DIJKSTERHUIS, A., Het slimme
onbewuste. Denken met gevoel. Adam, Uitg. Bert Bakker, 2007, 239 pp. ISBN
978 90 351 2968 9
Kent u de humorparadox? Als een reclame humor bevat,
onthouden mensen de grap maar vergeten ze het merk. Ze koppelen de positieve
emotie wel onbewust aan het merk of het product dat ze in een humoristische
context hebben gezien. Als ze daarna de keuze hebben uit verschillende
producten, kiezen de meesten voor het humormerk. Hoezo, bewuste
consument?
Het boek van Ap
Dijksterhuis gaat niet over het onbewuste uit
de psychoanalyse maar over het moderne onbewuste. Hij omschrijft het als alle
psychologische processen waarvan we ons niet bewust zijn, maar die ons gedrag,
ons denken of onze emoties beïnvloeden. En dat zijn er nogal wat. Bij verreweg
het grootste deel van ons gedrag speelt het bewustzijn geen enkele rol. Omdat we
ons echter alleen bewust zijn van bewuste en niet van onbewuste processen,
onderschatten we de onbewuste en overschatten we het belang van bewuste
processen. De gedachte dat het bewustzijn alles aanstuurt en dat ons gedrag
begint met bewuste beslissingen is niet meer dan... jawel, een
gedachte.
Dijksterhuis kan het weten want hij verricht al ettelijke jaren
onderzoek naar onbewuste processen en intuïtief denken. In zijn boek legt hij
uit hij hoe ons gedrag in feite door onbewuste processen
wordt gestuurd en het bewustzijn gewoon
achter deze feiten aanholt. Het bewustzijn is als een persvoorlichter. Die is op
de hoogte van wat er gebeurt en kan die informatie met anderen delen, maar
bemoeit zich nauwelijks of niet met de beslissingen zelf. Hoe dat in zijn werk
gaat toont Dijksterhuis op verrassend heldere en onderhoudende wijze aan.
Om
te beginnen haalt hij het bewustzijn van zijn voetstuk. In een eerste hoofdstuk
ontkracht hij een aantal gangbare misverstanden over het
bewustzijn. Vervolgens legt hij uit hoe wij
aan deze ideeën gekomen zijn en hoe ze in de afgelopen eeuwen geleidelijk aan
door filosofen en psychologen werden ontmanteld.
In de daaropvolgende
hoofdstukken geeft hij een overzicht van de stand van zaken in het onderzoek
naar het onbewuste. Met zijn vermogen om verschillende taken tegelijkertijd uit
te voeren is het onbewuste het bewuste veruit de baas in het verwerken van
informatie. Onbewust kunnen we wel 200.000 keer zoveel verwerken als bewust. Het
hoeft ons dan ook niet te verbazen dat wij de meeste informatie grotendeels
onbewust verwerken.
We nemen onbewust veel meer waar dan we denken en
onbewuste waarneming is beduidend gevoeliger dan bewuste waarneming. Hoeveel
onzin er ook over verteld wordt, er bestaat inderdaad zoiets als subliminale
waarneming en is ze is nog nuttig ook.
Onze bewuste mening wijkt vaak af van
onze onbewuste mening en ons gedrag wordt aanzienlijk sterker beïnvloed door
onze onbewuste mening dan we hopen en denken.
Dijksterhuis toont ook aan
waarom je bij eenvoudige beslissingen best bewust kan kiezen. Over belangrijke
beslissingen kan je echter beter een nachtje slapen en je vervolgens laten
leiden door je gevoel.
Creativiteit en genialiteit zijn al helemaal niet aan
het bewustzijn toevertrouwd. Veel bewuste inspanning om problemen op te lossen
werkt juist averechts. De meeste originele ideeën en ontdekkingen schieten de
kunstenaar en wetenschapper gewoon te binnen als product van onbewuste
arbeid.
Ook in ons gedrag speelt het bewustzijn nauwelijks een rol. Het
leeuwendeel ervan gebeurt onbewust en wordt beïnvloed door factoren waarvan we
ons niet bewust zijn. Voor veel gedrag hebben we ons bewustzijn zelfs helemaal
niet nodig.
Zelfs als we denken dat we zelf kiezen wat we gaan doen zitten we
ernaast. De vrije wil is niet meer dan een illusie, aldus Dijksterhuis. Hiermee
schaart hij zich achter het innovatieve onderzoek van Daniel
Wegner, dé expert op dit gebied.
Alles bij
elkaar geeft het bewustzijn de indruk van een mooi maar nutteloos versiersel dat
de evolutie ooit aan ons psychologische apparaat heeft gehangen. Heeft het
bewustzijn dan nog een functie? Wat is dan de rol van het bewustzijn in ons
gedrag? Dijksterhuis heeft er zo zijn eigen mening over.
Ap Dijksterhuis is
behalve een onderlegd wetenschapper ook een begenadigd schrijver. Door zijn
verrassend vlotte en heldere stijl maakt hij een moeilijk onderwerp zeer
toegankelijk, terwijl hij toch wetenschappelijk blijft. In contrast hiermee vind
ik zijn verklaring over de rol van het bewustzijn dan ook teleurstellend
simplistisch en onwetenschappelijk.
Niettemin heb ik van dit leerrijke en
boeiende boek genoten.
© Minervaria
De humorparadox
