Tijdens mijn loopbaan heb ik vaak teksten moeten vertalen. Soms waren het eigen teksten die ik toegankelijk moest maken voor anderstaligen, soms ging het in omgekeerde richting. Ik had geluk : meestal ging het om technische teksten, en kon ik er op rekenen dat de doelgroep in zekere mate met de materie vertrouwd was, en dus de goede verstaander was die maar een half woord nodig heeft. Soms was het moeilijker, en was mijn brontekst al een vertaling uit een andere taal. In deze situatie worden alle mogelijke onduidelijkheden nog een stuk onduidelijker.

Op Internet zijn er enkele vertaalprogrammas kostenloos beschikbaar, maar de kwaliteit ervan is doorgaans bedenkelijk. Probeer maar eens een vertalingskringloop, bijvoorbeeld van het Nederlands in het Frans, van het Frans in het Duits, van het Duits in het Engels en van het Engels terug in het Nederlands. Je zal merken dat zelfs van eenvoudige teksten soms weinig overblijft.

Het is altijd nuttig als je naar de oorspronkelijke tekst terug kan grijpen, ook als je de taal minder goed beheerst. Als het om technische teksten gaat kan je kennis van de technologie je vaak over twijfelsituaties heen helpen. Nog beter is het als je met de auteur zelf kan praten, eventueel via een gemeenschappelijke derde taal.

Maar vertalen blijft altijd een verraderlijk spel, en als lezer of luitseraar kan je soms moeilijk inschatten hoe betrouwbaar de vertaler – en dus ook de vertaling – wel is.

Iets dergelijks heb je ook met citaten. Niet dat het hier om onbetrouwbare vertalingen zou gaan, maar een citaat wordt altijd een beetje onbetrouwbaar omdat het altijd uit zijn verband is gerukt.

Van mezelf weet ik dat ik graag citaten gebruik om mijn argumenten kracht bij te zetten. En zelfs als ik vermeld wie ik citeer, pleeg ik daarbij toch een beetje bedrog, een beetje verraad zoals bij een vertaling. Als ik een citaat breng van Wittgenstein bijvoorbeeld, dan kan dat de indruk wekken dat ik die Wittgenstein inderdaad gelezen heb, en dat ik het citaat in zijn context ken, en dus vrij goed weet wat er precies mee is bedoeld. Daarom zal in een wetenschappelijke publicatie ook altijd wel vermeld zijn (als voetnoot) waar het citaat precies uit komt : welk artikel uit welk tijdschrift, of welk boek, welk hoofdstuk, welke pagina. In een column lijkt dat niet nodig, en dus kan ik mijn citaat van Wittgenstein halen uit een populariserend werk over filosofie, waarin een hoofdstukje aan deze filosoof is gewijd. Of ik kan het zelfs gewoon uit één of ander citatenboek geplukt hebben, of uit de column van iemand anders.

Citaten doen het goed, maar eigenlijk zijn ze geen sterke argumenten, omdat je ze buiten hun context krijgt, en omdat ze vaak tweede of derdehands zijn. Daarbij zijn ze vaak fout geciteerd, of worden ze zelfs aan de verkeerde auteur toegeschreven, of is de historische juistheid ervan zeer tijfelachtig. Er bestaan bloemlezingen van dergelijke foute citaten, en die zijn heel wat leuker om lezen dan de gewone citatenbundels.

Citaten kunnen ook geleidelijk aan evolueren tot spreekwoorden, waarbij niemand er zich nog om bekommert wie die wijsheid oorspronkelijk zou hebben uitgesproken of neergeschreven, of in welk verband. In de muziek kent men de sitautie van populaire melodietjes, die voorkomen in één of ander klassiek muziekstuk. Niemand kan nog met zekerheid zeggen of de componist het melodietje van de straat heeft opgeraapt en gebruikt, dan wel of de straat het via-via van de componist heeft overgenomen.

Citaten die spreekwoorden zijn geworden hoef je niet te duiden, zeker niet als je ervan overtuigd bent dat iedereen ze zal begrijpen zoals je hebt bedoeld.

Voor de rest zijn citaten een beetje als vertalingen, doordat je ze in een andere contekst gebruikt. Wat de oorspronkelijke auteur voor één situatie bedoeld had, ga jij als schrijver in een andere sitautie gebruiken. Zowel voor de schrijver als voor de lezer is enige voorzichtigheid aan te bevelen. En nu zoek ik vergeefts naar een goed citaat om af te ronden !