VAN REYBROUCK, D., Congo. Een geschiedenis. A’dam, Uitg. De Bezige Bij, 2010, 680 pp. – ISBN 978 90234 5866 1

De geschiedenis is weinig meer dan het register van de misdaden,
dwaasheden en rampspoeden der mensheid.
Edward Gibbon

Als er één land is waarop deze uitspraak van de beroemde Britse historicus van toepassing is, dan is het Congo wel. In dit schier onmetelijke land met zijn schatrijke bodem, zo groot als West-Europa, is de kindersterfte een van de hoogste ter wereld en de levensverwachting een van de laagste. Het land zit aan de grond en zakt steeds dieper weg. Het wordt verscheurd door een bijna onontwarbaar kluwen van gemilitariseerde groepjes en bewegingen. Er heerst een diepgewortelde politieke cultuur van corruptie en cliëntelisme. Congo is afgegleden naar een staat van chaos en wanbeheer.

De diep gekwetste bevolking is al decennia lang het slachtoffer van ondenkbare gruwelijkheden. Miljoenen mensen zijn omgekomen door oorlogsgeweld en de ontberingen in de drie oorlogen die Congo sedert de onafhankelijkheid teisterden. In al die jaren van onmenselijk lijden zweefde de bevolking tussen verwoesting en ijdele hoop op beterschap.

In dit terecht tweemaal bekroonde boek vertelt David Van Reybrouck de geschiedenis van Congo door de ogen van de Congolezen zelf. Hij heeft geluisterd naar het levensverhaal van tientallen mensen, en gewone Congolezen laten vertellen over het leven in hun land. De geschiedenis is immers zoveel meer dan wat opgeschreven wordt. Het resultaat is een meeslepende mengeling van doorwrochte geschiedschrijving en de getuigenissen van diegenen die erin moesten overleven.

Anders dan hij had verwacht kon Van Reybrouck praten met een man die de hoogst merkwaardige Congolese Vrijstaat nog had meegemaakt. Over dit immens gebied met vage grenzen, bewoond door een lappendeken van stammen met zeer uiteenlopende talen en gebruiken, regeerde Leopold II er als soevereine monarch. De 126-jarige man maakte mee hoe de levens van de mensen toen grondig veranderden. De plaatselijke bevolking kwam voor het eerst in contact met blanken en werd massaal ingezet ten bate van het persoonlijke gewin van de Belgische koning. Bestaande sociale verbanden werden verder uiteen gerukt door de avonturiers en de missionarissen die in het kielzog van de pioniers kwamen.

Toen Congo een Belgische kolonie werd ging dit proces onverminderd voort. Het bureaucratische koloniale apparaat vergrootte zijn greep op de bevolking. Een beschaving werd tegen wil en dank verwesterd. Oeroude stamverbanden werden vernietigd en dat had voor veel Afrikanen desastreuze gevolgen. Met een houding van misprijzen en raciale neerbuigendheid lepelde de paternalistische kolonisator de inheemse bevolking gehoorzaamheid en volgzaamheid in. En de duizenden kleine dagelijkse vernederingen eisten later hun tol. Toch blijken de Congolezen zelf niet onverdeeld ongelukkig over deze periode. De kolonisatie bracht ook nieuwe levensvatbare samenlevingsverbanden, een aantrekkelijke levensstijl, een betere gezondheidszorg en welvaart voor velen.

Even verrassend genuanceerd kijken de Congolezen naar de stormachtige dekolonisatie, het geschenk dat achteraf een holle belofte bleek. De hooggespannen verwachtingen werden niet ingelost. Congo is naar de mening van velen veel te snel en onvoorbereid de onafhankelijkheid ingedoken. Na de onafhankelijkheid is het land in een chaos beland die nog altijd niet is opgelost. We lezen een schrijnend verhaal van ellende en onnoemelijk menselijk leed onder tweeëndertig jaren van dictatuur, gevolgd door een zwak en corrupt bewind. Hier zien we de uitspraak van Gibbon op zijn smalst: een opeenstapeling van stupiditeiten van corrupte machthebbers, die een wetteloos land zonder hoop totaal ontwrichtten en overleverden aan banditisme en roofzucht.

De recente moeizame democratisering van Congo zou aan deze droevige toestand een einde moeten maken. Toch is het nog veel te vroeg om te besluiten of dat zal kunnen lukken, meent Van Reybrouck. Er is verschrikkelijk veel puin te ruimen.
De recente contacten met Chinese investeerders, hoe weinig lucratief ook voor de doorsnee Congolees, verwijzen echter naar belangrijke ontwikkelingen in de komende eeuw, die misschien inderdaad de eeuw van Azië wordt.

Dit ronduit prachtige verhaal van de tragische geschiedenis van Congo kan niemand onberoerd laten. Hetzij door hun familie in de kolonie dan wel door een nonkel pater of tante nonneke in de missies hebben veel Belgische lezers ze van ver of dichtbij meegemaakt. De geschiedenis van Congo is echter tevens een exponent van de mondiale kolonisatie als machtsstrijd tussen de Europese mogendheden. Daarin zullen ook niet-Belgen veel herkenningspunten vinden.

Dit boek bevat geen gewoon verslag van de loop der gebeurtenissen. Het vertelt vooral de geschiedenis van de Congolezen zelf. Er komen mensen aan het woord die een bescheiden rol speelden in de veranderende machtsverhoudingen maar ook mensen die de gebeurtenissen alleen ondergingen en soms letterlijk lijdend voorwerp waren. Het is een hulde aan de veerkracht van een volk, dat ondanks alle ellende getuigt van een verrassende dynamiek en openheid voor nieuwe ontwikkelingen waarvan zelfingenomen Europeanen veel kunnen leren.

De meeslepende tekst is met zwier geschreven en leest als een roman. Het boek mag met recht een literair hoogstandje genoemd worden.

Een eye-opener en onbetwistbare aanrader!

© Minervaria

Aansluitend:

Democracy in the Congo?