“ Waltherus Bertholdus, nobilis de Brabantia et Dominus de Machlinya, Domino Egidio, fratri suo Dilicti et filiis suis W. et H.Karissimus neenon universis sancte ecclesiae fidelibus omnibus que suis presentum paginam perspecturis salutem in auctore salutis. Quoniam ab humana facilius alabuntur memoria que nec scripto nec voce testium eternantur, ideo notum facimus presentibus et futuris Christi fidelibus quod cum in exercitu christiano apud Danyetham infirmi quidem corpore sani autem mente essermus, Divina consulente gratia, Hospitali sancte Marie Domus theutonicorum in Hierosolyma XXIIII bonuaria pratorum in Rama contulimus et VI bonuaria dure terre in Grutlo, ubi curtim sont facturi, et tantam libertatem super lignis incidendis in nemore nostro Wawir sicut III milites nostri incidere solent, candem quoque libertatem in pascendis porcis in predicta silva, qua III milites beneficiati a nobis ibidem utuntur. Hec autem omnia pro salute omnium progenitorum nostrorum animarum, prenotate domus religioni donavimus, utque Deus in novissima tuba nostri dignetur cum fidelibus misereri. Ut ituque hoc rationabile factum in posterum permaneat ratum et inconvulsum sigili nostri impressione et testium subscriptione hane litteram confirmavimus. Huius rei testes sont Dominus Gisilbertus de Sittenheim, Willelmus capellanus de Calmunt, Franco de Arkania, et Duo filii eins F. et W., Arnoldus de Ryminam, Egydius et Arnoldus filii nostri, Henricus de Dufele, Willelmus clericus noster de Belivort, Basilius famulus noster, ac alii plures.
Acta sunt haec apud Damietham anno Dominicæ Incarnationis M.CC.XX.VI. Kal. Feb (ruary).» Rijksarchief Antwerpen

  Deze oorkonde, waarin Wouter III Berthout een gift doet aan het Maria hospitaal van de Teutonische Ridders van Jeruzalem, heeft al menig historicus kopzorgen gegeven. Zo waren er meningsverschillen over de datering, de aanwezigheid van de vermelde personen en de plaatsaanduidingen in dit document. Ik ga trachten om enige klaarheid te scheppen in de vele verschillende publicaties omtrent deze oorkonde.

De tijdsaanduiding : M.CC.XX.VI. Kal. Feb

In de brochure ‘Grootlo ook uw parochie’ van de Grootlose Vriendenkring lezen we :
“Het eerste tot nu toe gevonden, geschreven stuk, waarin de naam Grootlo voorkomt, is de akte van 1226, waar op de keerzijde Groetloe vermeld is, een tekst opgemaakt in oud Nederlands. De achterzijde is opgesteld in het Latijn en daar schrijft men ‘Grutlo’.”

Bij Verellen in zijn Parochiegeschiedenis van Sint-Jan Baptist te Schriek en de H. Naam Jezus te Grootlo lezen we :

SCHENKING VAN WOUTER BERTHOUT
TE GROOTLO, 1221

Van Grootlo is er voor het eerst spraak in een akte van 27 januari 1221 (n. s.). Wouter Berthout, Brabantse edele en heer van Mechelen, laat weten aan zijn broeder Gillis en aan zijn eigen zonen Wouter en Hendrik. dat hij, in het leger der Kruisvaarders bij Damiette liggend, ziek van lichaam doch helder van geest, aan het Ste-Maria-hospitaal der Teutonische Ridderorde te Jeruzalem geschonken beeft, 24 bunder beemden in « Rama » en 6 bunder harde grond in « Grutlo », tot zielerust van zijn voorouders en opdat God zich over hem in het laatste oordeel moge erbarmen. Onder de getuigen bevinden zich zijn zonen Gillis en Arnout, zijn broeder Hendrik van Duffel en zijn eigen dienaar Baziel.

Het gebeurde tijdens de vijfde kruistocht. Zij waren vertrokken in 1217; Damiette werd belegerd in 1218, ingenomen en bezet in 1219, en nadien weder ontruimd. De Berthouts waren vurige kruisvaarders, sedert hun stamvader, Wouter Berthout van Grimbergen, in 1096 met Godfried van Bouillon aan de eerste kruistocht had deelgenomen.

In de vijfde kruistocht nu waren er, de oudste, Wouter IV van Grimbergen (of I van Mechelen), met twee van zijn zonen, Gillis en Arnout; zijn jongste broeder Hendrik van Geel, Walem en Duffel; en zijn ander broeder Gillis I van Keerbergen, Berlaar, enz., met zijn vrouw, die beide reeds voor de akte van 27 januari 1221 terug naar huis keerden. Deze Gillis begon rond 1220 aan de abdij Rozendaal onder Walem, die zijn twee dochters nadien als abdis bestuurden, en hij trad zelf rond 1228 in de Teutonische Ridderorde van Pitsemburg te Mechelen.

In 1190 hadden Duitse ridders tijdens de derde Kruisvaart hun legertenten omgevormd in een hospitaal voor zieken te Jeruzalem, en sedert lang hadden de Berthouts hen leren kennen en waarderen. Zo schonk Wouter Berthout, heer van Mechelen, de 24 bunder beemden in Rama en de 6 bunder grond in Grootlo (nu nog is er de Raambeek onder Grootlo), aan de Duitse ridders, die intussen tot broederschap en Ridderorde erkend en verheven werden; en volgens de akte, moesten zij daar, in Grootlo, een van die grote hoven maken, en kregen zij meteen de vergunning om in het uitgestrekte woud van Waver, zoveel hout te kappen en zwijnen te hoeden, als drie begunstigde ridders gewoon zijn.

Grootlo kreeg zijn oudste vermelding in 1221, op grond van de kristelijke weldadigheid der Berthouts, die toen reeds optraden als de bijzonderste beschermers van kerken en kloosters, vooral der Cisterciënsers en Premonstratensers.

Karel Lemmens citeert uit de oorkonden van Pitsemburg deel I p. 16 ook op datum van 27 januari 1221.

Rik Van den Broeck in Zwaantje XII p 102 houdt het op 26 januari 1221.

Bij Miraeus-Foppens, die de tekst foutief overschreven als MCCXXVI VI Kal. Feb komen we zo op 27 januari 1226. Deze fout heeft lang bestaan tot o.a. Wauters, Th. De Raedt en M.J. Vannerus hun bedenkingen hadden bij de datering en ze de foute vermelding bij Miraeus-Foppens ontdekten. Zij konden moeilijk aannemen dat alle cijfers tot het jaartal behoorden, ook al omdat er in dat jaar te Damietta niets speciaals te beleven was.

Hoe moeten we deze datum nu ontleden?

Eerst even kort vooraf de gebeurtenissen schetsen.

Omstreeks mei-juni 1217 vertrokken de kruisvaarders onder leiding van Willem I, graaf van Vlaanderen, naar het Heilig Land. In juli bereikte hun vloot de stad Lissabon, waar de aartsbisschop hun hulp inriep om het Alcazar te bevrijden van de Moren. Iets wat hen lukte na een belegering van ruim drie maanden. Daardoor was het reeds mei 1218 voor ze nabij Damietta ontscheepten. Na een strijd van enkele maanden werd Damietta op 6 november 1219 ingenomen en geplunderd door de kruisvaarders. Tijdens deze belegering en inname werd Wouter Berthout III zwaar gewond. Hij werd er verpleegd in een hospitaal van de Ridderorde van Pitsemburg. Op zijn sterfbed deed hij een gift aan deze orde, welke akte we bovenaan kunnen lezen.

1° MCCXXVI kalendas februarii = 1 februari 1226 We zien alle Romeinse cijfers als een deel van het jaartal. Deze datum lijkt gezien de gebeurtenissen welke hierboven zijn geschetst onmogelijk; dit is ruim zes jaar na de feiten.

2° MCCXX VI Kal. Feb = 6 februari 1220 (de zesde der kalenden van februari)

Bij deze stelling welke meer aanvaardbaar is als de eerste komt er een nieuw probleem om de hoek kijken, nl. welke stijl van kalender is gebruikt door de schrijver van het document.

• a) de kerststijl : het jaartal verandert met Kerstmis (deze stijl was in gebruik tot omstreeks 1200)
• b) de paasstijl : het jaartal verandert met Pasen (deze stijl komt na de kerststijl). Deze stijl heeft één groot nadeel : omdat Pasen steeds op een andere datum valt, kan je het ene jaar twee dezelfde datums tegenkomen, en het andere jaar bepaalde dagen missen.
• c) de nieuwjaarstijl : het jaar begint telkens op 1 januari (vanaf 1 januari 1576 voor Vlaanderen)

Blijft nu de vraag : gebruikte men de kerstmistijd of de paastijd?

Aangezien alle oude data worden omgezet naar de nieuwjaarstijl is dit hier van groot belang.

De val van de stad Damietta situeerde zich begin november 1919. Daar is Wouter Berthout gewond geraakt, en bij de datum 6 februari 1220 (27.01.1220 kerststijl omgezet in nieuwjaarstijl) zou deze schenking dus ongeveer twee à drie maanden later zijn gebeurd. Een heel aannemelijke mogelijkheid. Bij de datum 6 februari 1220 (27.01.1221 paasstijl omgezet in nieuwjaarstijl) verlopen ruim 15 maanden na zijn verwonding. Dit is ook niet mogelijk omdat we weten dat sommige personen vermeld op de akte in 1220 reeds terug waren in Vlaanderen.

De genoemde en de aanwezige personen :
Om dit beter te begrijpen ga ik eerst even hun stamboom tonen.

WOUTER II BERTHOUT
Vermeld tussen 1178 en 1202, zoon van Wouter I Berthout en Margareta van Grimbergen
Huwt met Guda van Loon (1169-1202), dochter van graaf Lodewijk I van Loon (1141-1171) en Agnes van Metz
Kinderen :
  1. Wouter III Berthout
  2. Gillis I heer van Berlaar (1195-†1241) huwt met Catharina van Belle en is de stamvader van de Berlaarse Berthouts
  3. misschien ook een Guda
† vermoedelijk op 05.11.1202 en begraven in de St.-Romboutskerk te Mechelen

WOUTER III BERTHOUT
Vermeld tussen 1195 en 1220, zoon van Wouter II Berthout en Guda van Loon
Huwt Sofie (1200-1220), waarschijnlijk de dochter van graaf Floris III van Holland
Kinderen :
  1. Wouter IV Berthout
  2. Hendrik I (stamvader van de tak van Duffel en Geel)
  3. Gillis
  4. Dirk
  5. Arnold
  6. Maria
† waarschijnlijk te Damiette (Egypte) tijdens de 5^de Kruistocht, kort nadat hij de schenking had gedaan aan de Ridders van Pitsenburg op 27.01.1220.

Waltherus Bertholdus, nobilis de Brabantia et Dominus de Machlinya, Domino Egidio, fratri suo Dilicti et filiis suis W. et H.

We lezen hier: Wouter (III) Berthout, Brabants edelman en Heer van Mechelen, laat weten aan zijn broer Egidius (=Gillis I Berthout, heer van Berlaar), en zijn zonen W(outer IV Berthout, heer van Mechelen) en H(endrik I Berthout, heer van Duffel en Geel)*

De getuigen :

Dominus Gisilbertus de Sittenheim, Willelmus capellanus de Calmunt, Franco de Arkania, et Duo filii eins F. et W., Arnoldus de Ryminam, Egydius et Arnoldus filii nostri, Henricus de Dufele, Willelmus clericus noster de Belivort, Basilius famulus noster,

Heer Gisilbertus van Sittenheim (= waarschijnlijk een Ridder van de Teutonische Ridderorde), kapelaan Willem van Calmunt (= waarschijnlijk Chaumont), Franciscus van Arkania (= waarschijnlijk Archennes), en twee zonen F. en W., Arnold van Ryminam (=Rijmenam, en hoogst waarschijnlijk een leenman van Wouter III Berthout), Gillis en Arnold zijn zonen, Hendrik van Dufele (Duffel), Willem zijn klerk van Belivort (= waarschijnlijk Belmont)*, Basiel zijn schildknaap.
* gegevens tussen haakjes verduidelijken om welke personen het juist gaat.

Hendrik van Duffel wordt door sommigen gezien als een broer van Wouter III. Waarom zou dit dan niet genoteerd zijn in de akte als voor zijn broer Gillis I van Berlaar? Vrij ongewoon toch!

Volgens de stamboom zou het een broer kunnen zijn van Gillis en Arnold, maar dat lijkt mij even onwaarschijnlijk, omdat hij afzonderlijk (tussen komma’s) wordt vermeld en niet bij de twee andere zonen. Komt daarbij nog dat hij bovenaan vermeld is onder H. en dus niet meer aanwezig te Damietta op dat moment.

Het meest doorslaggevend is wellicht dit.
Voor het eerst in de geschiedenis wordt een lid van de Berthout dynastie genoemd als, heer van Mechelen. Iets wat heel eigenaardig is aangezien het Berthout imperium pas na zijn dood zal verdeeld worden. Gebruikte hij deze titel puur uit ijdelheid of waren er reeds plannen binnen de familie Berthout om over te gaan tot een opdeling van de eigendommen, en wist hij reeds over welke gebieden hij de titel kon voeren? We zullen het wellicht nooit te weten komen.

Blijft natuurlijk de vraag : wie is dan die Hendrik van Duffel?

De geschonken goederen.
XXIIII bonuaria pratorum in Rama contulimus et VI bonuaria dure terre in Grutlo,
24 bunder beemden in Rama en 6 bunder harde grond in Grutlo (=Grootlo)

Het eerste deel is tot op heden steeds verklaard als beemden gelegen aan de Raambeek te Grootlo. Dit is volgens mijn bescheiden mening volledig fout, en wel om de volgende redenen :
 1. In 1309 bij de oprichting van de parochie Schriek wordt deze beek de grens van onze parochie en men noemt ze : walgracht
 2. De Raambeek bestond wel maar niet met deze naam – die wordt een eerste maal teruggevonden omstreeks 1700
 3. Op alle oude kaarten van 1550 en later vinden we als namen : Boeimeer fluvius, Bolsterbeek, Dolsterbeek
 4. Ook de omschrijving van de grond als zijnde beemden lijkt mij niet kunnen op de droge of natte heide- en veengronden van weleer !
 5. Van deze beemden is te Grootlo geen enkel spoor meer terug te vinden, noch in oude leenboeken, noch in oude cijnsboeken, noch als oude herenhoeve of dergerlijke.
 6. de Latijnse versie ‘in Rama’ betekent eigenlijk dat Rama een geografische streeknaam is en geen waterloop.
 7. Waar ligt Rama dan wel : Rama is het latijn voor terhameiden later omgevormd tot Ramijen = Gestel ; hameide = afsluiting bv. een hof werd afgesloten met vlechtwerk van takken
Rama = vertaald uit het Latijn : takkenbos
Rama is ook genoteerd op de kaart van de Amsterdammer Willem Blaeu (1571-1635) later vermeld men Ramay (zie detail van de kaart)

Te Gestel zijn er wel een kasteel en oude hoeven terug te vinden omstreeks 1300. Ook op die alluviale gronden bij de Nete, past beter het woord beemd, dan op de zandgronden of veengronden van Grootlo.

Om te beginnen gaan we eerst even kennismaken met de situatie in de XIII^e eeuw. De plaatsnamen in het blauw, rood en groen zijn allemaal nederzettingen met vermeldingen voor 1300. De grenzen zijn verre van duidelijk, maar in die tijd werden ze meestal gevormd door waterlopen en voor die tijd belangrijke wegen. Schriek (in het geel) maakte destijds deel uit van Beerzel, zoals Booischot van Heist en Baal van Aarschot. Veldonk en Ninde waren dan weer kleine nederzettingen onder Werchter.

De grenzen van Schriek werden gevormd door:
In het zuiden de huidige Raambeek, destijds walgracht, Boeimeer fluvius, Bolsterbeek, Dolsterbeek.
In het noorden de oude baan naar Mechelen, komende van Booischot.
In het oosten een doorsteek tussen het moerasgebied Grootlo en dat van de meren en moerassen van Pijpelheide en Begijnendijk.
In het westen een verkorte doorsteek tussen enerzijds de oude Mechelbaan en de brug over de Raambeek op de weg (Leuvensebaan) van Putte naar Haacht (Hansbrug). Dat is de huidige meester Van der Borchtstraat.

Welk deel van Schriek was nu Grootlo?

Wel het grote moerassige gedeelte in het oosten van Schriek noemde men Grootlo (zie later ook de naamsverklaring van enkele oude toponiemen). De grens werd zowat gevormd door de huidige Leo Kempenaersstraat en de Leuvensebaan. Het gebied dat onder of juist boven de hoogtelijn van 10 meter ligt was destijds volledig onontgonnen, zeer nat, moeilijk toegankelijk en onbewoond. Alleen op de droge heidegronden aan de rand van het gebied waren er sporadische nederzettingen, zoals de Goorschrans op de Goorheide in het uiterste noordoosten.

Op de kaart zie je 3 mogelijke locaties die in aanmerking komen : de Goorschrans, de Grootloschrans en de Steyne hoeve.

De Goorschrans: in den beginne Schrieks grondgebied om volgende redenen :
1° Goor of Goorheide is niet terug te vinden in de gehuchten van Oud-Heist, ook aerdtgangen genoemd.
2° In Schriek loopt er een oude kerkweg met de naam Goorvoetweg : een verbinding tussen de Goorschrans en de huidige kerk.
3° Bij de oprichting van onze parochie in aanwezigheid van de voornaamste inwoners van het dorp vinden we een zekere Walter van Goor terug.
Maar deze locatie valt af omwille van de naam : het is een oude toponiem en de ligging : nl in het GOOR of Goorheide en niet in Grootloo

De Grootlooschrans : die past volledig qua naamgeving maar niet qua ligging, nl; binnen de 10 meter grenslijn en dus met de pootjes midden in het veen, misschien zelfs in het water. Ook qua leeftijd klopt het niet, er zijn geen sporen voor 1500 terug te vinden van deze nederzetting.

De steyne hoeve :
Oudste vermelding in het oudste cynsboek van Schriek als de steyne hoeve van Ranst omstreeks 1450. De vermelding van Ranst verwijst ontegensprekelijk op de eigenaars van weleer. De ridders van Ranst waren bloedverwanten van de Berthouten zodat dit een logische zet was van de Berthouten bij het ontginnen van nieuwe gronden in het Waverwoud.

In 1237 bij de oprichting van het klooster te Vremde (ook in handen van de Berthouten) vinden we reeds een Arnoldus Schrieck terug als molenaar bij de lekenbroeders. Waar had hij dat geleerd ? Ranst en Vremde liggen ook weer niet zo ver uit elkaar ! Ook bewijst dit dat de ontginning of de ontwikkeling van het gebied Grootlo volop bezig was.

De naam steyne hoeve wijst duidelijk op het feit dat dit het eerste stenen gebouw was in het dorp, en een stenen gebouw overleeft vanzelf die 200 jaren verlopen tussen het ontstaan en de eerste vermelding in het cijnsboek.

De ligging van het goed, nl. onder Grootlo. Mocht men het stuk grond situeren onder het oude Schriek, dat deel uit maakte van Beerzel, dan was het de pastoor van Beerzel die zijn heerlijke rechten op een deel van de tienden zou komen opeisen. Door onontgonnen gronden te cultiveren in het deel Grootlo, konden de Berthouten de volle buit binnenhalen, dachten ze. Later zal blijken dat ze hiervoor op het matje worden geroepen door de bisschop van Kamerijk, maar Wouter V Berthout weet het probleem in der minne op te lossen.

In de omschrijving van het stuk grond in de akte van 1220 spreekt men terecht van harde grond. Grootlo was een groot veengebied dat zich uitstrekte tot het huidige Begijnendijk, slecht toegankelijk met hier en daar enkele hoger gelegen stukken heide als daar zijn : Kwade Heide, de Hoge Heide, de Donken, de Hazebergen, tegenover de laaggelegen delen als : Puttebeemden, het Rot, Paddepoelen, Brakkenvelden.

De oudste kaart van Schriek dateert van 1651 en handelt over de bezittingen van de Steyne hoef, toen reeds uitgegroeid tot een prachtig herenhuis met alle luxe voor die tijd en ongeveer 32 ha ontgonnen landbouwgrond. Ook de eigenaars waren niet van de minsten. Zo vinden wij duidelijke aanwijzingen over meester Van der Laen, de vermoedelijke bouwer van het hof zoals afgebeeld op deze kaart, J.F. Van de Steenhuysen, heer van Poederlee en de familie Van der Stegen, heren van Schriek.

De inplanting van de nieuwe kerk is duidelijk gekozen in samenhang met het leenhof Hovel of Uylenborch, en de Steyne hoeve, en niet in de omgeving van de kapel van Grootlo, waar zich de eerste kapel moet hebben bevonden. Zoals de kaart duidelijk maakt, kan men een prachtige rechte dreef tekenen tussen Uylenborch en de kerk, de huidige Hoogstraat met een stukje Grensstraat, en langs de andere kant de rechte dreef die men Drayboomstraet heette, de huidige Leo Kempenaersstraat met in zijn verlengde de Bredestraat. Ook de afstanden van beide belangrijke plaatsen passen perfect in dit concept.

De verkregen gunsten:
De ridders van Pitsemburg kregen het recht tot het kappen van hout en het hoeden van varkens in ‘het Waverwoud’, zoals het drie ridders toekomt.

Dit betekende dat het Waverwoud eigendom was van de Berthouts (of zij beschouwden zich als de eigenaars) en in de naaste omgeving van de geschonken grond moest te vinden zijn.
We weten uit oude geschriften dat er tussen de oude Mechelbaan en de huidige Schriekstraat zich een bos bevond, dus op luttele afstand van de locatie van de steyne hoeve.
De weg tussen steyne hoeve en oude Mechelbaan heette “draaiboom”, wat betekende dat deze weg door het bos (de huidige Bredestraat) werd afgesloten met een boomstam, dus niet toegankelijk was voor vreemden, maar wel kon gebruikt worden door hen die van deze gunsten konden genieten. Weer een reden temeer om de locatie van de steyne hoeve als de 6 bunder harde grond in Grutlo aan te wijzen.

Grootlo – Wat betekent deze toponiem?

door René Lambrechts

Etymologie :
Taalwetenschap op zoek naar oorsprong en geschiedenis van een woord of naam.
Reeds eeuwen wordt de mens gefascineerd door de studie naar de herkomst van namen of woorden, omdat wij juist door deze woorden een duidelijker beeld van ons verleden willen verkrijgen. We willen ook weten wat ze juist betekenden.
Bij deze zoektocht stuiten we op tal van problemen.
1° Waar en wanneer werd het woord voor het eerst gebruikt ?
2° Kan ik beschikken over betrouwbare bronnen ?
Op de eerste vraag kan men enkel met benaderende veronderstellingen antwoorden. Ook de 2^e vraag bezorgt elke taalvorser kopzorgen.
  a) Uit het Oudgermaans – Oudnoors of Oudnederfrankisch bezitten we zeer weinig geschriften.
  b) Daar er in die tijd en ook nog vele eeuwen later geen woordenboeken of spellingsregels bestonden, schreef ieder zijn eigen taaltje op eigen wijze neer (= dus dialect).
  c) Gelet op ons historisch verleden, wonen wij in een gebied waar vele volkeren, culturen en talen zich met elkaar hebben vermengd. ( het Latijn van de Romeinen, het Germaans van de Franken, het Noors van de Noormannen )
  d) Voor 1100 vinden we hooguit plaatsnamen en persoonsnamen uit onze streken terug in oorkonden of andere archiefstukken, meestal in een Latijnse versie. Pas in het begin van de XIIe eeuw verschijnen de eerste teksten in onze taal : het Middelnederlands. Onze huidige taal : het Nieuwnederlands begint met de onafhankelijkheid van Nederland omstreeks 1550.

*De topografie is de wetenschap die zich bezig houdt met het zojuist mogelijk beschrijven van een plaats op onze aarde. Naast de omschrijvingen met alle mogelijke termen van natuurlijke elementen als meer, ven, rivier, … en beschrijvingen qua begroeiing als : moeras, heide, bos, … kende men vanouds ook namen toe aan grote of kleine gebieden. Deze toponiemen zijn op hun beurt de bronnen voor een nieuwe studie : Van waar komen die namen? Hoe oud is deze naam? Wat is hun betekenis? …? Zo noemde Caesar onze streken destijds “Belgica” wat later zal gebruikt worden om ons land de naam België te geven. Zo zal ook GRUTLO de naam geven aan dit gehucht en honderden jaren later zal EMELOO aan de basis liggen van het huidige Tremelo.

Oude toponiemen blijven soms eeuwen bestaan, zijn zelfs terug te vinden in tal van achternamen van weleer, terwijl anderen slechts tijdelijk in gebruik zijn geweest om nadien in alle anonimiteit te verdwijnen of te worden vervangen door een nieuwe, misschien modernere naam. Vele oude benamingen komen op zeer veel verschillende plaatsen voor zoals het woord ‘broek’ dat men terugvindt van de kust tot in Limburg. Maar wie kent in Schriek nog de Springstokvoetweg van 1856 of de onderbanken te Grootlo van 1440 ? Namen die helaas soms volledig zijn verdwenen.

Groot-loo
We mogen hier het opzoekingswerk van de Grootlose Vriendenkring zeker niet vergeten, temeer dat het enkele merkwaardige uitspraken bevat welke om een woordje uitleg vragen.

“NAAM BETEKENIS"

De ontleding van de plaatsnaam geeft zeer dikwijls bepaalde aanwijzingen in verband met de geschiedenis en de oorsprong van die plaats. Daarom gaan wij in dit hoofdstuk enkele bedenkingen wijden aan de naam Grootlo.
Deze benaming vinden wij in oude geschriften op diverse wijzen geschreven, in vele gevallen neergepend zoals het blijkbaar werd uitgesproken.
Het eerste tot nu toe gevonden, geschreven stuk, waarin de naam Grootlo voorkomt, is de akte van 1226, waar op de keerzijde Groetloe vermeld is, een tekst opgemaakt in oud Nederlands. De achterzijde is opgesteld in het latijn en daar schrijft men "Grutlo".(*1)
In een schepenakte van 30 november 1481 vinden we terug de schrijfwijze Groetloe, (dit zou wel kunnen voortkomen van de gesproken taal, in ons huidig dialect klinkt het nog zo).
In het inventaris van 1898 nr 162 schrijft men "de verhuring van het cappelgoed van Grootloo". Omstreeks het einde van de 17e eeuw treffen we op een vaantje "Den Soeten naem Iesus tot Groteloo". (*2) Behoudens enkele zeldzame schrijfwijzen als Grootte, Grootloy, wordt de betiteling Grootlo behouden tot omstreeks 1950, bij een nieuwe spelling werden alle plaatsnamen eindigend op Loo ingekort tot Lo. Welke schrijfwijze wij ook onder de loepe nemen, steeds vinden wij twee woorden: groot en lo(o) terug, uitgezonderd in de tekst der Berthouden.

Wat het eerste gedeelte van het woord betreft, zijn er spraakkundig gezien weinig moeilijkheden te zoeken: groot betekent in onze taal: wijds, uitgestrekt.

HET ACHTERVOEGSEL LO
Wat Lo(o) betreft is het heel wat anders. In vele plaatsbenamingen, vooral in de oudst gekende, vinden wij dit achtervoegsel terug, o.a. Westerlo, Tessenderlo, Tongerlo, enz... (Deze twee laatste dorpen bestonden reeds ten tijde van de romeinen.)
Aangaande de betekenis van dit woord zijn de meningen van de geschiedschrijvers nogal verdeeld. Sommige beweren dat het afgeleid is van het latijnse woord "locus", wat plaats betekent. Zo wordt beweerd dat de oorspronkelijke benaming van Tessenderlo "Taxandria Locus" zou geweest zijn. De Kempen werd inderdaad ten tijde van de romeinen Taxandria genoemd, zodat Tessenderlo een plaats in Taxandria betekent.
Het is zeer goed mogelijk dat Lo het latijnse woord locus vertegenwoordigd, wat echter niet wil zeggen dat het er werd van afgeleid. Immers in de streken, ten noorden van onze huidige taalgrens, waar de romeinse kultuur praktisch niet is doorgedrongen, vinden we evenzeer "Lo" terug op diverse plaatsbenamingen.
Volgens Smits, in zijn schatkamer van de Nederlandse oudheden, afgeleid van het friesche woord "loeg", wat niets anders betekent als dorp.
Alting daarentegen beweert dat het komt van het keltische woord "loog", wat betekent een dorp bij of op een hoogte.
Willems en Schayes laten uitschijnen dat het een bos is, terwijl De Smet en Warnkoenig er een beboste hoogte mee aanduiden.
Bij Becanus vinden we een hoogte naast een moeras of vliet, Kannegieter vertaalt Loo door een vochtige, moerassige streek, Kreglinger door een dorre zandige plaats maar voegt er tevens aan toe dat het een plaats of streek kan betekenen.
Vele van deze betekenissen zijn wat Grootlo betreft aanneembaar. Immers ten tijde van de Berthouden, was het gelegen aan een rand van een groot moeras (het Berthoutmeer), waarvan de meren te Pijpelheide een de moer in Grootlo een overblijfsel zijn. Anderzijds lag het aan de rand van het Waverwoud, dat zich uitstrekte van Mechelen tot aan het Graafschap Aarschot.

Hieruit mogen we besluiten, dat Grootlo betekent: een grote plaats of dorp in het woud, gelegen aan een moeras.

Het achtervoegsel LO geeft ons tevens een groot vermoeden dat de benaming zeer oud is.

VOLGENS DE LEGENDE
Volgens de legende zou het woord voortkomen van "Groot Loon". Op de plaats waar de kapel thans staat, was er vroeger een groot bos. Op een bepaalde dag was een boer er stronken aan het rooien en vond er een schat, welke hij zonder veel plichtplegingen op zijn zolder verborg, als een appel voor de dorst, maar sinds zijn vondst had hij geen rust meer en besloot met het gevonden geld een.kapel te bouwen. Om zo gauw mogelijk van zijn onrechtmatige eigendom verlost te zijn, betaalde hij zeer hoge lonen, vandaar "Groot Loon".(*3)
Er wordt zelfs beweerd dat dit gebeurde tijdens de bouw van de kerk van Aarschot, rond 1100.

EEN ANDERE MOGELIJKHEID
Wanneer wij de benaming,uit de akte van W. Berthout, nader bezien en i.p.v. groot, grut (Grutlo) bestuderen kunnen wij het volgende besluiten.
Grutte is een plant of beter gezegd en kruid dat in de middeleeuwen gebruikt werd om een bepaald aroma aan bier te geven. Zoals de geschiedenis ons leert, kende onze voorouders iets van dit brouwsel. Pratisch elke "oude belg" brouwde zijn eigen bier.
Welnu dit kruid groeide uitsluitend in moerasgebied. En aangezien Grootlo gelegen was aan een groot moeras en lo in woordverklaring plaats kan betekenen, zou het kunnen zijn!!! dat de benaming van ons dorpje komt van "een plaats waar men grutte vond".(blz 37-39)

*1 In het vorige bericht heb ik het uitgebreid gehad over deze akte van 1220. De Nederlandse tekst op de rugzijde is een notitie welke is aangebracht door een onbekende archivaris of historicus op een onbepaald tijdstip, misschien slechts tweehonderd jaar geleden. Het tot op heden oudste nederslandstalige document heb ik teruggevonden in het RA Arnhem. Het bevat de rekening van de inkomsten voor het land van Mechelen van 18 november 1331 tot 30 januari 1333 en daar is te lezen:
“Dits op Grote Loe te meye 107 lb.8s. tor., valent …”
“Dits op Groetloe ten selven tide: ….” En dit in hetzelfde document.

*2 Voor de beschrijving van het bedevaartvaantje verwijs ik naar het bericht met die naam. Ondertussen weten we dat de tekening van het vaantje beduidend ouder is.

*3 Wie beweert dat legenden verhaaltjes zijn zonder waarheden, doet de geschiedenis oneer aan. Zie wat ik vond op de eerste blz van het oudste doopregister van de parochie St.-Jan Baptist te Schriek anno 1604.

“…in ecclesiæ nostra St Jois Schriek et Hoogeloon co tempore quo suit Pastore Henricus Bellenus Lovaniensis…”
Kwam dit verhaal misschien van de pastoor en was het wellicht in oorsprong Leuven in plaats van Aarschot. Wie zal het ons nog kunnen vertellen? Maar één zaak staat vast, deze legende was destijds sterk in de omgang, zelfs zo erg dat de pastoor de naam van de legende gebruikte om de gemeenschap van Grootlo aan te duiden in zijn doopregister.

Wat zeggen taalkundigen nu over de betekenis van LOO?
D. Buddingh heeft in zijn “Verhandeling over het Westland ter opheldering der LOO-EN, WOERDEN en HOVEN IN 1844“ een stukje neergeschreven met de verschillende betekenissen van het achtervoegsel -loo in vele plaatsnamen.

“Kiliaan, Alting, Piccart en Smids, en anderen, verklaren dit woord door: ‘een verheven hoek lands’ en trachten dit door voorbeelden te bewijzen. De Hoogl. Ypey , Mr. Bilderdyk en Hoeufft , omhelzen dit gevoelen (11); de Franschman Rocquefort stemt daarmede vrijwel overeen (12) ; doch Ds. Heldring zegt: ‘Loo is ligt het heilig bosch, waar de Batavier zijnen Wodan diende.’ (13) Geene dier verklaringen kunnen wij als de onze omhelzen: wij zien in ‘ Loo’ en in al die Loo-en, waarvan ons vaderland nog vol is, niet anders dan de eenvoudige beteekenis van ‘water’, en denken daarbij aan de ‘bron’ der Germanen, waarvan Tacitus gewaagt; aan de waterdienst der Germaansche volksstammen, aan de heilige bron des voortijds, waaraan wij thans vertoeven, de Urdr-bron der Scandinaviërs.” (blz 11)
Becanus verklaarde wellicht als eerste dat loo komt van het Latijnse locus, wat plaats betekent. Hij voegde er aan toe: plaats aan een moer, of aan een veen. Velen volgden zijn zienswijze, maar de meeste plaatsen op lo komen voor in Vlaanderen en Nederland, dus boven de taalgrens, waar de invloed van de Romeinen zeer gering was. Picart haalt er zelfs het Hebreeuws bij waar het ‘hoek land’ zou betekenen. Smids ziet Friese verbanden met ‘loeg’ wat dorp betekent.”

In het boek : DE VLAAMSE GEMEENTENAMEN van uitgeverij Davidsfonds lezen we op blz 151

“Het element lo is zeer frequent als grondwoord in de gemeentenamen van de provincie Antwerpen (ca.25 % van de hier behandelde Antwerpse namen) en dan vooral in de Antwerpse (ook Limburgse) Kempen. Dit laatste kan daar een argument zijn voor de interpretatie 'poel, ven, enz.’ aangezien de Kempen (volgens J. Caesar) van oudsher een onherbergzaam, moerassig gebied waren. Dat moest onvermijdelijk zijn neerslagvinden in de namenvoorraad.”

In Vlaanderen worden bijna alle dorpsnamen op lo omschreven als bos (open plek in het bos), in navolging van de grote Van Dale en zijn etymologisch woordenboek.
Geldt dit nu ook voor Grootlo = groot bos of grote open ruimte in het bos?
Alle oude kaarten van onze streek situeren ten oosten van de kerk van Schriek een vrij groot moerassig gebied, dus geen bos of geen open ruimte. Belangrijk in de schenkingsakte van 1220 is ook dat het gaat om 6 bunder HARDE grond, dus niet gelegen in het moeras. Ook de verklaring voor Bollo = rond bos in veen- en moerasgebied of Tremelo = bos aan of in de weide lijken mij moeilijk te kunnen. Daarentegen kan ik het volledig vinden bij een verklaring lo = water, geen stromend water, maar vrij grote ondiepe waterplassen met enige specifieke begroeiing van struiken en waterplanten. Ooit las ik als verklaring : buitendijks water, wat we nu zouden kunnen omschrijven als overstromingsgebied bij beken en rivieren.

Zo betekent Grootlo dus een groot buitendijks water (zie de kaart in het vorige bericht met de 10 meter hoogtelijn en het adjectief groot is hier niet overdreven); Bollo als rond buitendijks water en Tremelo wordt dan buitendijks water in de beemden. Nu nog zijn deze stellingen met oude, en nu nog aanwezige bewijzen te staven.

Ouderen zullen zich zeker nog herinneren hoe de beemden tussen Tuindijk en Tramlei ’s winters onder water kwamen te staan. Daar hebben velen van ons nog leren ‘schofferdanen rijden’ = schaatsen. Ook in de omgeving van het Schrieks kerkhof zien we zowel links als rechts van de Tuindijk de lager gelegen delen welke in onze jonge jaren dikwijls onder water stonden. Voor de Bollo, vinden we nu nog grote vijvers van camping ‘De Meren’ en Tremeland. Ook ten westen van de kerk van Tremelo zijn nog vijvers of poelen terug te vinden. En bij de grensbepaling van de parochie Schriek in 1309 lezen we: “ We hebben de afbakening bepaald de loop van de walgracht die heel het gebied omsluit. Toch hoort tot dit gebied ook een stuk grond dat buiten de dijk ligt, genoemd het Berthoutmoer.” Dat Berthoutmoer waren de vroegere moerputten gelegen ten zuiden de Raambeek met een gedeelte heide tot Tremelo-kruis en de grenzen van Aarschot (Baal), een gebied dat we nu kennen als de Bollo.
Ook op de vrij gedetailleerde Ferrariskaarten van 1777 zijn de historische restanten van deze poelen nog duidelijk zichtbaar.

Ook de toponiemen van de kleinere deeltjes van Grootlo verwijzen naar de vochtige moerassige ofwel de droge heideachtige delen binnen Grootlo. Hier een opsomming van deze oude namen.
Natte delen: 1. Berthoutmoer – 2. Puttebeemden – 3. de Koudhalzen – 4-5. de Voorste en Achterste Brakkenvelden – 6. de Schanshoek – 7. de killige landen – 8. het Rot – 9. Zwalperland – 10. de Verdronken ves(=vors) – 11. het Goor
Droge delen: 12. de Donken – 13. de Hazebergen – 14. de Hoge Heide – 15. de Kwade heide – 16. de Capelle heide

1.DE KAPEL

Tekening van de oude kapel omstreeks 1560 op het bedevaartvaantje van Schriek.

Schets naar een prent uit de XVII eeuw in het RA Brussel. Wat opvalt is de omheining rond de kapel. 

De originele prent uit de XVII eeuw in het RA Brussel. Caerte vande situatie ende geleghentheyt vande Bolloo 17e eeuw R.A. T 459 – 345  

Carte, collée sur toilé, intitulée : Caerte , figuratief gemaeckt door my ondergeschreven gesworen land ende edificie meter, geadmitteert door den souvereynen raede van Brabant tot Brussel residerende, in saecke voor die gemeyn ingesetenen van Ninde, Cruys, Tremeloo, Veldonck, Geestvondel, Langerechten, Bolloo ende Laet ofte Loosenhoeck, alle gehuchten gelegen over de riviere de Laeck, onder Werchteren, supplianten, tegens den eerweerdigen heere prelaet der Abdy van Perck, advisant, verbeeldende de gelegentheyt van alle de pachthoeven ende huysen onder de voorschreve gehuchten gelegen, als oock de straeten ende wegen leydende van de selve naer de parochiaele kercke van Wechteren, welkers distantien naer gedaene metinge voor het meestendeel hier onder hebbe aengetoont. Ende naer dat my door verscheyde persoonen is aengewesen geweest de hooghde ende plaetsen tot waer de waters meermaels de rivieren overstroomt synde gestaen hebben, soo hebbe by middel van de waeterpas genomen ter voorschreven plaetsen bevonden dat de straeten, voetwegen, bruggen ende voetvondels aldaer in dien gevalle onder waeter gestaen hebben de quantileyt van voeten in de boven staende explicaetie uytgedruckt
signé, le 20 juillet 1778, par C.-J. Everaert, géomètre juré.
Algemeen Rijksarchief / Archives générales du Royaume - I 012 – 2410

Schets naar een prent uit de XVII eeuw in het RA Brussel. Let op de waterput links boven!

Schets van de kapel op het plan van Schriek uit 1742 (detail) RA Brussel. Deze kapel lijkt heel erg op die van het bedevaartvaantje, nl. met een kleiner voorportaal en de toren middenin. Let ook op het grote huis of was het een huizenrij op het kerkplein. 

Grondplan van de kapel (76) op het stratenplan van 1837. N° 53 zijn de huizenrij welke zichtbaar zijn op de oude postkaart met zicht op het kerkplein. 

Oude postkaart met een beeld van de nieuwe vergrote kapel. Rechts het huis van de burgemeester, later omgevormd tot pastorij. 

Een zelfde beeld vanuit een iets veranderende hoek.

Beeld op de kapel vanaf de grote baan naar Tremelo met links weer de woning van Engelbert Goossens. 

Zicht op het driehoekig kerkplein, met links die oude huizenrij, achter de kerk de woning van de burgemeester en rechts het klooster van de zusters. 

Zelfde beeld als hierboven iets meer naar rechts genomen met de school uiterst rechts.
Met dank aan Eric Ceuppens die de beelden van zijn verzameling oude postkaarten ter beschikking stelde.

De kapel van Grootlo zonder toren !
Met dank aan het archief 'van der Stegen - van Oldeneel' die deze oude foto ter beschikking stelde.

wordt vervolgd