Negatieve vrijheid als de norm

De ene week na de andere manifesteren mensen tegen het coronabeleid. Naast deze manifestaties nemen het verzet tegen de coronamaatregelen en de polarisering toe. Sommigen oordelen dat de overheid een totalitair beleid voert.

In een klassieke democratie verenigen burgers zich in politieke partijen en ze nemen deel aan verkiezingen als kiezer of als verkozene. Meerderheden beslissen, maar houden rekening met minderheden. Ze verschillen in hun: visies op vrijheid. Maar ze zijn ervan overtuigd dat wie regeert, ook het beleid bepaalt.

Dit democratische debat verliep vrij goed in de periode 1945-1975. Maar vanaf de jaren 1980-1990 evolueerde de liberale democratie naar een neoliberaal model. Het politieke proces werd ondergeschikt gemaakt aan economische doelen die geen grenzen kennen. De vrijheid wordt sindsdien negatief ingevuld: wie kan, mag vrij handelen, zonder door anderen beperkt te worden. Kapitaalkrachtige bedrijven beschouwen nationale wetten en regels als hindernissen. Ze proberen de politieke invloed van de staat te ontwijken, vaak met succes. Dat veranderde ook de burgers. Burgers zijn individuen geworden, die rechten opeisen en hun belangen nastreven. Een individu heeft rechten en niemand mag die beperken. Dat beïnvloedde de opdracht van de overheid: politici bemiddelen tussen de uiteenlopende rechten en belangen van kiezers. Zo hekelen linkse partijen het neoliberalisme en leggen ze de nadruk op individuele rechten. Ze steunen instellingen die zwakkeren helpen om die rechten te laten gelden. Rechtse partijen of conservatieven hekelen het verlies van identiteit en ze ijveren voor de belangen van vrije ondernemers. Ze beloven regelgevingen en belastingen zo veel mogelijk te beteugelen. Voor een gezamenlijk, democratisch overleg over de richting die de samenleving als geheel moet uitgaan, is minder ruimte.

En dan kwam er onverwachts een virus dat aanleiding gaf tot een ongeziene pandemie. De overheid legde snel maatregelen op om de bevolking te beschermen.

Het is heel normaal dat een overheid tijdens een pandemie maatregelen neemt om burgers te beschermen, het is trouwens haar opdracht en verantwoordelijkheid.

De overheid neemt besluiten door beleidsopties en belangen tussen groepen af te wegen, wat vaak door de bevolking als een koehandel worden ervaren. De regering aanvaardt aarzelend parlementaire inspraak, maakt soms fouten en heeft het er moeilijk mee om beslissingen terug te schroeven die hun nut niet echt bewijzen. En de overheid kiest er soms voor om uiteindelijk een beroep te doen op het gezond verstand en de verantwoordelijkheidszin van de bevolking.

Zoals blijkt uit reacties van beleidsmensen naar aanleiding van de coronamaatregelen, zijn veel politici erg geschrokken door de houding van sommige delen van de bevolking. Ze probeerden de bevolking te beschermen, en het resultaat was dat bepaalde groepen tijdens de weekends protestmarsen organiseerden, gestoeld op leugens en resulterend in geweld en vernieling. Dat de inentingsgraad niet maximaal is, heeft niets te maken met te weinig voorlichting, promotie, infrastructuur, geld, vaccins of te weinig volharding. De enige reden is te veel onverschilligheid en egoïsme. Maar hoe komt dat?

Crisisbeleid vereist burgerschap. De bevolking moet regels volgen die niet alleen henzelf, maar vooral de zwakkeren in de samenleving ten goede komen. Heel veel burgers geven gehoor aan dat appel. Maar een deel wil er niet op ingaan en ervaart de aanpak als een onrechtmatige inperking van de (negatieve) vrijheid. De overheid dicteert daarbij de persoonlijke beweegruimte en dat leidt tot tegenreactie. De burgers die genoeg hebben van het beleid en hun individuele vrijheid opeisen, zijn in zekere zin consistent: als de negatieve vrijheid in het neoliberale model de norm is, waarom zou dat voor hen niet gelden? Want ageren is het enige dat de getroffenen kunnen doen. Daar zij het grotere verhaal niet rechtstreeks mee vorm kunnen geven, stijgt het belang van het persoonlijke en private.

Daarnaast komt dat de huidige samenleving gedepolitiseerd is. Menigtes troepen niet zoals vroeger bijeen vanuit hun engagement voor politieke partijen. Ze bestaan uit niet-homogene groepen. Verscheidenheid troef, maar ze hebben een gezamenlijke drijfveer: protesteren tegen de overheid. Ze vinden elkaar als individuen die gehoord willen worden of gewoon herrie willen schoppen.

Overheidscommunicatie om het beleid toe te lichten heeft maar een beperkt effect. De politiek mag zich blauw communiceren, de informatie werkt voor bepaalde mensen en groepen mensen zoals een kogel op een kogelvrije vest. Ook een beroep doen op het gezond verstand heeft maar een beperkt effect. Zelfs het gezond verstand lijkt zich te bevinden in een kogelvrij omhulsel.

De staat verliest meer en meer zijn macht en kan een deel van zijn burgers niet meer bereiken en overtuigen. De kans is reëel dat de staat haar verloren gegane soevereiniteit nooit meer kan recupereren.

Vrijheid bestaat naast negatieve vrijheid ook uit positieve vrijheid. Positieve en negatieve vrijheid hangen samen. Positieve vrijheid is niet mogelijk wanneer negatieve vrijheid ontbreekt. Anderzijds is negatieve vrijheid weinig zinvol wanneer positieve vrijheid niet nagestreefd wordt.

Negatieve vrijheid (freedom from) staat voor de afwezigheid van dwang door andere mensen. Positieve vrijheid (freedom for) is de vrijheid tot het inzetten van je eigen vermogen en meester te zijn over zichzelf; het is de mogelijkheid om te kiezen hoe het eigen leven in te richten; het is de vrijheid die te maken heeft met de vrije wil.

Het verschil tussen beide komt goed tot uiting in het voorbeeld van de gokverslaafde. Haar of zijn negatieve vrijheid bestaat erin dat niemand haar of hem kan beletten te gokken. Haar of zijn positieve vrijheid wordt hier beperkt door het feit dat haar of zijn verslaving de vrije wil om te stoppen met gokken in de weg staat.

Naarmate er meer waarde wordt gehecht aan negatieve vrijheid, daalt de waarde die gehecht wordt aan de positieve vrijheid. Als de negatieve vrijheid de norm wordt, dan wordt het problematisch. Dan neemt individualisme de bovenhand op burgerschap en op de openbare gezondheid en orde. Voor een gezamenlijk, democratisch overleg over de richting die de samenleving als geheel moet uitgaan, is dan minder ruimte.

De pandemie heeft het debat over burgerschap en vrijheid urgenter gemaakt. De ervaringen met de pandemie zijn met de blik op de klimaatverandering niet hoopgevend, vooral wetende dat de klimaatverandering een veel verwoestendere invloed zal hebben op de wereld dan corona. Zoals de pandemie slechts echt kan stoppen als iedereen kan, mag en wil meedoen, zo zal dat ook het geval zijn bij de klimaatverandering. En niets wijst erop dat de lessen geleerd zijn, integendeel zelfs. Maar misschien vergeten we te snel dat de wereld niet volmaakt is en dat nooit zal zijn.

Deze bijdrage is een van de aanvullingen van het basisdocument “De doos - Reflecties ten tijde van pandemie”, waarmee deze blog aanvankelijk gestart is en waarin onder meer uitgebreid de link wordt gelegd tussen corona en vrijheid.

Bronnen:

* De Standaard - 3 februari 2022 - Als negatieve vrijheid de norm is. Door Tinneke Beeckman

*Der Spiegel Nr.4/22.1.2022 – Der Staat, wer sonst – Was passiert wenn Bürger nicht so vernunftbar sind, wie sich Politiker das wünschen? Von TobiasRapp