Gisterenavond (21-09-2009) heb ik het boek ‘Het Kielzog van de oorlog’ van Ellen N. La Motte na twee dagen intensief lezen dichtgeslagen. De ondertitel van het boek definieert het karakter er van ‘Het menselijke wrakhout van het slagveld, gezien door een Amerikaanse hospitaalverpleegster’ en de beschrijvingen door deze dame maken dat je het haast in een adem doorleest.

Het boek verscheen in 1916 onder de titel ‘The Backwash of War. The Human Wreckage of the Battlefield as Witnessed by an American Hospital Nurse’ en werd uitgegeven door G.P. Putnam’s Sons.xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

Het huidige boek – dat 159 pagina’s groot is - werd in 2009 terug uitgegeven in een Nederlandse vertaling door Erwin Mortier die op zoek was naar bronnen voor zijn roman ‘Godenslaap’ en die door de intensiteit van het werk zo onder de indruk was, dat hij het absoluut wou vertalen en heruitgeven. De verdeling er van gebeurt in België door de Standaard-boekhandel voor rekening van de uitgever ‘De Bezige Bij’ uit Amsterdam. (ISBN 978 90 2344204 2).

Wie is Ellen Newbold La Motte?

Ellen wordt in 1873 geboren in het klein stadje Louisville in de staat Kentucky. Ze volgt blijkbaar een studie als verpleegkundige en zoals vele jonge Amerikanen wil ze bij het uitbreken van de oorlog in 1914 niet afzijdig blijven, maar haar talenten inzetten bij de verzorging van oorlogsslachtoffers. Ze trekt naar Parijs waar ze zich aanmeldt bij het Hôpital Américain in Neuilly. Als daar meer dan voldoende kandidaten aangemeld zijn, zoekt ze naar een alternatief. Ze leert er Mary Borden kennen die de leiding van de verpleegkundige staf van een Frans legerhospitaal op zich genomen heeft. Ellen gaat daar in 1915 als vrijwillige verpleegster aan de slag. De ligging van het hospitaal wordt door Ellen nergens vermeld, maar door de biografie van Mary Borden kunnen we afleiden waar alles plaatsgreep waarover La Motte schrijft. Borden was namelijk directrice van het Hôpital Chirurgical Mobile n° 1 dat zich in Roesbrugge of althans in de buurt daarvan bevond. Roesbrugge is thans een deelgemeente van Poperinge.

Blijkbaar gaat het hier om een soort eerste hulp post – redelijk dicht bij het front – waar de gekwetsten de eerste zorgen ontvingen om daarna hetzij na voldoende herstel terug naar het front gestuurd te worden, hetzij doorverwezen te worden voor volledig herstel naar een hospitaal in het hinterland.

Door de toestanden die ze meemaakt, zal Ellen het niet te lang volhouden en na een jaar – in 1916 – verlaat ze de dienst om te vertrekken naar China.

In 1902 was ze afgestudeerd aan het zeer bekende en befaamde Johns Hopkins Hospital-instituut in Baltimore. Haar intelligentie en organisatietalent brengen haar aan de top wegens haar uitmuntende uitbouw van een gezondheidnetwerk – vooral op het gebied van de behandeling van tbc – waarbij ze nadrukkelijk de zelfstandigheid van de verpleegkundigen ten opzichte van de geneesheren bepleit.
Over deze periode schrijft ze een boel ‘The Tuberculose Nurse’ dat algemeen aangenomen wordt als een baanbrekend werk in de geschiedenis van de verpleegkunde.

Haar confrontatie met de inerte en zelfvoldane hiërarchie van de Franse medische dienst tijdens haar verblijf aan het Westelijk front, maakt haar zeer ongelukkig en de ontgoocheling omdat haar medische expertise door dit korps – dat alleen de militaire structuren toepast -  met onverschilligheid wordt behandeld, zullen meer dan waarschijnlijk mee aan de basis liggen van haar vertrek naar China.

Het boek

Het boek bestaat eigenlijk uit de samenbundeling van verschillende artikels en waarnemingen van deze Amerikaanse verpleegster. Ze observeert zeer scherp wat er allemaal gebeurt en schrijft in een bijtende sarcastische trant haar belevenissen aan het front en in het hospitaal.

De zeer drukke periodes als gevolg van geallieerde of Duitse aanvallen worden afgewisseld met tijden van niets doen en van verveling. Het geeft haar zelfs de gelegenheid om enkele ‘toeristische’ trips maken waar ze zelf slachtoffer wordt van blinde bombardementen door Duitse lange afstandskanonnen die moeiteloos 30 kilometer overbruggen. Ze leert dat deze moordwapens slechts vier schoten achter elkaar kunnen afvuren en dan gedurende een vol uur moeten afkoelen alvorens aan het volgende salvo te kunnen beginnen. Ze heeft een onnoemelijke schrik van deze en andere granaten en verstaat soms niet dat andere mensen daar zo kalm kunnen onder blijven.

Soms moet je haar verhaal lezen met begrip van haar cynisme, vooral als ze begrippen als heldhaftigheid en heldenmoed door de kam van het sarcasme haalt. Haar vaststellingen zijn echter niet mis: naar de slachtbank gaan alleen de eenvoudige mensen die geen relatie hebben om een postje vrij van loopgraaf te bemachtigen en het officierenkorps is alles behalve medelevend en correct.

Ze beschrijft het zo: “Er ligt smerig bezinksel op de bodem van de meeste zielen. Oorlog, hoe groots ook, is niet noodzakelijk een zuiveringsproces dat mannen en naties loutert, er bestaat volk genoeg dat je de nobele kanten beschrijft, de heroïsche kant, de geëxalteerde kant van de oorlog. Ik moet beschrijven wat ik gezien heb, de andere kant.”

En dat doet ze dan ook. Wat anders te denken van volgende passage?

‘Toen hij het niet langer verdroeg stak hij een revolver in zijn mond en vuurde af, maar hij maakte er een knoeiboel van. De kogel blies zijn linkeroog weg en nestelde zich ergens onder zijn schedel, dus takelden ze hem in een ambulance en brachten hem, vloekend en schreeuwend, naar het dichtstbijzijnde veldhospitaal. De tocht verliep met dubbele snelheid, over de ruwe Belgische wegen. Om zijn leven te redden moest hij zonder oponthoud het ziekenhuis bereiken en mocht hij terwijl ze met die halsbrekende snelheid voortraasden een doodsmak maken, dan was dat niet erg.Zoveel was duidelijk. Hij was een deserteur, en tucht voor alles. Hij moest verpleegd worden tot hij weer gezond was, voldoende hersteld om hem tegen een muur te zetten en dood te schieten. Dit is oorlog. Zulke dingen gebeuren ook in vredestijd, maar niet zo duidelijk.’

De censuur

Het zal diegenen die bekend zijn met de geschiedenis van oorlogen, niet verbazen, maar in Engeland en in Frankrijk werden haar artikels en het boek onmiddellijk verboden. In deze landen moest het blazoen van patriottisme en heldendom ongeschonden blijven en hoog in het vaandel gedragen worden. Er was geen plaats voor de beschrijving van de vunzige, smerige en pijnlijke werkelijkheid. Er was geen ruimte voor een mogelijk defaitisme, het kanonnenvoer moest zonder veel tegenspraak het gordijn van dodelijke kogels en granaten ingestuurd worden en aangemoedigd door het al of niet postuum uitreiken van medailles met daaraan verbonden de uitkering van een armzalig oorlogspensioen voor de nablijvende familie.

Terzijde van dit boek moet gezegd worden dat dit een algemene trend was en de manschappen kregen dan ook het absolute verbod naar huis te schrijven over de moeilijkheden die ze ondervonden en het lijden dat hiermee gepaard ging. Het was hen eveneens verboden om foto’s of filmen te maken. De foto’s en filmen die heden ten dage ter beschikking staan zijn dan ook meestal in scene gezet om het heroïsche van de manschappen te duiden en te benadrukken. Gelukkig toch dat het sommigen desondanks lukte om opnames te maken van de werkelijke toestanden en dat ze er in slaagden die op een sluikse manier naar hun land te smokkelen, zo krijgen we sporadisch toch een impressie van de smerige werkelijkheid.

In Amerika werden de artikelen van Ellen La Motte wel gepubliceerd tot op het tijdstip dat dit land eveneens betrokken geraakte in de oorlog. Elke publicatie was van dan af verboden, ook daar moest de werkelijkheid, de vunzigheid, de smerigheid van deze onmenselijke oorlog plaats ruimen voor patriottisch heroïsme. De geschiedenis werd dus weerom geweld aangedaan, zogezegd ‘for the good cause’.

Het besluit
Iedereen die begaan is met de geschiedschrijving van deze onmenselijke periode, heeft er belang bij dit boek te lezen om een impressie te krijgen van de werkelijkheid van de feiten. In die zin is de vertaling door Erwin Mortier een belangrijke bijdrage aan de geschiedenis. Erwin Mortier heeft zijn  best gedaan om ook in de vertaling de geest van Ellen La Motte ongeschonden weer te geven, hetgeen op zich zelf al een hele verdienste is waarvoor we hem mogen feliciteren.

De onverschillige officier, de generaal die in de gauwte een medaille komt uitreiken, de kilheid van het medisch korps komt er bekaaid van af, maar de gewone man, zonder enkele voorspraak noch relatie, is het echte slachtoffer van een wereldbrand die in gang werd gezet door leidinggevende mannen zonder enige scrupules voor redenen die het vechten niet waard waren.

Dat is de werkelijke conclusie die niet alleen bij dit werk, maar uit iedere oorlog mag getrokken worden: geen enkele politieke, geografische of andere reden is het waard dat er mensen voor gedood worden.

Alleen daarom is het belangrijk dat we niet vergeten, om te vermijden dat de mensheid terug hervalt in fouten die de dood van veel te veel onschuldigen met zich meebrengt. Er is immers niets heroïsch aan het creperen op een slachtveld of als burgerlijk slachtoffer van niets ontziende terreur.