Om personages uit de bijbel af te beelden stond men voor het probleem dat men niet echt wist hoe ze er ooit uit hadden gezien. Daarom schreef de Kerk voor hoe zij moesten geschilderd worden en voorzagen ze elk personage met een 'attribuut' waaraan ze herkend konden worden. Ditzelfde geldt voor heiligen binnen de katholieke kerk. Een opsomming geven is onbegonnen als je weet dat de Kerk pakweg tienduizend heiligen heeft, waarvan er soms bijkomen, maar waarbij er ook wegvallen (zoals bvb. de voormalige H. Veronica).
Misschien toch ter info de attributen van de apostelen meegeven: -Andreas: andreaskruis, visserswerktuigen -Bartholomeus: mes, afgestroopte huid -Filippus: zwaard, lans, klein kruis -Jacobus de mindere: vollerstang, knots -jacobus de meerdere: jacobschelp, knapzak, veldfles, hoed -Johannes: kelk met slangetje of draakje.Pen en boek -Judas Thaddeus: knots, hellebaard -Mattheus: geldbuidel, zwaard, pen en boek -Matthias: bijl -Petrus: sleutel of tiara -Simon zeloot: zaag -Thomas: zwaard, winkelhaak
Verder wordt de H. Maria afgebeeld in hemelsblauw (koninklijk), wit (maagdelijk) of rood (passie). Maria Magdalena wordt in geeltinten afgebeeld (kleur van onkuisheid) en met doodshoofd en/of albasten kruikje. Martelaren hebben steeds een palmtak bij. En zo zijn er duizenden heiligen met een attribuut: H. Appolonia met een tang (patrones tandartsen), H. Stefanus met een steen en bebloed hoofd (was gestenigd), H. Antonius van Padua (kind met witte lelie),...
Het schilderij hierbij is van Alfred Stevens uit 1887 en hangt in het MSK te Gent. Het stelt Maria Magdalena voor. Haar attribuut is hier de schedel die ze in de arm draagt. Ze draagt evenwel een wit kleed maar heeft wel goudgele haren. Het model was de beroemde Sarah Bernhardt, dé babe in haar tijd, waar Stevens een korte relatie mee had en op wie hij smoor was. Hij besefte evenwel dat haar ster veel te groot was en zij meerdere aanbidders had. Vandaar dat het een werk is van een verliefde schilder in het thema van zondares. De bergen en de zee op de achtergrond verwijzen naar het geloof dat in Zuid Frankrijk bestaat, dat Maria Magdalena na Jezus dood de boot nam naar Frankrijk en aankwam in Saintes Maries la Mer.
Een opmerkelijk schilderijtje uit 1546 van de Duitse schilder Cranach. We zien in een fantasielandschap een bad met middenin een fontein waar mensen baden. Bovenop de fontein staat Venus, godin van de liefde. De fontein vormt deelt in feite het schilderij vertikaal in twee helften:
Links zien we een verdord landschap waar men oude vrouwen naar het bad brengt. Sommigen worden aangevoerd met karren, anderen betreden het bad vrijwillig en nog anderen moeten geholpen worden. Naarmate we opschuiven naar rechts voorbij de fontein, zien we de dames in jeugdig gedaante die voldoen aan de toenmalige schoonheidsidealen. Ze komen rechts naakt uit het bad en gaan te tent in om zich mooi op te kleden. Rond de tent zien we dan de gekleden jonge dames feest vieren in gezelschap van jonge mannen en zien we zelfs een koppeltje vrijen in de bosjes. Hier is het landschap in volle bloei.
Wat valt aan het schilderij op? Dat alleen vrouwen in het bad moeten en geen oude mannen! Het idee was dat oude mannen geen bad nodig hadden als je in gezelschap zijn van jonge deernen. Zij zorgen ervoor dat hij zich jong voelt! Alleen...en dat schilderde Cranach ook: op de rechterzijde zijn enkel jongemannen te zien. Geen oude mannen, waarmee Cranach onrechtsreeks weergaf dat de oude man dan wel een groen blaadje zou lusten, maar dat het louter een illusie blijft! Wat hij dan niet weergaf: dat de illusie werkelijkheid kan worden, als er voor de deerne iets tegenover staat wat het leven haar gemakkelijker maakt.... In de tijd dat Cranach dit schilderde, was alchemie een ware rage. De filosofie om lood te veranderen in goud: De Steen der Wijzen, of het levenselexir. Dit is een variant op het thema. Anderzijds stimuleerde het ook het idee van de zuiverende werking van water, wat op termijn zou resulteren in de vele kuuroorden....
Een meesterwerk van Caravaggio. De opdracht om dit bijbels tafereel te schilderen kwam van kardinaal Barberini, de latere paus Urbanus VIII. Om het schilderij te begrijpen met je natuurlijk het bijbelverhaal kennen:
Abraham kreeg van God de opdracht om zijn enige zoon te offeren. Abraham trok met zijn zoon Isaak en twee dienaren (lees: slaven) naar de berg Moria (Tempelberg). Aan de voet van de berg liet hij de twee slaven achter en trok hij de berg op met zijn zoon. Op de berg greep hij zijn zoon vast om hem te offeren, maar op het ultieme moment kwam een engel hem zeggen om te stoppen daar God genoeg wist en dat hij in de plaats een ram moest offeren in de plaats, die wat verder stond. Tot daar in het kort het bijbelverhaal. Caravaggio schilderde dus het ultieme moment dat de zoon het mes op de keel had en de engel de verlossende boodschap bracht. Zo lijkt het althans. In een klein detail op het schilderij zie je dat hij iets totaal anders schilderde!
Stel je in de plaats van Abraham en je krijgt het verlossend bericht van de engel. Je zou opgelucht zijn! Abraham op het schilderij heeft een gefronst voorhoofd. Zijn blik naar de engel is eerder dat hij de boodschap niet begrijpt. Let dan op de wijzende engel: die wijst niet de ram aan...hij wijst Abraham aan! Maar het ultieme detail zit hem in de pols van Abraham waarin hij het mes vasthoudt. Daarop rust de andere hand van de engel. Op die pols staan huidplooien! Probeer het maar eens bij jezelf: die krijg je alleen maar als je je arm achteruittrekt en/of de hand die erop ligt vooruitduwt! Wat Caravaggio dus schilderde was dat Abraham op het ultieme moment weigerde zijn zoon te offeren en de engel hem kwam verplichten. Vandaar de dreigende vinger naar Abraham! En als je goed toeziet: in het lichtschijnsel beneden in de verte, zie je het gedaante van de twee wachtende slaven.... Meesterlijke Caravaggio!
We lopen er achteloos aan voorbij, maar dagdagelijks zien we symbolen waarvan we allang de betekenis zijn vergeten of waarvan we zelfs niet weten dat ze een betekenis hadden. In tegenstelling tot vroeger, waar mensen amper konden lezen, wisten zij wel de betekenis van een symbool. Neem nu de leeuwenkop als deurklopper op een voordeur. Eerlang stond de leeuw symbool van bewaker. Of een tuinafsluiting waarbij de vertikale spijlers speren lijken, maar de vorm hebben van de Franse lelie. Het stond ooit symbool voor rijkdom. Terzijde, de drie lelies in het Frans koninklijk wapenschild hadden ze te danken aan Clovis. Bij zijn doop zag hij drie padden in de lucht die op slag veranderden in drie lelies! Vandaar de drie lelies dus. Een doop kan wat teweeg brengen! Waar we zeker al niet bij stilstaan is het smeedijzerwerk van hekkens op het platteland. In veel gevallen zijn dit de runetekens ODAL en ING. Het ODAL teken verwees naar het Germaanse Odal-recht, wat betekende dat de eigendom bezit was en overging van vader op zoon. Het ING teken was dan eerder een symbool van vruchtbaarheid. Of neem een kerktoren: veelal zie je van onder naar boven: een glanzende bol, kruis (vaak windwijzer) en de haan. De glanzende bol is van heidense oorsprong die we vandaag het best kennen als de kerstballen. De spiegel was om boze geesten te verdrijven. Op dit heidens teken is het kruis geplaatst (symbolisch heeft de Kerk het heidense verdreven). De haan betekent dat dit de plaats is waar de gelovigen samenkomen. (De haan is de leider van de kippen die hem volgen). En het feit dat een haan steeds kraait met de wind mee om verder hoorbaar te zijn en zich zo te manifesteren, maakt hem een perfect figuur als windwijzer.
We beginnen de blog met een beroemd schilderij van Bruegel de Oude uit 1565, dat in het Kunsthistorisches Museum in Wenen hangt (dat trouwens de grootste Bruegelcollectie bezit).
'Jagers in de sneeuw' toont een besneeuwd winterlandschap met een dreigende donkere lucht. Mensen zijn her en der doende: sommigen zijn aan het werk, anderen spelen. Een man linksonder is vogels aan het vangen met lijmstokken en in de verte is men een schouwbrand aan het blussen. Maar het oog wordt vooral getrokken naar het voorplan waar 'jagers' staan afgebeeld met hun honden.
Ik typ 'jagers' onder aanhalingstekens want in feiten zijn het stropers. De titel van het schilderij zou dus 'Stropers in de sneeuw' moeten zijn. Jagen was de tijd van Bruegel voorbehouden voor de rijke grootgrondbezitters. Je moest grond in eigendom hebben. En zo zien de personen er niet uit. De voorste stroper heeft trouwens stroppen aan zijn gordel hangen en de stokken met weerhaken die ze bijhebben, is om konijnen uit hun pijp te halen. Als het dan drie stropers zijn, hoe kunnen ze twaalf honden te eten geven? Men had amper voedsel voor zichzelf! De rijken joegen inderdaad met een meute honden, maar dit zijn arme stropers! Wat wou Bruegel hiermee duidelijk maken?
Volgens mijn interpretatie gaat het om een verborgen betekenis. Het schilderij werd gemaakt in 1565. Dit is twee jaar voor de beeldenstorm. Vlaanderen was toen onder de ultrakatholieke Spaanse bezetter en onze streken waren zeer onrustig vanwege de godsdienstperikelen (hagepreken, protestanten,...). Mijns inziens zijn de stropers een subtiele verwijzing hiernaar. De katholieke orde die toezicht hield op het naleven van het geloof was de Orde der Dominikanen. In de volksmond werden ze 'honden van God' genoemd (een woordspeling van 'Domini Canes' in het Latijn). Vandaar de 'twaalf' honden en de 'drie' stropers (drievuldigheid). Bovenop zijn er nog enkele verwijzingen: links is men een vuur aan het aanmaken. Een verwijzing naar de brandstapel? Of het uithangbord van de taverne: 'Dit is het gulden hert' staat er, met een monnik die knielt voor een hert. Het bord hangt wankel aan één oogvijs. Een verwijzing naar het geloof dat wankelt? Bruegel schilderde mijns inziens veel meer dan de landschappen en de mensen uit zijn tijd...
