DE GRAAFF, B, Op weg naar Armageddon. De evolutie van fanatisme. A’dam, Uitg. Boom, 2012, 755 p. – ISBN 978 94 6105 463 0

Op 10 oktober schoten talibanstrijders de Pakistaanse Malala Yousafzai op de schoolbus koelbloedig tweemaal in het hoofd. De reden: ze was een onvermoeibare pleitbezorgster voor het recht op onderwijs en opleiding voor vrouwen. Ons verstand staat erbij stil. Onderwijs voor vrouwen past niet in het wereldbeeld van de Taliban, die er een hoogst selectieve en enge interpretatie van de Koran op nahouden. Wat bezielt deze mannen? Waar halen ze die fanatieke ideeën vandaan?

Radicale gelovigen van allerlei schakering zijn er stellig van overtuigd dat een onvolmaakte samenleving nu of in de toekomst moet vervangen worden door een volmaakte wereld. Deze revolutionaire utopisten voeren een obsessieve, compromisloze strijd om hun ideeën op te leggen aan de werkelijkheid en hebben er geen moeite mee om daarvoor geweld te gebruiken en ook mensen op te offeren. Ze hebben in alle tijdperken meer onheil veroorzaakt dan alle schurken en psychopaten tezamen.

Het verhaal van Bob de Graaff, hoogleraar Geschiedenis van de Internationale betrekkingen aan de Universiteit Utrecht, start met het Bijbelboek Openbaring dat op het einde van de eerste eeuw werd geschreven door Johannes van Patmos. Tot en met de 17^e eeuw was dit de belangrijkste inspiratiebron voor een bonte reeks eindtijdverkondigers. Vooral vanaf het einde van de Middeleeuwen manifesteerden zich in Europa verschillende groeperingen met een gewelddadig verlangen het rijk van God op aarde te vestigen. Deze sekten werden door de autoriteiten fel bestreden omdat ze een bedreiging vormden voor de openbare orde.

Dit religieuze fanatisme werd in de 18^e eeuw door de Verlichting verdrongen. Het idee van de maakbaarheid van de samenleving leidde echter tot het ontstaan van een nieuw soort fanatisme. De Franse Revolutie was de eerste gewelddadige omwenteling die geïnspireerd was door een seculiere ideologie. De terreur van Robespierre en Saint-Just, de coryfeeën van de Franse Revolutie, was gebaseerd op de ideeën van Jean-Jacques Rousseau. Die blijken veel minder onschuldig dan doorgaans wordt voorgesteld.

Ze legden immers de basis voor de denkbeelden van filosofen, die de brandstof leverden voor de totalitaire ideologieën van de 20^e eeuw. Het ideologisch fanatisme van de Russische intelligentsia baseerde zich op de ideeën van Hegel en Marx en ontwikkelde zich tot het communisme. Het anarchisme en de filosofie van Nietzsche inspireerden dan weer het Italiaanse fascisme en het Duitse nationaalsocialisme.

Staat met het einde van de tweede wereldoorlog de ideologische variant voorlopig op een laag pitje, het religieuze fanatisme is weer helemaal terug van weggeweest. Aan het einde van de 20^e eeuw kenden de Verenigde Staten, het toevluchtsoord van  een onoverzichtelijke wirwar van christelijke milities met apocalyptische ideeën. Sommige van die stromingen liepen rampzalig af.

Maar het zwaartepunt van het religieus fanatisme bevindt zich op het ogenblik in de islamitische wereld. De moslimbroederschap, het wahhabisme, de groep rond Osama Bin Laden en het theocratische regime in Iran zetten abstracte politieke ideologieën en doelstellingen om in een religieus gebod. In dat opzicht is er geen verschil tussen de christelijke milities in de VS en de islamitische in het Midden-Oosten.

Dit boek laat zien hoezeer, ondanks alle verschillen, de verschillende fanatieke stromingen uit hetzelfde vaatje putten. Ideeën komen immers niet tot stand in een vacuüm. Mensen leven in een geestelijke traditie en bouwen voort op een gedachtegoed dat door eerdere denkers is geformuleerd. Dit wil echter niet zeggen dat een gelovige, filosoof of ideoloog verantwoordelijk gehouden kan worden voor het gedachtegoed dat op het zijne voortbouwt, aldus de Graaff.

Dit boek beperkt zich tot de succesnummers onder de fanatieke ideeën. Wat met een sisser afliep haalt meestal de annalen van de geschiedenis niet. Misschien is het ook maar goed dat niet nog méér fanatieke apocalyptici in hun levensproject slaagden. Het is immers erg verontrustend te beseffen welke desastreuze gevolgen een fanatieke utopie kan hebben voor de bevolking en de toekomst van hele landen en zelfs de hele wereld. Het is een waarschuwing tegen iedere bevlogen beweging die aan personencultus doet, met opgeblazen en meeslepende retoriek irrealistische heilsverwachtingen propageert en daarvoor ingrijpende maatschappelijke veranderingen nodig acht. Het is zeker opletten geblazen wanneer die veranderingen ten koste moeten gaan van bepaalde mensengroepen.

Hoe wenselijk ook, het fanatieke ideeëngoed zal in de toekomst niet verdwijnen. Fanatici mogen door nuchtere mensen als geschift beschouwd worden of op de lachlust werken, voor de gewelddadige utopist is het letterlijk bloedige ernst. Fanatisme gaat uit van hooggestemde idealen, een gevoel van onbehagen met de bestaande orde. De verkondigers van fanatisme zijn dromers die zich niet kunnen verzoenen met een onvolmaakt bestaan. Ze zoeken gerechtigheid voor de verdrukking van het aardse bestaan en menen die te zullen vinden in een radicale omwenteling. Misschien is dit meteen ook een antwoord op de vraag waarom zoveel mensen zich kritiekloos op sleeptouw laten nemen door volksmenners die drastische verandering beloven. Dit is beangstigend, omdat denken vroeg of laat tot handelen leidt.

En meteen is dit boek een pleidooi voor de twijfel, of de overtuiging dat andere gedachten en opvattingen misschien even geldig en waardevol kunnen zijn als de eigen ideeën. “Ze vormt de basis voor twee zaken die ik noodzakelijk vind voor een menswaardig bestaan: democratie en wetenschap”, aldus Bob de Graaff. Een uitspraak die ik helemaal onderschrijf.

Voor zijn onderzoek heeft de Graaff heeft zich diepgaand gedocumenteerd, getuige de uitgebreide notenlijst en literatuuropgave. De tekst is zeer inzichtelijk en onderhoudend geschreven. Dit monumentale werk heeft me van begin tot eind kunnen boeien. Het was een openbaring, maar dan met een kleine letter.

©  Minervaria