Honger, sociale politiek en protest tijdens de Eerste Wereldoorlog in België

Auteur: Giselle Nath

Er zullen de komende maanden heel wat boeken verschijnen in verband met de Eerste Wereldoorlog (1914 – 1918), of ‘De Groote Oorlog’ zoals hij ook genoemd wordt. Volgend jaar is het honderd jaren geleden dat die begon. En die oorlog is niet zomaar aan ons voorbij gegaan.

Oorlog kent vele facetten: de grote principes, de slagvelden, wapens, politieke achtergrond … maar Giselle Nathe laat ons deze oorlog beleven vanuit de sociale geschiedenis: hoe beleefden concrete mensen deze vier jaren?

Mensen zijn verschillend, ook in oorlogstijd. Daarom neemt de auteur met de invalshoek van ’honger’ de geschiedenis onder de loep. Wie leed er honger, hoe werd er op gereageerd?

Om haar benadering begrijpelijk te maken, laat de schrijfster de lezer kennismaken met de situatie van 100 jaren terug. Dorp en stad zijn twee totaal verschillende werelden. In haar algemene bespreking toont ze dit al aan. Later, wanneer de concrete invulling aan bod komt, zal ze de theoretische omkadering invoelbaar maken door feiten, nagelaten in dagboeken, verhalen, officiële papieren en minder officiële humor.

Eerst en vooral: de arbeiders kenden niet dezelfde arbeidsomstandigheden als nu. Voor de arbeider was ook voor de oorlog geen rooskleurige toekomst weggelegd ‘… een gemiddelde levensduur hadden van 45 jaar. Dat was al een stuk beter dan de 39 jaar waarop men in 1843 mocht rekenen, maar toch. Een volop industrialiserende maatschappij is niet altijd vriendelijk voor de lichamen van het werkvolk.’ (p. 17)

Daarbij was er een kerk die, door haar morele opstelling, voor de armen gewoon wreed was, zoals de onderpastoor van Sint-Pieters-Buiten het stelde: ‘de armen droegen zelf schuld aan hun verloedering. Ze moesten heropgevoed worden, gestraft of tegen zichzelf beschermd. De onderpastoor van Sint-Pieters-Buiten repte met geen woord over uitbuitingslonen, huisjesmelkers of het feit dat arbeiders bijna niets konden sparen. (p.27)

Hoewel België als een democratie ontworpen was, was het een democratie van een ‘bezittende klasse’ en dit leidde tot een algemene staking (1913) onder het motto: één man, één stem (van de vrouw was nog geen sprake). De democratische eisen verzeilden in de koelkast toen de Duitsers binnen vielen, want andere problemen dienden zich aan. Het vaderland had eenheid nodig. Er werd honger geleden: ‘Voor stedelingen bestond de hoofdmaaltijd uit een bekertje soep en een sneetje brood. Het tijdperk van autonoom initiatief en politieke emancipatie eindigde met een nooit gezien vertoon van aalmoezenpolitiek en ontbering. Dat rijken broden uitdeelden en armen stilzwijgend hun hand moesten uitstrekken, was een pijnlijk maar zeer reëel anachronisme. (p.38)

Dan laat de auteur de politieke achtergrond oplichten: hoe raakte het zo noodzakelijke voedsel van buiten de grenzen tot bij de concrete mensen. Wie waren de actoren in dit politieke spel? We krijgen zicht op de rol van de Société Général en twee diplomaten: de Spaanse markies Van Villalobar en de Amerikaan Brand Whitlock. Commissies worden opgericht: de Commission for Relief in Belgium dat voor voedseltoevoer zorgt en Comité National de Secours et d’ Alimentation dat voor de concrete voedselverdeling zorgt. Het vraagt heel wat diplomatisch kunst- en vliegwerk om voedsel vanuit het buitenland in België te krijgen zonder dat het door de bezetter in beslag wordt genomen. Deze acties brengen de nodige spanningen met zich mee. Zo zijn er vaak conflicten tussen botsende ego’s van initiatiefnemers. Ook het verschil in visie op hulpverlening( het pragmatisch management- en efficiëntiegerichte van de Amerikanen tegenover de patronageopvattingen van de Belgen) zorgt voor wrijvingen. Het plaatselijk onbekend zijn met de regelgeving van het Centraal Comité en vooral doordat ‘…de lokale comités haast altijd op de hand van de heersende politici stonden. Bestaande conflicten tussen oppositie en bestuur werden heel snel uitgevochten in het lokale Hulp- en Voedingskomiteit.’ (p. 91) laten de hulpverlening vaak stroef verlopen.

Terzijde: in het bestuur van het centrale comités is geen enkele vrouw te bekennen. Wel zullen vrouwen naam maken op plaatselijk niveau.

De hulpverlening blijkt sterk klassengebonden. De armen kwamen terecht in soepkantines, de burgerij kon zich richten tot de ‘restaurants économiques’, waar de burgerij de drie gangenmaaltijd door een kelner geserveerd kreeg.

België was verdeeld ‘in Generalgouvernement (ook bekend als het Okkupationsgebiet) en een Etappengebiet, met steeds wisselende regels en bezettingstroepen’ (p.41). Het ‘Etappengebiet’ kreeg een veel zwaarder regime te verduren. Het is in dat gebied dat de auteur op zoek gaat naar twee verschillende vormen van samenleven: een dorp (Aartrijke) en een stad (Gent).

De interpretatie van wat gebeurt, verschilt volgens de sociale situatie van de bron. Een dagboek geschreven door een welstellend iemand, die voedsel ‘uitdeelt’ verschilt duidelijk van het verhaal van een toen dertienjarig meisje uit een arbeidersmilieu, dat voedsel ‘ontvangt’.

De reactie op de problemen is erg verschillend in beide gebieden. Aartrijke, een boerendorp, kent eigen overlevingsmechanismen. Gent, een industriestad met een groot aantal arbeiders, zoekt vooral via het ontwikkelen van arbeidsverenigingen en consumentencoöperaties oplossingen.

Het is een ongelooflijk boeiend boek omdat het zo inleefbaar is, zelfs al ligt de beschreven periode honderd jaar achter ons. Het laat zien dat oorlog meer is dan wapengekletter, veldslagen en heldendom. Oorlog is ook tekort, honger en dood door gebrek. Door het onderzoek te beperken tot twee plaatsen, Aartrijke en Gent, kan er ruimte genomen worden voor een meer diepgaand onderzoek wat een meer genuanceerde benadering toelaat. Daardoor wordt de ‘geschiedschrijving’ zeer levendig en herkenbaar.

Het boek leest heel vlot. Geen zware theorieën (hoewel de inleiding voldoende omkadering geeft) maar heel concrete feiten, waarbij je soms je eigen onmacht voelt opborrelen: zo oordeelt men toch niet over mensen, zo gaat men toch niet met mensen om?

Aanbevolen voor iedereen die graag wil kennismaken met de leefwereld van vroegere generaties die ‘De Groote Oorlog’  moesten overleven.

Vorig jaar namen Christel en ik voor de eerste keer deel aan de kerstmarkt ‘Kunst en Kado’ in Heist-op-den-Berg. Dat is zo meegevallen dat we ons dit jaar opnieuw inschreven. Later merkten we dat we daardoor de kunstmarkt van Gesigneerd in Tremelo aan ons moesten laten voorbijgaan, wegens op hetzelfde weekend. Jammer.

Voor wie geïnteresseerd is: Sonybel Studio’s – Impulsstraat 5, Heist-op-den-Berg.

Naast enkele doeken van mijn eindwerk schilderen, heb ik ook wat tekeningen meegebracht. Er zijn twee lange gangen waar kleinere werken goed tot hun recht komen.

Hier zullen mijn werken dan blijven hangen tot eind december. Dan komt Christel me aflossen.

Het is wel iets gemakkelijker een tentoonstelling af te breken … maar dan wacht thuis de opruimklus: alles naar de eerste verdieping waar ik een kamer heb om alles op te bergen. Die staat gewoon eivol. Voorlopig lukt het me om alle doeken en tekeningen een plaats te geven. Het is altijd zorgvuldig te werk gaan om niets te beschadigen … alleen die trappen vallen wat tegen. Daarom neem ik er mijn tijd voor. Na een paar dagen staat alles weer op zijn plaats … en ondertussen blijf ik verder tekenen.

Hierbij enkele tekenwerken van de tentoonstelling.

Een tentoonstelling vraagt toch altijd heel wat werk. Omdat ik gedurende de maanden augustus en september enkele van mijn werken had opgehangen in de hallen van de K.U.Leuven, waar de studenten zich inschrijven voor het nieuwe academische jaar, viel de voorbereiding nogal mee: alle schilderijen waren al voorzien van een draad waardoor ze konden bevestigd worden aan een haak om op te hangen. Ik liet de schilderijen ook in onze traphal hun verhuis naar het danscentrum afwachten. Dan is de hal wel volgestouwd, maar de doeken naar boven sleuren en ze een maand later weer naar beneden halen is nog minder te verkiezen.

De voorbereiding beperkte zich tot de schilderijen uitkiezen, veilig verpakken, een lijst maken met titel en prijs en de werken met glas nog eens oppoetsen. Dan richting Leuven naar het danscentrum.

Ik ben in de voormiddag gegaan, dan is het erg rustig in het danscentrum.

Toch leg je heel wat kilometers af eer alle werken hun plaats veroverd hebben. Maar ik ben erg tevreden. Ik vind mijn werken hier mooi tot hun recht komen: ze hebben ruimte. Soms is de belichting niet zo ideaal, maar in de ruimte waar de werken hangen wil men vooral een gezellige sfeer creëren voor de mensen die, terwijl ze wachten op hun (klein)kind(eren), iets drinken, een boek lezen of gewoon wat praten met elkaar.

Hier zie je enkele schilderijen die opgehangen zijn.

Ik probeer weer een ontwerp uit, zie foto hiernaast. Omdat ik nog even moet wachten voor de drukpers in de academie beschikbaar is (alleen woensdag- en donderdagavond) probeer ik thuis met een deegrol te drukken. Het lukt nog min of meer. Wel zie ik dat de randjes van de lijnen licht gekarteld zijn. Komt het door het uitsnijden of heb ik teveel inkt gebruikt? .

HetWellicht zou het beter geweest zijn mocht ik de ruimte buiten de vissen ook zwart gelaten hebben, nu komen de lijnen van de vissen niet helemaal tot hun recht. Anderzijds geeft wit ruimte aan het geheel. Maar het is zoals bij aquarel en beeldhouwen: wat weggehaald is kan er niet meer terug aangezet worden.

Toch ben ik blij met het resultaat. Nu de afdruk hernemen in de academie en kijken hoe de randen dan tevoorschijn komen.

Omdat ik snel doorwerk, kan ik nog een tweede ontwerp klaar krijgen tijdens de les. Ik voel hoe deze techniek me aanspreekt. Ik denk reeds aan invullen met kleuren, aan tekenen met kleuren. Ik weet dat ik thuis zal voort werken op deze manier.

Nu werk ik nog met vlakken, maar zou het alleen met lijnen ook kunnen?

Het is een vraag die je je niet alleen moet stellen, maar ook ‘doen’.

Feitelijk ben ik benieuwd naar mijn experimenteren: wie weet wat er te voorschijn komt.

We proberen iets nieuw uit in de tekenklas. Een groot vel tekenkarton (feitelijk overschotten uit een drukkerij) wordt op een tekenplank getapet en op een ezel gezet. We binden een schildersborstel aan een stuk bamboe van ruim een halve meter. Aangelengde Oost-Indische inkt in een potje … en we kunnen beginnen.

De bedoeling is vooral dat we leren ‘los’ werken. Nu de borstel omwille van de bamboestok ver van onze hand verwijderd is, waardoor onze arme a.h.w. verlengd wordt, zijn we verplicht onze angst om iets ‘verkeerd’ te doen, los te laten, te overwinnen. Daardoor ontstaat een soepele lijn, soms wat dikker, dan weer dunner uitgewerkt. De vlakken die ontstaan worden nadien opgevuld met verschillende verdunningen van Oost-Indische inkt, maar ergens moet er een wit vlak aanwezig zijn, zodat de verschillende waarden grijs en zwart zich kunnen afzetten tegen het wit.

We kunnen kiezen uit verschillende foto’s: bomen waar de wit-zwart verhouding tot vlakken gereduceerd zijn. Ik neem ook zo’n foto, maar na enkele penseelstreken ben ik niet meer te houden en ga mijn eigen gang. Deze manier van werken spreekt me enorm aan, ik ben nu eenmaal een lijntjesfreak.

Het vraagt wel enorme concentratie, maar daar is het voor mij uiteindelijk om te doen: me verliezen in het teken- of schilderwerk, alsof ik in het tekenblad of schilderdoek kruip. Nadien voelt het alsof ik op vakantie geweest ben. Ik ben dan wel moe, maar ik ga bij wijze van spreken al fluitend naar huis (ik zou wel willen fluiten, maar kan het niet, ondanks mijn opvoeding tussen vier broers).

Ik heb al plannen om deze manier van werken nog even verder te zetten. De catechismus moet even wijken voor dit spelen. En wanneer vind ik dan nog tijd voor de lino?

Ik moet mezelf aanmanen niet in paniek te raken. Steeds dat weerkerend probleem: het leven is zo boeiend dat één leven niet volstaat. Dus geen tijd verliezen en dag na dag de passie beleven die ik in mezelf ontdek. En ramen zemen … is dat zo noodzakelijk?

Ik heb twee ontwerpen uitgesneden: een in lino en het andere in palight. Ik ben erg benieuwd wat dat gaat geven bij het afdrukken.

Voor mij zijn het ‘probeersels’. Ik weet dat ik veel moeite had met het snijden. Je kan ook wel wat ervaring gebruiken bij zo’n ambachtelijk werk en die ervaring moet zich nog opbouwen. Maar zonder ‘proberen’ kan je niet leren.

Natuurlijk denk ik aan wat ik later wil maken, o.a. kaartjes om mee te nemen naar de kerstmarkt die er aankomt. Maar ook: als ik nu eens een collage als achtergrond, of een aquarel als achtergrond, of … de ideeën overvallen me. En als ik nu eens iets met lijnen probeer, abstract … en in kleuren afdruk, en … ik denk dat ik al een jaar vol kan maken met te experimenteren met lino of palight druk.

In de academie wacht ik mijn beurt af: iemand is reeds vol overgave met de drukpers bezig. Zo krijg ik nog eens extra uitleg hoe de drukpers te gebruiken.

Feitelijk is drukken een vieze bedoening, gauw heb je een veeg die je niet wilde. Je moet het wel rustig aan doen … of letterlijk de plaat poetsen of je handen wassen als het nodig is. Ik weet dat over enkele weken de anderen met een andere opdracht zullen bezig zijn en dan krijg ik alle ruimte om mijn ‘drukken’ te gaan.

De eerste druk is een ‘waw’ ervaring … tot ik natuurlijk eens goed ga kijken, dan zie ik de fouten zich aanmelden. Een linosnede heeft toch wel een eigen taalgebruik. Toch ben ik blij: zo gaat het dus om lino’s te maken. Het is alsof een nieuwe weg zich aanbiedt. Ik wil daarin echt verder gaan: het grijpt. Dan weer de twijfel: zal ik het kunnen en dat op leeftijd? Doorzetten maar, in de overtuiging dat er zich morgen nog een dag aanbiedt. Wat kan je beter doen dan die invullen met iets nieuw, iets dat boeit, iets dat je als het ware ‘vraagt’ om gedaan te worden?

Deze vissen zijn gesneden uit een palight plaat. Ik hoop met de nieuwe gutsen beter resultaat te bekomen: de lijnen zouden zonder rafeling uit het materiaal moeten komen.