordt in het hoofdstuk Crisissen aangegeven dat ze er extreem plots is gekomen: een onmiddellijke én wereldwijde bedreiging voor allen zonder onderscheid van rang of stand – alhoewel ook daar het mattheuseffect speelt - als een direct gevaar voor het leven en perfect aansluitend bij de angstreflexen en waarnemingspatronen van de mensen. Ze wordt soms vergeleken met een wereldwijde oorlog, maar dan zonder zichtbare tegenstander.

Een ander belangrijk gegeven is dat van de veranderende rol van de overheid ten tijde van een pandemie. Plots wordt een actieve overheid aangevoeld als een beschermer en behoeder en die ook de rekeningen betaalt.

Tot slot twee (alternatieve) scenario’s in vraagvorm: ‘Wat als de politici en de virologen stil hadden blijven zitten en er geen lockdowns waren geweest?’ én ‘Wat als we allemaal – zonder uitzondering – alle maatregelen gewetensvol en volgehouden zouden nageleefd hebben?’

‘Reflecties’ vertrekt vanuit het idee dat crisissen een spiegel aanreiken. De spiegel geeft ons een beeld van de reeds bestaande problemen waarmee we te kampen hebben en ook van de manier waarop we omgaan met de nieuwe crisis: corona of Covid-19. De spiegel reflecteert een andere waarheid, rechtvaardigheid, waardigheid, gelijkheid en vrijheid dan die we op het eerste gezicht gewoon zijn.

Na te zijn ingegaan op de manier waarop de overheid is omgesprongen met de pandemie en op het aspect (grond)wettelijkheid/-wettigheid van de genomen maatregelen - waarbij het ene betekent 'in de (grond)wet vastgelegd' en het andere 'in overeenstemming met de (grond)wet' – wordt gefocust op de reactie van de bevolking. Hoe mensen reageren hangt af van hun overtuiging en zingeving en van de groep waartoe ze behoren.

Burgers en overheid passen hun gedrag aan, maar vaak gaat het over een vorm van zelfbedrog. Er blijft de oude tegenspraak tussen overtuigingsethiek en verantwoordelijkheidsethiek, of het zich niet bekommeren over de resultaten van het handelen, omdat men handelt louter vanuit de eigen overtuiging, versus het zich wel bekommeren over de resultaten.

‘Reflecties’ tracht ook een antwoord te geven op de vraag: ‘In welke wereld zijn we verzeilt geraakt?’

Kenschetsend voor de wereld waarin we leven is het primaat van de economie. Waarbij we economie niet los mogen zien van begrippen als kapitalisme, neoliberalisme, elitarisme.

Alles staat in functie van de economie. De focus op efficiëntie en financieel voordeel heeft tot gevolg dat de sociale en morele ontwikkeling de economische vooruitgang niet volgt. Er wordt een spanningsveld gecreëerd tussen enerzijds economie en anderzijds gezondheid, gelijkheid, vrijheid, waardigheid en rechtvaardigheid.

Als dan plots een pandemie inslaat als een bom, dan is het paniek geblazen en worden alle ogen gericht op de staat. Het primaat van de economie ruimt plaats voor het primaat van de politiek.

De combinatie pandemie/economie heeft ons enkele zaken geleerd.

Zo blijkt de geprezen wereldwijde toeleveringsketen plots op beperkingen te stuiten en wordt er terug gedroomd van het oude protectionisme.

Kopen, reizen en feesten … het zit ons in de genen. Meer nog. We kunnen niet meer zonder. We bereiken op dat vlak een ernstige graad van fundamentalisme.

Het voorzien in vaccins gebeurt volgens de regels van de markt. Big pharma bepaalt de kosten en de leveringsvoorwaarden. De overheid moet zich schikken.

Van die overheid wordt veel verwacht als ultieme redder en geldschieter in nood. Wat dit laatste betreft roept de overheid de hulp van de banken in. Banken blijven echter banken en kennen enkel geldgewin.

De overheid wordt er vrij vlug van verdacht misbruik te maken van de pandemie om zich te profileren. Verwensingen als staatsdictatuur, politiestaat, schending van de grondwet, ondermijning van de rechtsstaat zijn niet uit de lucht. En inderdaad bestaat het gevaar en is het niet denkbeeldig dat een (ondemocratische) staat misbruik zou kunnen maken van crisissituaties, onmiddellijk en ermee gepaard gaand, of in de toekomst door zich op oneigenlijke wijze te beroepen op precedenten.

Opvallend is ook dat de overheid haar taalgebruik aanpast. Het wordt meer gericht op solidariteit en burgerzin. De bedrijfseconomische terminologie wordt even on hold gezet.

Grote delen van de wereld waarin we leven kennen democratie. Democratie is een omstreden en relatief begrip, dat te pas en te onpas wordt aangewend.

Het duidt op een politiek stelsel of besluitvormingsproces met grondrechten (of vrijheden) voor de burgers. Vandaar dat het vaak liberale democratie wordt genoemd. Een liberale democratie moet voor zoveel mogelijk vrijheid zorgen voor zoveel mogelijk burgers. Op de vrijheden rusten bijgevolg beperkingen, want waar de vrijheid van de ene begint, eindigt de vrijheid van de andere. Er zijn daarom gemeenschappelijke waarden, afspraken en regels nodig. De bevolking kan op verschillende manieren deelnemen aan de democratie. Het is de overheid die de spelregels bepaalt. Er bestaan zuivere democratieën en onvolledige democratieën.

Democratie is nauw verwant met het begrip rechtsstaat. Dat is een rechtssysteem dat bescherming biedt tegen machtsmisbruik.

Als er over democratie gesproken wordt is vrijheid een sleutelwoord en het hoogste goed. Vrijheid kan te maken hebben met vrij zijn onder de voorwaarde daarbij niemand schade te berokkenen of vrij zijn tot het verwezenlijken van de menselijke essentie.

Vrijheid hangt samen met de verantwoordelijkheid zelf op zoek te gaan naar wat rechtvaardig is en ernaar te handelen. Een situatie is rechtvaardig als men ze, zonder verlegen te worden, ten aanzien van de medemens kan rechtvaardigen. Alleen vanuit de relaties tot de anderen kan iemand zichzelf zijn.

Als vrijheid van enorm belang is, dan geldt dat evenzeer voor waardigheid.

Waardigheid kan vanuit twee hoeken worden bekeken: een juridische en een filosofische. Juridisch bekeken, komt de klemtoon te liggen op het algemeen belang en het ordelijk functioneren van de maatschappij. Voor filosofen komt het individu en zijn of haar zingeving op de eerste plaats. Dat verschil in benadering kan tot polemiek leiden bij de toepassing. Ook aan waardigheid zijn niet alleen rechten maar ook plichten verbonden. Waardigheid is nauw verbonden met rechtvaardigheid, rechtszekerheid, mensenrechten en simpelweg het goede doen.

En tot slot heeft democratie waarheid nodig, waarbij het de vraag blijft wie de waarheid mag claimen.

Ook de combinatie pandemie/democratie heeft een aantal ervaringen opgeleverd.

Door het oneigenlijk gebruik van woorden als democratie, vrijheid, waardigheid, rechtszekerheid, waardigheid proberen mensen de opgelegde maatregelen in een slecht daglicht te plaatsen, met als enige bedoeling: ‘we doen allemaal onze goesting’. Wanneer mensen de omstandigheden niet kunnen veranderen, veranderen ze de woorden.

Zelfs tijdens een pandemie lopen mensen moeilijk in de pas; ze worden geleid door hun doorgeschoten individualisme en egoïsme. Iedereen is tegen ‘te’, maar we weten niet meer wat ‘te’ betekent.

In een democratie wordt ervan uitgegaan dat alle ingezetenen volwassen en verantwoordelijk genoeg zijn om op de juiste manier te handelen. Potentieel gesproken is dat wellicht juist, al bewijst de coronapraktijk in veel gevallen het tegendeel.

De pandemie heeft ook aangetoond dat mensen vlug verontwaardigd zijn. Iedereen is verontwaardigd over de ander. Dat verraadt eigenlijk een ontgoocheling, een verwachtingspatroon dat anderen wel degelijk tot goed gedrag in staat zijn.

Uit de coronabeleving is ook gebleken hoe ongeduldig we geworden zijn. We zijn het zo gewoon dat alles ‘snel, sneller, snelst’ gebeurt. We beheersen alles en vinden voor alle problemen snelle oplossingen, liefst oplossingen die we kunnen kopen. Wij geloven in de maakbaarheid van de wereld. En toen kwam de pandemie en moesten we vaststellen dat de mens niet altijd het ritme bepaalt.

We leven in een gedigitaliseerde wereld. De derde Industriële Revolutie of ‘digitale revolutie’ heeft ingrijpende economische en maatschappelijke gevolgen. Communicatie is ingrijpend veranderd en informatisering, automatisering en robotisering snijden diep in het arbeidsproces.

Het streven naar vooruitgang gebeurt op een technocratische manier. Het geloof in de maakbaarheid van de samenleving is gebaseerd op een sterk geloof in wetenschap en technologie.

Dat proces versnelt vooruitgang, maar heeft daarnaast funeste bijwerkingen.

De grote technologiebedrijven nemen monopolieposities in, vergeten belastingbetaler te zijn, en hun streven naar geld en vooral macht lijkt onbegrensd. Er kan sprake zijn van digitaal kapitalisme of platformkapitalisme.

Informatisering, automatisering en robotisering kunnen hele branches op zijn kop zetten, miljoenen arbeidsplaatsen vernietigen en de machtposities in de wereldhandel verschuiven. Ze kunnen een kleine groep mensen zeer rijk maken en een grote groep mensen zeer arm.

De sociale media blijken stichters van ongelijkheid, identitaire versnippering, fragmentatie van de publieke opinie, ondermijning van de democratie en bron van haatcultuur. Alles liep mis vanaf het ogenblik dat de sociale netwerken hun op artificiële intelligentie gebaseerde algoritmes en filterbubbels op ons loslieten.

De overheid slaagt er blijkbaar erg moeilijk in om de werking van de big tech aan een beperkende regulering te onderwerpen. Voor een deel ontbreekt ook de wil om dat te doen.

Digitalisering heeft er ook toe geleid dat de bereikbaarheid van firma’s en openbare dienstverleners is afgenomen. Loketten voor fysiek bezoek worden afgeschaft of er wordt nog slechts gewerkt op afspraak. Telefoneren wordt in een strikt keurslijf gestoken door de ‘druk 1, 2, enz.-methode’. En voor het overige is er de website en de app als zaligmakend toevluchtsoord.

De digitale revolutie heeft veel goede kanten, maar mag niet langer een doel op zich zijn. Ze moet ruimte scheppen voor nieuwe vormen van samenleven, arbeid, economie en geluk.

Ook de combinatie pandemie/digitalisering heeft een aantal ervaringen opgeleverd.

Zo heeft de coronacrisis helder gemaakt dat menselijke gedrag sturen op basis van voorspellingen en simulaties op basis van data, modellen en statistieken niet zonder slag of stoot verloopt.

De negatieve gevolgen van de beperkende coronamaatregelen kunnen min of meer opgevangen worden door de digitalisering. Deze stelt een pakket surrogaten ter beschikking, zoals home-office, webshops en internetplatformen.

De pandemie heeft een bont gezelschap tegenwringers opgeleverd: de coronarebellen. Dit soort rebellen komt en gaat met elke crisis. Na de crisis verdwijnen ze schijnbaar, om bij de volgende crisis terug op te veren.

Een belangrijk thema van dit gelegenheidsgeschrift is waarheid. Dat wordt benaderd vanuit verschillende invalshoeken.

De journalistiek heeft het moeilijk. De relatie tussen de pers en de lezers is verzuurd. Lezers vinden dat ze te veel betutteld worden. Dat de media te selectief omgaan met waarheid en er zelfs een loopje mee nemen. Te weinig interesse hebben voor wat de lezers echt belangrijk vinden en geen respect tonen voor de lezers. De journalistiek ondervindt daarenboven de concurrentie van het internet en de sociale media, die de lezers een alternatief bieden dat vrij, ongebonden, onverschrokken en meer op maat is van het gewone individu.

Onze verhouding tot de waarheid is erg veranderd. Fake news, alternatieve feiten en complottheorieën zijn mainstream geworden, populisme en extremisme sociaal acceptabel. De controlemechanismen tegen deze ontwikkelingen tonen zich zeer kwetsbaar. Een pandemie zoals corona of Covid-19 blijkt daarentegen een ideale broedplaats voor leugens, wij-zij-denken en opgeklopte haat.

Hoe mensen met waarheid omgaan, heeft er onder andere mee te maken hoe rechtvaardig ze zijn.

Jonathan Haidt komt in zijn boek “The righteous mind” tot de conclusie dat mensen op twee manieren redeneren: ‘intuïtief’ – onderbewust, automatisch – en ‘strategisch’ – op basis van de ratio of nadenken - en dat ze gedomineerd worden door de intuïtie.

Jürgen Habermas komt daarnaast tot de overtuiging dat mensen op drie manieren handelen: instrumenteel, strategisch en communicatief. Instrumenteel handelen is gericht op het verwerven van controle op de materiële en sociale omgeving. Strategisch handelen is gericht op het realiseren van privé-doelen. En tot slot communicatief handelen. Dat houdt in dat handelen gericht is op wederzijds begrip. Mededelingen moeten niet alleen waar zijn (overeenstemmend met de feiten), maar ook juist (overeenstemmend met de normen) en waarachtig (overeenstemmend met de gevoelens). Communicatief handelen is een noodzakelijke voorwaarde voor een functionerende democratie, zo besluit Habermas.

Het deel dat volgt, is meteen het laatste: 'Nawoord'.