KROONENBERG, S., Spiegelzee. De zeespiegelgeschiedenis van de mens. A’dam/A’pen, Uitg. Atlas Contact, 2017, 272 pp. – ISBN 978 90 450 3296 2
Had u ooit al over het Eemien gehoord? Ik in ieder geval niet. Het is de warme periode tussen de twee laatste grote ijstijden, zo’n 120.000 jaar geleden. Toen stond de zeespiegel wereldwijd ongeveer zes meter hoger dan nu. Maar 18.000 jaar geleden, in het koudste gedeelte van de laatste ijstijd, stond de zeespiegel juist heel laag. Op sommige plaatsen kwam de zee tot wel 120 meter lager dan nu het geval is.
Wat is de oorzaak van die wereldwijde zeespiegelveranderingen en hoe weten wij dat? Wat gebeurt er precies als de zeespiegel stijgt of daalt? Hoe kan het dat, terwijl wereldwijd de zeespiegel stijgt, het land op bepaalde plaatsen ook stijgt? Hoe snel is alles gegaan? Hoe reageerden de mensen al die jaren op die veranderingen? En wat kunnen we daaruit leren voor de toekomst?
Het antwoord op deze vragen is veel ingewikkelder dan vaak wordt voorgesteld. Het niveau van de zeespiegel hangt af van de opbouw of het smelten van de ijskappen. Dit is het gevolg van de natuurlijke klimaatcycli op aarde. Maar grondig geologisch onderzoek van aardlagen en afzettingen toont aan dat daarbij zeer uiteenlopende geologische processen in elkaar haken en elkaar beïnvloeden.
U gaat op reis door de woelige geschiedenis van de zeespiegel in de voorbije 120.000 jaar. En dat is verre van een luilekkervakantie, want u moet zich vertrouwd maken met een hele reeks geologische termen zoals het abrasieplat, het mariene terras en het tongbekken. U reist kriskras de hele wereld rond, van Nederland naar de koraalkusten van Aruba, over Groenland naar Jersey en vandaar weer naar Zuid-Afrika en Nieuw-Guinea aan de andere kant van de wereld.
De invloed van de uitlaat van broeikasgassen op de zeespiegelstijging is tot nu toe onzichtbaar, aldus Kroonenberg. De zeespiegel stijgt inderdaad wereldwijd, want we zijn nog steeds uit de vorige ijstijd omhoog aan het krabbelen. Maar de analyses tot nu toe laten geen versnelling van de zeespiegelstijging zien. Het is trouwens aannemelijk dat de aarde als gevolg van astronomische factoren op termijn weer op een ijstijd afstevent.
Er is volgens Samuel Kroonenberg vooralsnog geen reden tot paniekreacties. In de voorbije periode van afwisselende ijstijden en warmere interglacialen heeft Homo sapiens de aarde gekoloniseerd. Opgravingen geven een idee hoe mensen vroeger omsprongen met veranderingen in de zeespiegel en zich aanpasten aan de nieuwe omstandigheden. Er is geen reden om aan te nemen dat ze dit nu niet meer kunnen.
Als het echt nodig wordt is er nog het ‘woonbootprincipe’. Het laatste vind ik wel erg kort door de bocht. Het is juist dat Kroonenberg de opwarming van het klimaat niet minimaliseert. Maar al is een rampzalige situatie wellicht nog niet voor morgen, het voorstel om met zijn allen dan maar op woonboten te gaan wonen lijkt mij toch te simplistisch.
Niettemin is dit boek interessant omdat het licht werpt op het grotere plaatje. En alhoewel Kroonenberg zeer onderhoudend schrijft, moet u er echt wel de aandacht bij houden om te kunnen volgen. Gelukkig wordt het betoog overvloedig verlucht met illustraties, schetsen en grafieken.
HAMMOND, C., De kracht van geld. (Vert. Mind Over Money, 2016) A’dam/A’pen, Uitg. Atlas Contact, 2017, 384 pp. – ISBN 978 90 450 2587 2
Wilt u weten wat u allemaal kunt doen met uw geld? Zoekt u interessante beleggingsmethodes of investeringen die veel opbrengen? Kijkt u uit naar een manier om veel geld te verdienen of hoe u het meeste waar kunt krijgen voor uw geld? Als dit het geval is, dan hebt u met dit boek de verkeerde keuze gemaakt.
De kracht van geld gaat niet over wat u met uw geld kunt doen maar over wat geld met u doet. Op zichzelf waardeloze stukjes papier of metaal en getallen op een scherm blijken een buitengewone macht over u te hebben. Het maakt duidelijk hoe moeilijk het kan zijn om te bereiken dat geld u niet in zijn macht houdt maar dat u de macht blijft houden over geld.
De psychologie van sparen en geld uitgeven leert ons hoe geld motiverend kan werken en ons gelukkiger kan maken. Geld kan mensen helpen om ongezonde gewoontes op te geven. Geld kan mensen uiteraard helpen om de armoede te ontstijgen maar ook om beter te kunnen nadenken en doordachter te handelen.
In sommige omstandigheden werkt geld echter averechts. Zo kunnen ‘geweldige aanbiedingen’ kortsluiting veroorzaken in ons gezond verstand. Zoals we allen tot onze schade en schande al mochten ondervinden wordt daarvan gretig gebruik gemaakt in reclame en verkoop. De exuberante bonussen van bankiers werken juist roekeloosheid en gemakzucht in de hand. In bepaalde omstandigheden gebruiken mensen het niet om hun situatie te verbeteren maar rijden zichzelf ermee in de vernieling.
U maakt kennis met de resultaten van maar liefst 263 ingenieuze experimenten over onze ingewikkelde relatie met geld. Deze tonen overvloedig aan dat onze beoordeling van geld niet zuiver rationeel is. Minstens even boeiend is de opzet van deze experimenten door vooraanstaande onderzoekers in de economische psychologie zoals Daniel Kahnemann.
Een deel van de vergissingen die we begaan met betrekking tot geld zijn echter gemakkelijk te voorkomen als we ze kunnen herkennen, zegt Claudia Hammond. Geld geeft immers alleen vervulling als we weten wat we ermee moeten doen en als we weten dat het niet al onze problemen zal oplossen. Ze besluit haar boek dan ook met liefst 32 tips om geld in onze macht te blijven houden.
PYE, M., Aan de rand van de wereld. Hoe de Noordzee ons vormde. (The Edge of the World, 2014) A’pen, De Bezige Bij, 2014, 430 pp. – ISBN 978 90 8542 5731
Met de val van het Romeinse Rijk in de vijfde eeuw begonnen de ‘duistere middeleeuwen’. Deze duizendjarige periode kenmerkt zich door cultureel verval, oorlogen, invasies, gewelddadige veroveringen en zelfs genocide. Dit geldt in het bijzonder voor de streken aan de Noordzee, de rand van de wereld, die volgens de Romeinen door barbaarse stammen bewoond werden. Maar was dit echt wel zo?
Michael Pye, historicus en journalist, onderneemt een poging om een preciezer, kleurrijker en vollediger beeld te schetsen van de ontwikkelingen in de Noordzeegebieden van Dublin tot Gdansk, van Bergen tot Dover. Met verve toont hij aan dat de duistere middeleeuwen helemaal niet zo duister waren als algemeen aangenomen.
Over deze periode zijn de geschreven bronnen echter schaars en niet altijd betrouwbaar. Ze hebben bovendien vaak betrekking op een beperkt, elitair deel van de bevolking. Maar tegenwoordig beschikken we over archeologische ontdekkingen, die vaak heel andere onthullingen doen over het dagelijkse leven in die tijd. Zo wordt algemeen aangenomen dat de Angelsaksen nagenoeg de gehele oorspronkelijke bevolking van het Britse eiland uitroeiden. Alle aanwijzingen duiden echter op een veel langer, milder en goedaardiger proces.
Er is zelfs meer. In de landen rond de Noordzee kreeg de moderne samenleving geleidelijk vorm. Het leven van mensen werd ingrijpend beïnvloed door de onderlinge contacten over water. Friese handelaren introduceerden het geld als betaalmiddel. Ze onderhielden ook intensief handelsverkeer met de bewoners van het huidige Rusland en met Aziatische volkeren. De Vikingen ontdekten IJsland, Groenland en Vinland, een deel van het huidige Canada. De invallen van de Vikingen brachten overigens niet alleen veel verwarring, maar ze leidden tot het ontstaan van een nieuw soort nederzettingen, de steden.
Omdat dit havens waren lieten ze zich moeilijk inpassen in de feodale structuren. De zee betekende vrijheid en was aldus de kiem van democratisering. De handel overzee maakte ook nieuwe vormen van geldbeheer nodig: de beurs ontstond en de noodzaak aan wetgeving die berustte op het geschreven woord.
Meer mensen konden toen trouwens lezen dan altijd werd gedacht. En wist u dat de moderne vorm van het boek door de Ieren werd uitgevonden? Zo werd de weg geplaveid naar de boekdrukkunst en geletterdheid, onmisbare voorwaarden voor de bloei van wetenschap en kritische geesten.
En er valt nog veel meer te leren over de rijke geschiedenis van de Noordzeelanden en -volkeren. Het Noorden was verre van een ruw gebied met een onbeschaafde bevolking. Het toenmalige leven moet natuurlijk niet opgehemeld worden. Mensen waren heel wat minder vrij dan tegenwoordig, maar ze waren wel even ondernemend en inventief.
Michael Pye brengt oude, vergeten teksten tot leven en verbindt ze met vondsten uit recent archeologisch onderzoek. Het resultaat heeft de allure van een epos en geeft zeer goed de sfeer weer van het leven in het Noordzeegebied tijdens de middeleeuwen.
Het verhalende karakter van dit werk gaat jammer genoeg ten koste van een systematische en analytische behandeling van deze tijdsperiode. Vaak was het moeilijk om door het bos de bomen nog te zien. Niettemin is het een onschatbare verdienste van de auteur dat hij deze ‘verloren’ wereld voor ons heeft herontdekt.
VAN LANGENHOVE, L., De opmars van de regio’s. Hoe de wereld van staten wordt geregionaliseerd. Brugge, Die Keure, 2014, 159 pp. – ISBN978 90 4861 839 2
Net voor ik dit boek begon te lezen barstte het conflict los tussen de Spaanse staat en Catalonië. Het is een perfecte illustratie van het wel en wee van de opmars der regio’s. Nieuw is het niet, een unicum evenmin. Sedert 1993 is België bijvoorbeeld een federale staat waarin de bevoegdheden verdeeld zijn over verschillende gemeenschappen en gewesten en liefst zes regeringen. En ook in andere staten nemen regio’s een deel van het bestuur waar.
Eeuwenlang waren staten de basis van het bestuur van de samenleving én de bouwstenen van de internationale betrekkingen. Maar in de voorbije halve eeuw hebben ze dat monopolie verloren. Deze functies worden in gestaag tempo overgenomen door regio’s. Luk Van Langenhove licht deze ontwikkeling toe en analyseert de consequenties daarvan voor de wereldorde.
De eerste vraag is natuurlijk wat onder een regio kan verstaan worden. Regio’s zijn geen staten maar zij handelen als staten. Afhankelijk van hun verhouding tot een staat kunnen er drie soorten regio’s worden onderscheiden. Subnationale regio’s zijn onderdeel van een staat, supranationale regio’s overstijgen deze. Van het laatste is de Europese Gemeenschap een voorbeeld. En er bestaan ook grensoverschrijdende regio’s die zich over twee of meer staten spreiden.
Alle retoriek ten spijt over natuurlijke identiteiten, zijn regio’s geen natuurlijke categorieën, net zomin als staten. Ze ontstaan in de hoofden van mensen. Het zijn ideeën die vertaald worden in bestuurlijke identiteiten. En uiteindelijk zijn het de staten zelf die regio’s bouwen om verschillende redenen.
Ja, waarom bouwen staten eigenlijk regio’s? Het antwoord daarop kan kort zijn: uit eigenbelang. De hoofdreden is dat ze beter willen kunnen functioneren in de geglobaliseerde wereld van vandaag. Toch zijn de gevolgen niet onverdeeld positief. Staten worden geconfronteerd met meer complexiteit en ‘ongehoorzaamheid’ van de regio’s. Tussen staten en regio’s ontwikkelen zich verschillende soorten verstandhouding. De staten en regio’s zijn aanhoudend verwikkeld in politieke conflicten, die snel een nationalistisch tintje kunnen krijgen.
Het gouden tijdperk van de staten is duidelijk voorbij. Hoe ziet de wereld van morgen er dan staatkundig uit? De wereld van staten zal niet zo snel verdwijnen, maar wordt met die verschillende machtscentra wel ingewikkelder. En dat houdt kansen in maar ook struikelblokken en risico’s.
De regionalisering heeft immers verstrekkende gevolgen. De wereld wordt dynamischer maar ook minder stabiel. Als we willen dat ze meer rechtmatig en efficiënt bestuurd wordt, dan is het bijvoorbeeld belangrijk dat internationale instituties worden gereorganiseerd op basis van een geregionaliseerde wereldorde. Het is duidelijk dat dit niet zonder de nodige conflicten zal gaan.
Regionaliseringsprocessen zijn al snel politiek geladen. Zoals het een wetenschapper betaamt benadert de auteur het onderwerp met een objectieve en onbevooroordeelde blik en houdt hij zich ver van politieke gevoeligheden. Toch gaat hij de hete hangijzers niet uit de weg. Zo biedt hij een interessant en verhelderend betoog over de oorsprong en aard van regionale identiteiten. En hij maakt duidelijk dat de staat als bestuurlijke entiteit iets anders is dan een natie, een idee uit de 18de eeuw.
Dit boek is gebaseerd op een Engelstalige publicatie en geschreven voor een breed publiek. Om alles goed te begrijpen is echter wel enige voorkennis vereist over internationale instituties en organen. De tekst is bijwijlen nogal saai en bevat relatief veel taalslordigheden. Maar wie zich daar niet aan stoort heeft wel veel meer inzicht gekregen in belangrijke huidige en toekomstige politieke ontwikkelingen.
SCHWARTZ, B., Waarom we werken. (Vert. Why we work, 2015) A’pen, Davidsfonds/WPG Uitgevers, 2015, 108 pp. – ISBN 978 90 5908 710 1
Als u graag het bed uit komt om naar het werk te gaan, bent u een uitzondering. Wereldwijd vormt het werk voor bijna 90 procent van de mensen eerder een bron van frustratie dan van voldoening. Hoe komt het dat zoveel mensen met tegenzin gaan werken?
Ze zijn ervan overtuigd dat werken een karwei is waar ze zo snel mogelijk van af willen zijn. En vanuit hetzelfde idee beperken managers zich ertoe om controle uit te voeren en hun werknemers te belonen of te straffen.
Routinevorming, overmatig toezicht en loonprikkels zijn echter desastreus voor goed werk en hebben een averechts effect. Ze werken concurrentie tussen werknemers in de hand en verwoede pogingen om het systeem te manipuleren.
Zo hoeft het echter niet te zijn, aldus Barry Schwartz. Hij toont aan dat het mogelijk is om bijna elk werk zinvol te maken, los van het geld dat het oplevert. Het verschil tussen goede en slechte banen ligt niet zozeer aan de taken zelf, maar aan de context waarin ze uitgevoerd worden.
Als men een omgeving creëert waarin werknemers gerespecteerd worden en ze hun werk als waardevol ervaren, werken ze met plezier. Er zijn bovendien stevige bewijzen dat het anders inrichten van werk niet alleen meer voldoening verschaft aan de werknemers, maar bedrijven ook winstgevender maakt.
Vindt u dit ook het intrappen van een open deur? Waar komt dan het bijzonder hardnekkige idee vandaan dat mensen van nature een afkeer hebben van werken en dat alleen doen omwille van het geld dat het oplevert? Het antwoord van Schwartz op deze vraag vond ik het meest boeiende deel van zijn betoog.
Om dit duidelijk te maken geeft hij eerst een interessante uiteenzetting over het verschil tussen wetenschappelijke ontdekkingen en uitvindingen. Ontdekkingen leren ons hoe de wereld werkt, uitvindingen gebruiken die ontdekkingen om zaken of processen te creëren waardoor die wereld anders gaat werken. Dit zijn technologieën.
Een theorie over de menselijke natuur is te vergelijken met een wetenschappelijke uitvinding. Ze leert ons niet hoe de mens werkelijk in elkaar zit, ze heeft vooral invloed op de wijze waarop mensen zich gaan gedragen. Daarom noemt Schwartz haar, en meer specifiek de theorie over de menselijke motivatie om te werken, een ideeëntechnologie of ideologie.
Ideologieën zijn onware theorieën die waar kunnen worden, simpelweg omdat mensen erin geloven. Mensen zitten immers niet gevangen in een bepaalde aard. Ze veranderen wel degelijk door werk en het soort werk dat ze verrichten. De ideologie van de luie mens is een zichzelf waarmakende feedbackloop. Ze verklaart waarom tegenwoordig op de meeste werkplekken zo sterk gebruik wordt gemaakt van nauw toezicht, routinematige werkzaamheden en prikkels.
Tenzij we ons gezamenlijk inspannen om deze ideologie te bestrijden, groeien we allemaal uit tot de luie, zelfzuchtige, ons eigenbelang najagende wezens die we volgens sommige sociale wetenschappers altijd al zijn geweest, aldus Barry Schwartz. Maar als we werkplekken zó ontwerpen dat mensen er waardevol werk kunnen verrichten en zin kunnen ontlenen aan hun werk, ontwerpen we tegelijk een menselijke natuur die werk waardeert.
Er is dus nog veel werk aan de winkel voor de managementsector!
MAZZUCATO, M., De ondernemende staat. Waarom de markt niet zonder overheid kan. (Vert. The Entrepreneurial State, 2014) A’dam, Uitg. Nieuw Amsterdam, 2015, 320 pp. - ISBN 97890 468 1930 2
Wereldwijd wordt verkondigd dat een logge staat de krachten van het revolutionaire bedrijfsleven alleen maar beknot. Als de staat zich er maar niet teveel mee bemoeit, zal de private sector zich voluit op ondernemerschap en innovatie kunnen storten, zo wordt ons voorgehouden. Maar klopt dat wel?
Het is net andersom, zegt Mariana Mazzucato, hoogleraar economie. De computerwetenschap, het internet, GPS, nanotechnologie, robotica en nieuwe geneeswijzen zijn niet ontwikkeld door de private sector maar dankzij de overheid. Die investeerde in fundamenteel en toegepast onderzoek en in de kenniseconomie. Zonder de overheid stond de groene technologie nog in haar kinderschoenen. Ze is vooral een succesverhaal in die landen waar de staat veel heeft geïnvesteerd in de ontwikkeling ervan.
Grote innovaties vereisen immers tijd en geduld en brengen in eerste instantie extreme onzekerheid mee. Dat soort riskante ondernemingen laten particuliere beleggers liever over aan overheidslaboratoria. Pas wanneer ontwikkelingen lucratief lijken te worden komt het privaat initiatief op de proppen. Beleggers willen immers alleen investeren wanneer er winst kan gemaakt worden. Het rendement van revolutionaire staatsinvesteringen wordt daarmee vrijwel geheel geprivatiseerd.
Exemplarisch voor de gang van zaken is het verhaal van Apple, een bedrijf dat doorgaans voorgesteld wordt als lichtend voorbeeld van dynamische kracht. Er wordt echter niet bij verteld dat het succes van Apple gebouwd is op investeringen van de overheid. In essentie heeft Apple eigenlijk alleen een aantal kerntechnologieën, die dankzij overheidsonderzoek zijn ontwikkeld, gecombineerd tot innovatieve consumptiegoederen.
Apple loopt echter wel met de winsten weg en stuurt steeds weer aan op belastingverlaging. Bovendien verplaatste het zijn lucratieve activiteiten voor een belangrijk deel naar het buitenland waar het meer winst kan maken. Ook andere succesvolle bedrijven, zoals de farmaceutische sector, teren op overheidsinvestering, maar houden de winsten voor zichzelf en proberen zoveel mogelijk belastingen te ontduiken.
Als de staat zoveel investeert in startende en risicovolle ondernemingen is het echter niet meer dan billijk dat een deel van de opbrengst terugkeert naar de overheid. Dit is alleen al belangrijk om de innovatieve cyclus in stand te kunnen houden. Maar ook de belastingbetaler heeft recht op de opbrengst onder vorm van sociale voorzieningen. Mensen zouden met recht behoorlijk verontwaardigd zijn als ze zouden beseften dat grote concerns bakken geld verdienen met innovaties die mogelijk gemaakt zijn door hun belastinggeld, maar dat ze daar nauwelijks iets van terug zien.
De verhouding tussen kosten en baten van innoverende technologie zou veel eerlijker verdeeld moeten zijn. Het zou pas rechtvaardig zijn als de staat een direct rendement zou krijgen op investeringen in innovatie. Om dit te verwezenlijken doet de auteur een aantal concrete suggesties.
In dit boek worden een aantal hardnekkige mythes over de rol van de staat en van het privaat initiatief in de markt en de economie met verve doorprikt. Als u wilt weten hoe uw belastinggeld innovatie en economische groei bevordert, maar ook hoe grote bedrijven onbeschaamd met de winst gaan lopen, lees dan De ondernemende staat!
MULLAINATHAN, S. & E. SHAFIR, Schaarste. Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen. A’dam, Maven Publishing, 2013, 359 pp. – ISBN 978 94 9057 499 4
Je deadlines niet halen en jezelf in de schulden steken. Wat hebben ze met elkaar gemeen? In beide gevallen gaat het om schaarste. Je komt iets tekort, je hebt minder dan je voor je gevoel nodig hebt. Eenzame mensen lijden onder een tekort aan sociale contacten, mensen op dieet onder een tekort aan voedsel.
Maar schaarste is meer dan ongelukkig zijn. Schaarste krijgt mensen in de greep en het wordt steeds moeilijker om eruit te geraken. Sommige mensen blijven geld lenen, anderen hebben altijd tijd tekort, weer anderen worden steeds eenzamer of hoppen van het ene dieet op het andere zonder succes. Schaarste is de gemeenschappelijke noemer van zeer uiteenlopende psychische en maatschappelijke problemen.
In dit boek proberen econoom Mullainathan en psycholoog Shafir te vatten hoe schaarste mensen in de greep krijgt en houdt. Het is niet alleen een kwestie van minder. Schaarste neemt bezit van het denken en de geest en verandert ons denkpatroon ingrijpend. Deze belasting van onze mentale vermogens maakt het leven er alleen maar moeilijker op.
In tijden van overvloed kunnen we ons veroorloven om de zaken op hun beloop te laten. Bij schaarste gaan al onze gedachten rond het tekort draaien. We moeten keuzes maken, de aandacht wordt gescherpt. Dat levert een voordeel op: we focussen op dringende kwesties.
Maar daarvoor betalen we een prijs. Die dringende zaken sleuren ons in een tunnelvisie waarin we in beslag genomen worden door het tekort. Zo hebben we geen speelruimte meer om ons om andere, belangrijke aspecten van ons leven te bekommeren. Dit is meteen het meest wezenlijke aspect van de psychologie van de schaarste. Ze beperkt de speelruimte of bandbreedte.
Schaarste tast bovendien de meest fundamentele capaciteiten aan. Ze heeft een negatieve invloed op de intelligentie en op de zelfbeheersing. Mensen gaan impulsiever reageren. Ze beginnen brandjes te blussen en gaan zich vervolgens kortzichtig gedragen. Daardoor lopen ze stelselmatig achter en raken vervolgens steeds verder achterop.
Schaarste creëert een denkpatroon dat leidt tot meer schaarste en dat vervolgens de schaarste in stand houdt. Zo komen mensen terecht in de schaarsteval. En juist wanneer ze het zich niet kunnen permitteren, verhoogt de aantasting van de bandbreedte de kans om fouten te maken.
Zo zijn arme mensen niet dom, lui of slordig, zoals vaak gedacht wordt. Dat armen er niet in slagen om uit hun precaire situatie te komen is niet in de eerste plaats te wijten aan persoonlijke eigenschappen, maar aan het feit dat ze arm zijn. Armoede vormt een belasting voor het denken. Gedegen wetenschappelijk onderzoek toont aan dat we onder deze omstandigheden allemaal zouden falen.
Waarom zou men dus niet meer doen met het vergroten van de bandbreedte? Een drastisch andere opzet van sociale programma’s zou de speelruimte van arme mensen kunnen vergroten, zodat ze meer plaats en gelegenheid hebben om zich met belangrijke zaken bezig te houden. Waarop wachten de beleidsmakers?
VREEKEN, R., Baas in eigen boerka. Van Koran tot girlpower A’dam, Uitg. Meulenhoff, 2010, 317 pp. – ISNB 978 90 290 8659 2
Als verslaggever voor de Volkskrant maakte Rob Vreeken tussen 2007 en 2009 verschillende reportages over de positie van de 750 miljoen vrouwen in de islamitische landen. Daaruit selecteerde hij er zeven, die geografisch en cultureel een staalkaart bieden van deze kolossale en zeer gevarieerde wereld. Hij trof er talrijke uitwassen aan van ondergeschiktheid, maar eveneens hoopvolle ontwikkelingen.
De praktijken waarmee vrouwen veroordeeld worden tot een tweederangspositie zijn vaak terug te voeren op oeroude culturele en tribale tradities. De islam heeft bepaalde gebruiken, zoals polygamie, gewoon opgenomen en ingelijfd. De meeste moslimlanden worden bovendien gekenmerkt door een tot op het bot conservatieve, patriarchale cultuur waarin mannen het heertje zijn en vrouwen op het tweede plan komen.
Nergens ter wereld is het leven daarom zo slecht voor vrouwen als in het door en door tribale en feodale Afghanistan. Van oudsher zijn vrouwen er niet meer dan koopwaar en bezit. Ze leven er in een ongemeen sterk patriarchale samenleving, onafhankelijk van Taliban of mujahedin. Toch vecht een handjevol moedige vrouwen om daar verandering in te brengen.
In de meeste landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika is de positie van vrouwen de laatste vijf jaar echter verbeterd. In Dubai is op een paar decennia reeds veel vooruitgang geboekt zowel op vlak van scholing als economische zelfstandigheid. Gebruiken als polygamie en vrouwenbesnijdenis, beide niet exclusief islamitisch, zijn in Senegal en Gambia met succes teruggedrongen. In Bangladesh heeft microkrediet de positie en zelfredzaamheid van vrouwen aanzienlijk verbeterd.
Jordanië is een van de meest liberale landen in het Midden-Oosten, alhoewel eremoorden en eerwraak nog schering en inslag zijn bij de landelijke bevolking. In Indonesië heeft de gematigde islam vrouwen nooit gekluisterd gehouden, al dreigen de oprukkende politieke islam en de arabisering hun gunstige positie aan te tasten. En als er één moslimland is dat, zijn imago ten spijt, rijp lijkt te zijn voor de moderne wereld, is het Iran wel. Nergens anders in de moslimwereld hebben vrouwen zoveel maatschappelijk potentieel als in Iran.
Er is langzamerhand iets aan het veranderen, aldus Rob Vreeken. Overal in de moslimwereld kwam hij vrouwengroepen tegen. Vrouwenbewegingen zijn een niet te onderschatten kracht tegen slecht bestuur en politieke achterlijkheid. En ze worden vaker met rust gelaten dan bewegingen voor de mensenrechten. Het islamitisch feminisme heeft bovendien een internationaal netwerk uitgebouwd.
Maar er is nog een lange weg te gaan. Overal in de islamitische wereld is er nog ontstellend veel discriminatie van en geweld tegen vrouwen. Op teveel domeinen zijn vrouwen achtergesteld en moeten ze het onderspit delven. Vooral onderdrukkend is de patriarchale familiewetgeving van de sharia. De teksten in de Koran over de behandeling van vrouwen zijn voor meerdere verklaringen vatbaar en worden altijd door mannen geïnterpreteerd.
De moslimlanden hebben echter niet het monopolie op de achterstelling van vrouwen. Ook in het hindoeïstische India worden vrouwen als tweederangsfiguren behandeld. Net als in andere samenlevingen wordt ook in moslimlanden de plaats en rol van vrouwen niet in de eerste plaats door godsdienst bepaald, maar door sociaaleconomische omstandigheden en door politieke en maatschappelijke machtsverhoudingen. Diezelfde factoren zijn dan ook de sleutel tot vooruitgang voor vrouwen.
Dit bijzonder informatieve en goed geschreven boek brengt, ondanks alle nog bestaande ellende, dan ook een positieve boodschap. De inhoud verdient echter enige reserve, want het is nu bijna tien jaar geleden geschreven. Zeker nu het Midden-Oosten in brand staat, kan men zich afvragen hoe het de vrouwenbeweging daar nu vergaat. Vrouwen zijn, naast kinderen, in oorlogsomstandigheden immers de eerste en belangrijkste slachtoffers. Een update zou dus heel welkom zijn.
MERSCH, R., Waarom iedereen altijd gelijk heeft. A’dam, Uitg. De Bezige Bij, 2016, 271 pp. – ISBN 978 90 234 3804 5
Hoe sereen ze ook beginnen, debatten en discussies ontaarden snel in een uitzichtloze strijd tussen twee kampen. Die zijn er beide van overtuigd dat de feiten hen overduidelijk gelijk geven. Hoe kan dat nu? Zijn feiten dan niet objectief? Je kunt er toch niet naast kijken?
Als u zich dit ook al afvroeg, dan is dit werk een must read. Ruben Mersch dook in de wetenschappelijke literatuur en vlooide het voor u uit. Hij verheldert het antwoord in een buitengewoon helder en meesterlijk geschreven werk. Hij is niet aan zijn proefstuk toe, want hij in 2013 kreeg hij reeds de Zesde Vijs van Skepp, de trofee voor de verspreiding van kritisch denken.
Talloze experimenten tonen aan dat onze standpunten niet steunen op rationele argumenten of op feiten maar op morele oordelen. En die zijn niet beredeneerd maar berusten op gevoel. We zijn immers niet moreel geworden door lang nadenken, maar door onze evolutionaire geschiedenis.
Waarschijnlijk is moraliteit ontstaan ten behoeve van samenwerking binnen de eigen groep. Mensen kunnen beter overleven in een groep waar empathie en wederkerigheid heersen en waar de leden van een groep loyaal zijn aan elkaar. Sociale status en sociale druk hebben dus evolutionaire voordelen.
We nemen dan ook gemakkelijk de morele opvattingen over van de groep waartoe we behoren. En we omringen ons bij voorkeur met mensen die er dezelfde waarden en normen op na houden. Zo vormen we ‘morele stammen’ die zich zo ver mogelijk houden van groepen en individuen met andere opvattingen.
Die morele opvattingen kleuren onze kijk op de werkelijkheid. Als we eenmaal een positief of negatief etiket op de feiten geplakt hebben, dan zien we uitsluitend voor- of nadelen. De realiteit wordt dus niet in de eerste plaats beoordeeld door onze ratio maar door emoties. Kennis is niet noodzakelijk, een etiket volstaat.
En om onze morele oordelen bevestigd te zien gebruiken we verschillende strategieën. We voelen ons ongemakkelijk bij feiten die indruisen tegen onze opvattingen. Dus aanvaarden we de feiten die stroken met onze oordelen en houden geen rekening met wat er niet bij past. We hebben een voorkeur voor argumenten die bevestigen wat we al meenden te weten. En we gebruiken onze kennis als munitie om de argumenten van anderen af te schieten.
Daarvan zijn we ons echter niet bewust. Zo overschatten we allemaal onze eigen kritische ingesteldheid en dreigt menige discussie in een welles-nietes strijd te verzanden. Tegenstanders in een debat staven hun standpunt ieder met hun eigen feiten. Deze dienen niet om het eigen standpunt te verifiëren maar om het te onderbouwen.
De werkelijkheid valt echter zelden netjes uit elkaar in goed of slecht. Hoe kunnen we dan constructiever van mening verschillen? Als we onze eigen morele intuïties onderkennen en kritisch beschouwen, kunnen we leren om open te staan voor de argumenten van de tegenpartij en die op hun echte waarde beoordelen.
Ruben Mersch breekt een lans voor wetenschappelijk denken. Hij maakt u op een zeer toegankelijke wijze vertrouwd met de inzichten uit divers wetenschappelijk onderzoek over moraliteit en redeneren. Spitsvondige vergelijkingen en voorbeelden uit het dagelijks leven maken zijn betoog luchtig en licht verteerbaar. Als u dit werk gelezen hebt weet u niet alleen waarom u met bepaalde mensen altijd in de clinch ligt, maar ook hoe u dit kunt vermijden.
BARNETT, C., Regen. Een natuur- en cultuurgeschiedenis. (Vert. Rain – A Natural and Cultural History, 2015) Utrecht/A’pen, Kosmos Uitgevers, 2015, 383 pp. – ISBN 978 90 215 5931 5
Onlangs heeft de Chinese regering een project goedgekeurd om een kunstmatige regenzone te creëren boven een gebied dat twee keer de oppervlakte van Frankrijk omvat. Dit zou de droogte in de noordwestelijke provincies van het land moeten helpen aanpakken. In een aantal steden zou de technologie al gebruikt zijn om de zware vervuiling uit de lucht te spoelen.
In zijn eeuwige gevecht met het weer heeft de mens steeds geprobeerd om regenval te voorspellen en te beheersen. Regen is immers van cruciaal belang voor de mens. De menselijke geschiedenis is diepgaand verbonden met regenval en droogte. Zonder regen was er om te beginnen helemaal geen mens geweest. En de opkomst en ondergang van grote beschavingen wereldwijd houdt gelijke tred met aanhoudende droogte of regenval.
Regen speelt een sleutelrol in de meeste godsdienstige tradities. Hij wordt beschouwd als een zegen of vloek van de goden. Mensen onderhouden een grote verscheidenheid aan rituelen om regen af te smeken of om ze te doen ophouden. Er valt een verband aan te tonen tussen de extreme regenval in de late Middeleeuwen en de heksenvervolging.
Reeds in de negentiende eeuw probeerden regenmakers om droogte te bestrijden door het kunstmatig opwekken van regen. Hun interventies waren vaak oplichterij, maar ze waren wel de aanzet tot wetenschappelijk gefundeerde pogingen om regen op te wekken. Dit is geen sinecure, want regen en sneeuw horen bij de meest onvoorspelbare weersfenomenen. Zelfs de moderne wetenschappelijke meteorologie slaat geregeld de bal mis.
Elders levert de mens dan weer een gevecht tegen overvloedige regenval. Wetenschappers, ingenieurs en technici proberen daar de regen in te dammen en in banen te leiden. Dat verloopt niet altijd zonder problemen, want het kan de natuurlijke afloop van regen verhinderen. Ook de toenemende verstedelijking leidt soms tot catastrofale overstromingen op de ene plaats en watertekort op de andere. Hetzelfde geldt voor de klimaatverandering.
Maar regen is niet alleen de oorzaak van een veelvoud van rampen. Wist u dat u het aan de regen te danken hebt, als u onder een azuurblauwe hemel geniet van een stralende zon? Had u er enig idee van dat het, behalve de figuurlijke pijpenstelen, ook letterlijk kikkers en vissen kan regenen? En wist u dat regen ook een geur heeft die men chemisch kan analyseren? Aan de regen hebben wij de uitvinding te danken van waterdichte kledij, van de ruitenwisser en van de paraplu. En regen is een uitgelezen inspiratiebron voor kunstenaars van verschillende pluimage.
Dit boeiende boek over Regen bevat een schat van meer en minder bekende feiten over dit grillige en vaak vervelende weersverschijnsel. Het zou nog meer waarde gehad hebben als de uitwerking van de thema’s zich niet beperkte tot de Noord-Amerikaanse situatie.
Het is geschreven in een bijwijlen poëtische taal en dus, ondanks de soms beroerde Nederlandse vertaling, heel aangenaam om te lezen.
CAIN, S.,Stil. De kracht van introvert zijn in een wereld die niet ophoudt met kletsen.(Vert.Quiet. The Power of Introverts in a World that Just Can’t Stop Talking, 2012) A’dam, Uitg. De Arbeiderspers/Rainbow, 2016, 391 pp. – ISBN 978 90 417 1215 8
Maak jezelf het populairst van je vriendengroep!
Laat iedereen denken dat jij de perfecte vakantie hebt gehad.
Laat iedereen zien dat jij het leukste weekend hebt gehad.
Als dit jou aanspreekt dan kun je terecht bijThe Good Life Agency. Tegen ruime betaling zorgen zij dat je belevenissen glamour krijgen en bekendheid op sociale media. Het bleek over een reclamestunt te gaan, maar het idee is niet zo gek als het lijkt. In de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk bestaan ze immers al.Rent a Crowdbijvoorbeeld is een succesvol bedrijf waar je supporters kunt huren om je populariteit een boost te geven.
Een van de meest duurzame aspecten van de persoonlijkheid situeert zich op het continuüm introversie-extraversie. Minstens dertig procent van de mensen houdt van rust en stilte, vindt het prettig om tijd alleen door te brengen en verkiest een diepgaand gesprek met een vriend boven een party.
Introverte mensen leven tegenwoordig echter vaak onder de knoet van een extravert ideaal. Veel belangrijke instituties in het moderne leven zijn afgestemd op mensen die plezier beleven aan sociale activiteiten en drukke evenementen. Er rust een enorme druk op mensen om populair te zijn en sociale uitstraling te hebben. Nagenoeg alle zelfhulpboeken huldigen extraversie als ideaal.
InStilgaat Susan Cain in tegen de vanzelfsprekendheid van het extraverte geweld en breekt ze een lans voor introversie. Ze beschrijft hoe het extraverte ideaal een bijproduct is van de industrialisatie in Amerika, dat niet door alle culturen gedeeld wordt. Ze exploreert het wetenschappelijk onderzoek naar de achtergrond van extraversie en introversie. Het wordt duidelijk dat extraverte en introverte mensen dan tegengesteld in de wereld mogen staan, ze kunnen elkaar prima aanvullen zowel in persoonlijke als professionele relaties.
Maar hoe ben je introvert in een extraverte wereld? De talenten van introverte mensen raken immers gemakkelijk ondergesneeuwd in het lawaai van een wereld die niet ophoudt met kletsen. Susan Cain benadrukt de sterke punten van introverte mensen en toont aan hoe zij een onschatbare bijdrage kunnen leveren in de verschillende sectoren van het maatschappelijke leven. Veel van de grootste uitvinders en kunstenaars waren introvert.
Wie zelf liever geen spetterend leven leidt, vindt inStileen bemoedigend boek. Aan extraverte mensen maakt het duidelijk hoe het is om introvert te zijn en wat ze van hun tegenpolen kunnen leren. En wie een introvert kind heeft, vindt er opvoedingsadviezen.
Dit alles wordt gepresenteerd als een uitgesponnen causerie en is dus vlot te lezen. In het omslachtige betoog zit er naar mijn mening echter veel ballast. Dit is blijkbaar een stijl die Amerikanen aanspreekt. Het boek is trouwens helemaal geënt op de Amerikaanse realiteit, die ook op dit gebied extremer is dan de Europese.
Verder wordt er vaak onzorgvuldig omgesprongen met terminologie. Het was dan ook niet de bedoeling om een wetenschappelijk werk te presenteren, al maakt de auteur wel gebruik van wetenschappelijke inzichten. De kritische lezer krijgt helemaal aan het einde wel een bondige verantwoording van de gebruikte terminologie.
FRESCO, L. O., Hamburgers in het paradijs. Voedsel in tijden van schaarste en overvloed. A’dam, Uitg. Prometheus/Bert Bakker, 2014 (7e dr.), 539 pp. – ISBN 978 90 351 4099 8
Overal ter wereld is het paradijs het referentiekader voor ons denken en handelen rondom voedsel. Voor een groot deel van de mensheid, voor wie schaarste de norm is, geldt het nog altijd als een onbereikbaar ideaal. In de rijke en opkomende economieën lijkt het intussen zover. Steeds meer mensen hebben de beschikking over relatief goedkoop, veilig en gevarieerd voedsel dat zonder noemenswaardige inspanning elke dag opnieuw beschikbaar is. In dit voedselparadijs is overvloed de regel geworden.
Toch is de relatie met ons voedsel er niet eenvoudiger onder geworden. Weinig onderwerpen roepen zoveel tegenstrijdige visies, onzekerheid en heftige emoties op als voeding. Voedsel is niet alleen een zaak van gezondheid geworden maar een levensstijl, onderhevig aan culinaire modes en obsessies. Eten heeft bovendien een morele lading gekregen. Biologisch en duurzaam produceren en consumeren getuigen van verantwoord burgerschap. Hoe zit dat eigenlijk met die aanspraken?
De realiteit is heel wat genuanceerder dan de doemdenkers ons willen doen geloven. Als we zinnig willen praten en oordelen over voedsel, moeten we weten hoe het op ons bord belandt, zegt landbouwwetenschapper Louise Fresco. Ons voedsel is het product van een lange geschiedenis waarin zowel techniek, economie als politiek een rol spelen. En voor wij het naar binnen werken heeft het een kluwen van wonderbaarlijke, historisch gegroeide ketens doorlopen.
U onderneemt een fascinerende ontdekkingsreis door de ingewikkelde wereld van landbouw en voedsel. U leert wat een ecosysteem is en hoe de voedselkringloop hierdoor mogelijk gemaakt wordt. U krijgt inzicht in de ontwikkeling van de landbouw met de moeizame domesticatie van planten en dieren, en hoe cruciaal deze was voor de geschiedenis van de mensheid (zie Sapiens).
Verder komen nagenoeg alle aspecten van de landbouw en voedselvoorziening aan de orde. U wordt ingewijd in de teelt en verwerking van de basisbestanddelen van ons dagelijks voedsel - granen, vlees, vis, fruit en groente. Belangrijke kwesties met betrekking tot landbouw en voedselvoorziening worden uitgediept. Zo worden begrippen als ‘biologisch’ en ‘duurzaam’ aan een kritisch onderzoek onderworpen, evenals biodiversiteit en de invloed van de verstedelijking op land- en tuinbouw.
Aan het eind van de keten ligt het voedsel op ons bord. Maar gek genoeg is voedsel ook in tijden van overvloed een bron van zorg. Alles wat in verband staat met koken en eten is alleen maar ingewikkelder en moeizamer geworden. We worden overspoeld met gezondheidsgoeroes en voedselhypes zoals de aanbidding van 'natuurlijk'. En voedseltradities staan weer in hoog aanzien. Misschien wel de meest verontrustende ontwikkeling is de wereldwijde obesitasepidemie door de gemakkelijke beschikbaarheid van goedkoop en calorierijk voedsel.
Landbouw staat tegenwoordig in een kwaad daglicht en de natuur wordt geromantiseerd en geïdealiseerd. We worden dagelijks bestookt met verwijzingen naar teloorgang en rampspoed. De afname van de diversiteit zou hongersnood veroorzaken of grootschalige landbouw zou nefast zijn voor de biodiversiteit.
Volgens Louise Fresco is er echter genoeg aanleiding om de toekomst met vertrouwen tegemoet te zien. Modernisering en technologische ingrepen betekenen niet per definitie afbraak van de natuur en eenzijdigheid, integendeel. De Groene Revolutie heeft gezorgd voor een ruimere beschikbaarheid van meer en gezonder voedsel. Het is ronduit positief dat we na millennia van schaarste in een tijd van overvloed leven.
Maar behalve voordelen heeft iedere ontwikkeling ook ongewenste neveneffecten. Nu schaarste op steeds meer plaatsen overwonnen wordt, moeten we leren om de overvloed te beheersen. Er bestaat niet één goede manier om verantwoord met voedsel om te gaan en er zijn geen kant-en-klare oplossingen en richtlijnen. Dit gaat over het nemen van sociale verantwoordelijkheid.
In Hamburgers in het paradijs loodst Fresco u met een onbevooroordeelde en kritische blik doorheen het complexe wereldwijde netwerk van landbouw en voedselvoorziening. Behalve haar gedegen kennis is haar nuchtere en genuanceerde kijk op landbouw en voedsel het grote pluspunt van dit rijk gestoffeerde boek. Vakkundig doorprikt ze allerlei hardnekkige mythen en romantische ideeën over voedsel en kleinschalige landbouw en natuur.
Aan het einde van dit boek bent u helemaal bij met alles wat met landbouw en voedsel te maken heeft. Laat u niet afschrikken door de dikte van het boek, want alle hoofdstukken kunnen zelfstandig gelezen worden. De tekst is bovendien vlot te lezen, want ze is zeer begrijpelijk geschreven en er worden geen vaktermen gebruikt.
GELDOF, D., Superdiversiteit. Hoe migratie onze samenleving verandert. Leuven, Uitg. ACCO, 2015 (5e dr.) 230 pp.
Op een goede halve eeuw tijd evolueerden de landen van West-Europa van een relatief homogene naar een erg diverse samenleving. De etnisch-culturele diversiteit zal in de Europese samenlevingen de volgende jaren enkel toenemen, hoezeer bijna alle regeringen deze proberen af te remmen. Dit roept onzekerheid op en polarisatie. Mensen sluiten zich op in wij-zij tegenstellingen. Is de multiculturele samenleving inderdaad mislukt?
Hoe het antwoord op deze vraag ook luidt, de multiculturele samenleving is een feit. Op zich is dat een goede noch een slechte ontwikkeling. Ze brengt echter een aantal lastige problemen mee. In Superdiversiteit verkent Dirk Geldof hoe mensen met heel uiteenlopende etnisch-culturele achtergronden toch vreedzaam kunnen samenleven.
De gastarbeiders die tijdens de wederopbouw naar Europa werden gehaald om in de mijnen en zware industrie te werken kwamen uit een beperkt aantal landen. De nieuwe migranten komen echter uit de hele wereld en ze vestigen zich bij voorkeur in de grote steden. Daar bestaat de bevolking intussen uit een brede waaier van minderheden. Superdiversiteit of diversiteit binnen de diversiteit wordt het kenmerk van de grote steden.
Deze bewoners onderhouden intensieve contacten met familie en vrienden in hun land van oorsprong of in andere landen over de hele wereld. Ze sympathiseren met de gebeurtenissen in hun land van herkomst. Hun loyaliteiten zijn gespreid. Men beschouwt dit vaak als een gebrek aan integratie. Het is echter de vraag of integratie nog een haalbaar concept is in een samenleving waarin diversiteit normaal is.
Het klassieke wij-zijdenken gaat niet meer op. Iedereen zal zich aan iedereen moeten aanpassen, in de eerste plaats in de steden. In een superdiverse samenleving wordt actief pluralisme immers de grondhouding. Dit vraagt een enorme psychologische omschakeling van alle bewoners. Maar er is geen alternatief. In onze samenleving is diversiteit normaal geworden.
Werkbaarder is dus om in te zetten op sociale verbondenheid. Leven in diversiteit wordt de regel in samenlevingen van de eenentwintigste eeuw. De bal ligt in het kamp van de steden want diversiteit is nu al één van de hoofdkenmerken van stedelijkheid. Steden zullen in de toekomst een belangrijke rol spelen als emancipatiemachine.
De samenleving bestaat uit de mensen die er wonen, ongeacht hun origine. En haar kwaliteit hangt af van wat wij ervan maken. De manier waarop we met de superdiversiteit omgaan, zal de toekomst van onze steden en samenleving mee bepalen. Het is onze verantwoordelijkheid om er een succes van te maken.
Het is jammer dat de auteur daarvoor geen krijtlijnen uitzet. Ik miste suggesties om de sociale verbondenheid tussen stedelijke bewoners te bewerkstelligen. Er wordt ook weinig aandacht besteed aan de dagelijkse samenlevingsproblemen die de groeiende diversiteit in de steden meebrengt. En de huidige radicalisering en verscherping van de cultuurverschillen en onverenigbaarheden komen niet aan de orde.
Positief is dan weer het realistische uitgangspunt van dit werk. Er wordt geen energie verspild aan ideologische disputen over de wenselijkheid van een multiculturele samenleving. Verhelderend vond ik ook de analyse van de evolutie van de verscheidenheid in de stedelijke bevolking en de consequenties ervan. Er worden ook interessante en goed onderbouwde verbanden gelegd, onder andere tussen etniciteit en ongelijkheid.
HENDRIKS, I., Spiegels. Levendig Uitgever, 2016, 64 pp. – ISBN 978 94 91740 40 4
Op een paar decennia tijd is de verscheidenheid in de Westerse samenleving razendsnel toegenomen. De nieuwkomers uit alle delen van de wereld hebben hun eigen culturele en religieuze tradities meegebracht. Zo hebben ze de vanzelfsprekendheid van de Westerse levensbeschouwingen doorbroken.
Als reactie gaan veel mensen zich achter de eigen waarheid verschansen. De verschillen worden in de verf gezet en de standpunten gepolariseerd. Vaak fungeert religie daarbij als de splijtzwam bij uitstek. De meeste mensen zijn helemaal niet vertrouwd met andere levensovertuigingen. Ze zien dan ook vooral de verschillen met de eigen levensbeschouwing. Samenleven met mensen uit andere religieuze tradities wordt zeer moeilijk en zelfs onmogelijk geacht.
Toch hoeft dit niet zo te zijn. Religies zijn er immers niet om mensen te verdelen maar om hen te verbinden, aldus Mahatma Gandhi. Onder de grote verscheidenheid gaan immers opmerkelijke gelijkenissen schuil. Wie de verhalen van religies hoort en leest, merkt dat ze alle gaan over de zoektocht naar de diepere zin van het bestaan.
Ingeborg Hendriks verzamelde voor u een keur van uitspraken en verhalen uit de schriftelijke en mondelinge overlevering van de grootste religieuze tradities. Ze ordende deze wijsheden rond vier universele thema’s en laat de teksten verder voor zichzelf spreken. Men hoeft overigens niet zelf te geloven in een god om ze te kunnen smaken en waarderen. Mij spraken in het bijzonder de verhalen uit de mondelinge overlevering aan.
Zodoende biedt Spiegels uitstekend materiaal voor lessen levensbeschouwing in het onderwijs. Jongeren worden niet lastig gevallen met belerende teksten. De beelden, verhalen, allegorieën en wijsheden uit verschillende religieuze tradities nodigen hen vanzelf uit om stil te staan bij zingeving. Ze leren over de grenzen van het verschil heen te kijken en aandacht te krijgen voor wat werkelijk belangrijk is in het leven en wat mensen verbindt. Bij het boek is er ook lesmateriaal ontwikkeld, te raadplegen op de site van de uitgever en van de auteur.
Het werk is prachtig vorm gegeven en op maat van de doelgroep. Met een harde kaft en stevig glanspapier is het boek zeer geschikt voor intensief gebruik. De groot formaat letters en de kleurige illustraties maken het werk bovendien laagdrempelig. Het nodigt uit om er geregeld in te bladeren en te lezen. Spiegels is een aanwinst voor iedere bibliotheek.
HARARI, Y.N., Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid. (Vert. From Animals into Gods. A Brief History of Humankind, 2012) A’dam, Uitg.0 Thomas Rap, 2016 (8e dr.), 462 pp. – ISBN 978 94 004 0310 9
Het wordt steeds duidelijker dat er gedurende ongeveer twee miljoen jaar verschillende mensensoorten tegelijk leefden. Hoe komt het dat slechts een ervan is overgebleven? Hoe heeft Homo Sapiens alle andere mensensoorten de vergetelheid in gedrukt? Wat was het geheim van zijn succes?
Volgens Yuval Noah Harari, professor geschiedenis aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem, heeft Sapiens de wereld veroverd omdat hij een unieke taal beheerste. Hiermee kon hij niet alleen de waarneembare werkelijkheid benoemen, maar ook een imaginaire realiteit oproepen. Door zijn superieure cognitieve vermogens kon Homo Sapiens de beperkingen van de biologie overstijgen. Hij vertelde verhalen en creëerde gemeenschappelijke mythen die hem in staat stelden om in grotere groepen te leven en samen te werken, handel te drijven en informatie uit te wisselen.
De opkomst van nieuwe manieren van denken en communiceren gaf ongeveer zeventigduizend jaar geleden de aftrap voor de cognitieve revolutie. De rondtrekkende groepen sapiens met hun verhalen begonnen de wereld in snel tempo te koloniseren. De eerste golf van sapienskolonisatie veroorzaakte een van de grootste ecologische rampen van de geschiedenis van de aarde. Lang voordat het eerste boerendorpje werd gebouwd waren nagenoeg alle grote diersoorten verdwenen.
Nadat hij als enige van zijn soort overbleef, begon de mens te knutselen aan de levensloop van een paar planten- en diersoorten. Zo’n twaalfduizend jaar geleden veranderde de agrarische revolutie de wereld nog veel ingrijpender. Voor de meeste mensen viel dit allesbehalve positief uit. Landbouw verzwaarde het bestaan van mensen en ging gepaard met veel persoonlijk leed.
De agrarische gemeenschappen waren immers patriarchale systemen die dreven op hiërarchie en onderdrukking. Ze maakten daarvoor gebruik van gemeenschappelijke mythes, zoals religieuze stelsels, die het geloof in een bovenmenselijke orde voorhielden. Het schrift en een geldeconomie lieten mensen toe zich te organiseren in steeds grotere samenwerkingsverbanden. Zo ontstonden wereldrijken en groeide de collectieve macht van mensen dramatisch.
Ongeveer vijfhonderd jaar geleden begon de derde omwenteling, de wetenschappelijke revolutie. Deze begon in West-Europa en ging hand in hand met de opkomst van het kapitalisme en van het moderne imperialisme. De Europese ontdekkingsreizen werden gestuurd door het rusteloze gevoel dat er achter de horizon misschien iets belangwekkends te ontdekken viel. En daarvoor waren uiteraard veel geld en investeringen nodig.
De wetenschappelijke revolutie vormde de basis voor de industriële en later technologische revolutie. Deze bracht de wereld in een stroomversnelling. De technologische revolutie wordt een doorlopende revolutie. Ze gaf de aanzet tot een explosie van menselijke productiviteit en heeft tientallen grote omwentelingen in de menselijke samenleving teweeggebracht. Sapiens wordt steeds minder de speelbal van de grillen van de natuur. En omdat we evolueren naar één mensheid is er minder oorlog en meer internationale vrede.
Maar die winst heeft een keerzijde. Het imperialisme bracht inheemse volkeren onnoemelijk veel leed toe. De wilde wereld gaat ten onder aan ecologisch verval. De kweek van dieren op industriële schaal geeft aanleiding tot onvoorstelbaar dierenleed en ongebreideld consumentisme. Mensen moeten zich steeds meer plooien naar industrie en overheid. En er is geen enkele aanwijzing dat mensen nu gelukkiger zijn.
En wat staat de mensheid nog te wachten? Sapiens heeft een begin gemaakt met het doorbreken van de wetten van de natuurlijke selectie en ze te vervangen door deze van ‘intelligent design’. Zal sapiens zijn eigen opvolger creëren die hem zal vervangen? Staat ons een toekomst te wachten van cyborgs? Wordt dit het einde van Homo Sapiens?
Homo Sapiens heeft zijn succes te danken aan zijn vermogen om een alternatieve wereld te creëren. Cultuur is de drijvende kracht achter de geschiedenis van de mensheid. Niet iedereen zal het met deze stelling eens zijn, maar Harari toont met verve aan dat dit zeker een belangrijke factor is. Zijn betoog wordt bijzonder goed onderbouwd met originele en gedurfde redeneringen. Een triomfantelijk verhaal is het echter niet geworden. Het sapiensregime heeft helaas weinig voortgebracht om trots op te zijn, stelt Yuval Harari ietwat mismoedig vast.
Dat oordeel geldt in ieder geval niet voor zijn boek, dat met recht een meesterwerk kan genoemd worden. Ook wie met het onderwerp vertrouwd is, doet er heel wat intrigerende en vernieuwende inzichten op. Het werk is bovendien zeer toegankelijk geschreven. Sapiens is genieten van begin tot eind.
DIXON, T., Wetenschap en religie. (Vert. Science and Religion: A Very Short Introduction, 2008) A’dam, Amsterdam University Press, 2015, 184 pp. – ISBN 978 90 89646941
Een botsing tussen wetenschap en religie is onvermijdelijk omdat hun verklaringen of standpunten onverenigbaar zijn. Zo luidt althans de gangbare opvatting. Toch klopt deze niet zonder meer. Politieke, sociale ethische motieven en achtergronden spelen een minstens even grote rol. De Britse historicus Thomas Dixon doet een informatief en onpartijdig onderzoek naar de meest gangbare conflicten tussen wetenschap en religie.
Zo maakt hij duidelijk dat het dispuut tussen Galilei en de Rooms Katholieke Kerk niet in de eerste plaats ging over zijn wetenschappelijke opvattingen. De Kerk had immers weinig problemen met de empirische wetenschap. Galilei had echter de pech dat hij in volle contrareformatie leefde. Hij werd vooral veroordeeld omdat hij de Kerk niet gehoorzaamd had.
Religie heeft doorgaans weinig problemen met het wetenschappelijk onderzoek naar de werking van de natuur. Het intellectuele meningsverschil heeft vooral betrekking op de vraag hoe de natuur is ontstaan en of er al dan niet een God is die er zich mee bemoeit. Wetenschap en religie zijn hier aan elkaar gewaagd. Geen van beide kon deze kwestie tot nu toe afdoende ophelderen.
Vooral de evolutietheorie stelt de religie op de proef. De meest prominente tegenstanders vinden we bij de islam en bij het protestantisme in de Verenigde Staten. Daar kant men zich echter niet zozeer tegen wetenschap op zich. In de Verenigde Staten heeft ‘intelligent design’, ook wetenschappelijk creationisme genoemd, immers een ruime aanhang. Dat de evolutietheorie er gevaarlijk gevonden wordt, is verklaarbaar vanuit de geschiedenis en onderwijspolitiek aldaar.
Vanaf de negentiende eeuw hebben wetenschappelijke studies naar de hersenen en de geest de religieuze overtuigingen verder ondermijnd. Gelovigen verzetten zich tegen het idee dat menselijk bewustzijn, moraliteit en zelfs religie wetenschappelijk te verklaren zijn. Is dit geen vrijbrief voor materialisme en moreel onverantwoordelijk gedrag? Ook dit lijkt eerder een schijnconflict. Moraliteit verdwijnt niet in een geseculariseerde wereld. Ze neemt wel andere, soms even dwingende vormen aan.
Ook al lijkt het zo, religie en wetenschap hoeven niet met elkaar in tegenspraak te zijn, besluit Dixon. Vooroordelen zijn er zowel bij de rechtlijnige gelovige als bij de doctrinaire wetenschapper. En openheid treft men ook bij beide strekkingen aan.
Wetenschap en religie is geen polemisch boek. Dixon haalt het debat uit de boksring en verheldert genuanceerd en onpartijdig over wat er in wezen op het spel staat. Daarin is hij naar mijn mening wel degelijk geslaagd.
BREGMAN, R., Gratis geld voor iedereen. En nog vijf grote ideeën die de wereld kunnen veranderen. A’dam, De correspondent, 2014, 255 pp. – ISBN 978 90 822 5630 7
Ben je gek? Gratis geld voor iedereen? Zo verzanden we binnen de kortste keren in een hangmatsamenleving waar niets en niemand nog beweegt. Wie zal er nog willen werken? En waar zal men het geld vandaan halen?
Het onvoorwaardelijk basisinkomen, voor velen een onhaalbare utopie, begint echter langzaam in de geesten door te sijpelen. Vorig jaar heeft men in Finland besloten om het basisinkomen te gaan testen. Binnenkort wordt er in Zwitserland een referendum over georganiseerd. Het is één van de ideeën in dit boek die de droom van een betere wereld dichterbij kunnen brengen.
Leven we dan niet nu al in de beste aller werelden? Ja hoor, zegt Rutger Bregman. We leven in Luilekkerland, we hebben het nog nooit zo goed gehad. De economische vooruitgang heeft ons leven welvarend en comfortabel gemaakt. Maar het is niet al goud wat blinkt. Want diezelfde voorspoed heeft ons ook consumentisme, doorgeschoten individualisme, materialisme en ziekmakende werkstress gebracht. En we blijven in die ratrace meedraaien, omdat we ons niet durven voorstellen hoe het beter kan.
De geschiedenis leert echter dat de manier waarop we onze samenleving hebben ingericht niet vanzelfsprekend is. Het kan altijd anders. En dus is het hoog tijd voor nieuwe dromen en ideeën. Want ideeën kunnen de wereld veranderen. Bregman houdt een bevlogen pleidooi voor de terugkeer van de utopie.
Utopieën koesteren radicale ideeën over een andere, betere wereld. De twintigste eeuw heeft de utopie echter een kwalijke reputatie bezorgd. De nachtmerries van het fascisme, het communisme, het nazisme liggen nog vers in het geheugen. En de opmars van IS met het bijhorende terrorisme duwt ons weer met de neus op de gevaren van de utopie. Utopieën hoeven echter niet noodzakelijk uit te monden in totalitaire systemen. Dromen van de ideale maatschappij kan ook zonder de pasklare antwoorden van het fanatisme. Een utopie die goede vragen stelt en richtingen aangeeft is een poging om de toekomst te ontgrendelen, om de ramen van het denken weer open te zetten.
Zo zijn een onvoorwaardelijk basisinkomen en een werkweek van 15 uur nu nog zonderlinge dromen. Maar hoe lang zal dat nog duren? Nu al wordt duidelijk dat de economische en technologische evoluties herverdeling van werk en geld onvermijdelijk zullen maken. De ideale maatschappij van de toekomst hanteert een ander belastingstelsel en nieuwe maatstaven van vooruitgang. En ze is een wereld zonder grenzen waarin er geen armoede heerst.
De economische crisis en de recente opmars van het religieus fundamentalisme en terrorisme lijken doemdenken te rechtvaardigen. Velen zoeken hun heil in een conservatieve visie die denkt dat vroeger alles beter was en vooral wil behouden wat er is. Met een aanstekelijk positieve, optimistische levensvisie gaat de jonge filosoof Rutger Bregman daar lijnrecht tegenin.
Zijn verfrissend vooruitgangsoptimisme brengt een radicaal andere toekomst tot leven, met een kwalitatief beter leven voor alle mensen. Die mooie dromen zijn bovendien geen natte vingerwerk, maar goed doordacht. Hij haalt dan ook de mosterd bij eminente denkers als Philippe Van Parijs, die wereldwijd erkenning geniet als promotor van het basisinkomen.
Gratis geld voor iedereen is een ronduit inspirerend boek. Het is bovendien heel toegankelijk en onderhoudend geschreven en een waar plezier om te lezen.
HAND, D., Het Onwaarschijnlijkheidsprincipe. Waarom toeval, wonderen en zeldzame gebeurtenissen iedere dag voorkomen. (Vert. The Improbability Principle. Why Coincidences, Miracles and Rare Events Happen Every Day, 2014) A’dam, Ambo/Anthos Uitgevers, 2014, 283 pp. – ISBN 978 90 263 2721 6
Mensen die meermalen een loterij winnen, de bliksem die bij herhaling dezelfde pechvogel treft, financiële rampen die zich keer op keer voltrekken, …
Soms is een samenloop van gebeurtenissen zo onaannemelijk dat ze gestuurd lijkt door geheimzinnige buiten- of bovennatuurlijke krachten. Allerlei vormen van bijgeloof, profetieën, goden, wonderen, occulte verschijnselen en paranormale krachten worden dan ook ingeroepen om deze verrassende gebeurtenissen te verklaren.
Ingewikkelde en mysterieuze theorieën zijn echter geheel overbodig. De kans of waarschijnlijkheid dat een gebeurtenis plaats grijpt wordt afdoende verklaard door de wetten van de kansberekening. Zo zegt de wet van de onvermijdelijkheid dat er zich altijd een van alle mogelijke gebeurtenissen zal voordoen. En volgens de wet van de werkelijk grote aantallen heeft zelfs een onaannemelijke gebeurtenis een gerede kans om zich voor te doen, als er maar voldoende gebeurtenissen zijn.
Met deze wetten bent u misschien vertrouwd uit het werk van Leonard Mlodinov, Nassim Taleb of Spyros Madrikadis. De Britse statisticus David Hand gaat nog een stapje verder. In dit boek toont hij aan hoe deze en andere wetten elkaar versterken en een toevallige samenloop van gebeurtenissen afdoende kunnen verklaren.
De verschillende wetten van de kansberekening vormen samen de pijlers of strengen van het Onwaarschijnlijkheidsprincipe. Zo kan een uitkomst die eerst buitengewoon onaannemelijk leek, in feite heel waarschijnlijk zijn en het onverwachte dus helemaal niet zo onverwacht. De combinatie van deze wetten is er de oorzaak van dat ogenschijnlijk uiterst ongewone gebeurtenissen zich dagelijks voordoen.
De kracht van het Onwaarschijnlijkheidsprincipe wordt bovendien versterkt doordat de menselijke psychologie niet goed toegerust is om de kans op toevallige gebeurtenissen correct in te schatten. Wij laten ons vaak verrassen en beschouwen gebeurtenissen als hoogst onwaarschijnlijk omdat onze intuïtieve waarneming ons misleidt. Wij slaan geregeld de bal mis omdat we ons vergissen.
En het is niet alleen leuk om dat allemaal te weten, het is ook nuttig. Want in allerlei sectoren moeten soms levensbelangrijke beslissingen genomen worden op basis van de inschatting van kansen. Zo vloeien gerechtelijke dwalingen vaak voort uit veronderstellingen die berusten op verkeerd begrepen kansberekening. De auteur toont aan hoe een beter begrip van het Onwaarschijnlijkheidsprincipe een toepassing vindt in de wetenschap, het zakenleven, de medische wereld en de rechtspraak.
Volgens de New Scientist is dit werk een voortreffelijke inleiding in het kritisch denken. Daar ben ik het helemaal mee eens. In Het Onwaarschijnlijkheidsprincipe maakt u kennis met de fascinerende wereld van het toeval en de kansberekening. En die is veel spannender dan de vergezochte theorieën over mysterieuze verschijnselen zoals buitenaardse tussenkomsten, verborgen boodschappen in de Bijbel of paranormale dieren die de uitkomst van een wedstrijd voorspellen.
U hoeft bovendien niet bang te zijn dat de inhoud u boven het petje zal gaan. Alleen het beperkte deel over de oorzaak en werking van het universum is een taaie brok, maar dat kunt u gerust overslaan. De auteur is erin geslaagd om wiskundige wetenschap over toeval en kansen op een inzichtelijke en onderhoudende wijze voor te stellen. En de epiloog en appendices bevatten een bondige herhaling van de wetten en hun uitkomsten.
de WAAL, F., De bonobo en de tien geboden. Moraal is ouder dan de mens. (Vert. The Bonobo and the Atheist. In Search of Humanism among the Primates, 2013) Uitg. Atlas Contact, 2013, 286 pp. – ISBN 978 90 254 3836 0
Waar komt moraal vandaan? Religies beweren dat er geen moraal is zonder God. Het atheïsme houdt staande dat moraal gedicteerd wordt door de rede. Zou er inderdaad geen moraal zijn zonder religie? Of worden morele afwegingen echt door de rede gemaakt? Geen van beide visies heeft het goed, aldus primatoloog Frans de Waal. Moraal komt niet van boven als een reeks onwrikbare principes of wetten, maar hoort bij de menselijke natuur.
De wortels van de menselijke moraal liggen in onze evolutionaire voorgeschiedenis als sociale dieren. Dieren die in een groep leven hebben immers belang bij een harmonieuze gemeenschap. Hun overleving hangt af van goede onderlinge betrekkingen en van een gemeenschap die op samenwerking gericht is. Steun verlenen en geen schade berokkenen is cruciaal binnen een sociale gemeenschap. Het zijn sociale emoties die aanzetten tot moreel handelen.
Deze sociale emoties delen mensen met andere sociale zoogdieren. Dan denken we in de eerste plaats aan mensapen. Maar er zijn talloze voorbeelden die duidelijk maken dat ook andere sociale zoogdieren zoals honden, dolfijnen en olifanten elkaars welzijn ter harte nemen. Deze hoog-intelligente diersoorten hebben belang bij een goede onderlinge verstandhouding.
Van alle sociale diersoorten gelijken bonobo’s waarschijnlijk het meest op de gemeenschappelijke voorouder van mens en mensaap. Ze geven blijk van empathie en dankbaarheid, ze zijn in staat om het perspectief van anderen in te nemen, ze zijn gesteld op verzoening en ze hechten belang aan rechtvaardigheid, wederkerigheid en gelijkheid. Deze oeroude eigenschappen hebben de weg geplaveid voor zelfbeheersing en impulsbeheersing als basis voor een sociale code die moet zorgen voor de nodige harmonie.
Mensen waren dus al volop moreel toen ze nog in groepjes over de savanne rondzwierven. Er is geen God nodig om de menselijke moraal te verklaren. De moraal ontstond eerst en de religie sprong er bovenop. Religie moet echter niet bevochten worden zoals militante atheïsten doen. Religie heeft immers een functie. In een ingewikkelde wereld moet er immers ook nagedacht worden over morele regels. De menselijke moraal onderscheidt zich van deze van dieren doordat ze een uitgebreid stelsel van rechtvaardiging, toezicht en straf hanteert binnen een universele standaard.
De Waal staat wel sceptisch tegenover pogingen om moreel gedrag te vangen in eenvoudige onwrikbare regels, al dan niet religieus. Sommige morele theorieën zijn niet te rijmen met de huidige kennis van de biologie. Heel leerrijk vond ik zijn weerlegging van het utilitarisme op grond van biologische feiten, alsook de bespreking van verschillende theorieën die in de loop van de voorbije eeuw werden ontwikkeld over altruïsme.
Over sociale emoties bij dieren heeft Frans de Waal al vaker gepubliceerd. In dit werk bundelt hij deze inzichten tot een coherente visie op de oorsprong van de menselijke moraal. Die komt niet van hoger, noch van god, noch van de rede, maar van binnenuit. Ze zit ingebakken in onze biologische bagage.
Behoudens een paar stroeve filosofische passages is De bonobo en de tien geboden een prettig leesbaar boek, inzichtelijk en onderhoudend geschreven.
KANKO, A., De tweede helft. Tijd voor een nieuw feminisme. Tielt, Uitg. Lannoo, 2015, 295 pp. - ISBN 978 94 014 2997 9
Ervoor uitkomen dat je feministe bent is zoiets als zeggen dat je melaats bent of een zeldzame en gevaarlijke geestesziekte hebt. Vrouwen die feminisme hoog in het vaandel dragen, worden vaak afgeschilderd als mannenhaters die altijd de baas willen zijn en er per definitie onverzorgd bij lopen. Dat is jammer, zegt Assita Kanko, want feminisme gaat over gelijke rechten voor vrouwen en mannen. En die strijd is nog lang niet gestreden.
Het aantal vrouwen dat echt over gelijke rechten beschikt is een peulenschil ten opzichte van de honderden miljoenen vrouwen die nog steeds vernederd, onderdrukt en misbruikt worden. Het onrecht dat hun dagelijks wordt aangedaan kan niemand onberoerd laten. Ze zijn de slachtoffers van religie en taaie culturele tradities die geobsedeerd zijn door huwelijk, maagdelijkheid en andere gebruiken.
Uit tal van onderzoeken blijkt dat de situatie voor heel wat vrouwen er helemaal niet beter op wordt maar juist slechter. Alleen omdat ze vrouw zijn worden vrouwen overal ter wereld nog altijd als minderwaardig aan mannen beschouwd en onderdrukt. Het meest tot de verbeelding spreken uiteraard de brutale ingrepen die de lichamelijke en psychische integriteit van miljoenen meisjes en vrouwen schenden.
Kindermoord op vrouwelijke foetussen en baby’s, genitale verminking van kleine meisjes, verwaarlozing en ondervoeding van meisjes en vrouwen zijn in sommige landen heel gewoon. Eremoorden en brutale verkrachting als vergelding roepen overal verontwaardiging op. Er zijn de schrijnende verhalen van de tienduizenden meisjes per dag die op veel te jonge leeftijd uitgehuwelijkt worden. Opgesloten in kindhuwelijken, zijn ze veroordeeld tot een triestig bestaan als slavin en hulpeloos slachtoffer van de terreur van hun schoonfamilie.
Kindhuwelijken zijn een van de oorzaken dat meisjes niet naar school gaan. Wereldwijd blijven elk jaar 66 miljoen meisjes verstoken van onderwijs. De reden daarvan is overal dezelfde. Patriarchale samenlevingen en religieuze fanatici willen hen ongeletterd houden en afsluiten van de wereld. Zij weten maar al te goed dat onderwijs en deelname aan het economische leven de sleutel vormen tot de ontvoogding van vrouwen.
Er is nog enorm veel werk om de mentaliteit te veranderen en vrouwen dezelfde rechten te geven als mannen. Deze tradities zijn trouwens erg taai. Zelfs na jarenlang verblijf in Europa houden mensen vast aan de gebruiken van het land van herkomst. Zo worden ook in Europa geboren meisjes genitaal verminkt en uitgehuwelijkt. En ook polygamie wordt er nog beoefend, al is het wettelijk verboden.
Maar ook in het rijke Westen schort er nog heel wat op het gebied van vrouwenrechten. De cijfers over huiselijk geweld, aanranding en verkrachting van vrouwen binnen en buiten het huwelijk zijn ontstellend. Gelijk loon voor gelijk werk is in de Westerse wereld nog steeds niet gerealiseerd en vrouwen besteden nog altijd veel meer tijd aan onbetaalde huishoudelijke taken dan mannen. Het is trouwens in de eerste plaats om deze gratis arbeid te verrichten, dat meisjes in grote delen van de wereld zo massaal van school gehouden worden.
Meer vrouwenmacht is de weg om een einde te maken aan deze vernedering, zegt Assita Kanko. Om vooruitgang te boeken moet er een einde gemaakt worden aan de straffeloosheid, moeten er banen gecreëerd worden en moeten vrouwen toegang krijgen tot informatie. En er moeten meer vrouwen in de politiek, zelfs al is dit niet eenvoudig. Want in de politiek moet je als vrouw voortdurend worstelen met het machtsbastion van mannen en het onbegrip voor vrouwelijke bekommernissen.
Assita Kanko heeft als immigrante zelf aan den lijve ervaren wat traditie kan kapotmaken in een vrouw. Maar ze weigert om slachtoffer te zijn en is in de politiek gegaan. In De tweede helft toont ze glashelder aan waarom het feminisme nog lang niet voorbijgestreefd is. Vrouwen die menen dat het allemaal zo erg niet is, minimaliseren en banaliseren het leed dat talloze vrouwen dagelijks moeten ondergaan.
Er is behoefte aan een tweede feministische golf die effectief strijdt voor het universele recht op zelfbeschikking van elk meisje, elke vrouw. En dat is niet alleen een zaak van vrouwen, maar ook in het belang van mannen. Mannen en vrouwen moeten samen opstaan en diegenen bestrijden die vrouwen onderdrukken. Het is jammer dat de auteur niet uitwerkt hoe dit concreet kan gerealiseerd worden. Als u dit beklijvende boek gelezen hebt bent u echter meer dan ooit overtuigd dàt het moet gebeuren.
