Ons Oorlogsdagboek 1914-1919

door Jan De Belser

deel 7

Bl.50.

van paarden en geiten; zwijnen en geiten in kamers en zelfs in kelders; bij Aug. Aerts stak een schoone vaars dood in den gemakput. Bij de zusters deelden de D. soldaten alle soort van kleedingstukken uit, uit een kas die goed voorzien was. De D. hadden overhoop veel wijn en andere drank bij gaven aan “Fiksken Kens” en Louis Maris zooveel te drinken dat alle schrik meteen over was, en in plezier en uitgelatenheid veranderd was. Srml ging 1 u. luiden, en de D. maakten muziek op het orgel. “Op het orgel werd dikwijls gespeeld” zegt dochter Kens. Maar, voegt vrouw Kens erbij, het en bleef niet schoon gaan; pas waren de nonnekens te huis, of ze kwamen alles, waarvan ik voor zoolang voorzien was, terughalen. Uit uwen hof, zegt zij ons, heeft de heele Hei, wij zoowel als anderen, meegeleefd voor de 2e vlucht. Soldaten wilden geene appelen of peren meer, vreemde vluchtelingen kwamen ze met zakken halen om er spijs van te maken.
Vandaag, bij de terugkomst van Lier, voegt ze erbij, reed ik met mijn hondenkar een aardigen pastoor voorbij. Toen ik wat uit den weg trok, begonnen mijn honden tegen elkaar te vechten, en de pastoor zegde: “ Dat zijn ook al Pruisen zeker?” Ik antwoordde: “ Ja, dat hebben ze van de D. geleerd”. En nu is er niets meer te verdienen, al ons eten is op, en, als ik niets krijg, zal ik stelen waar ik het vind!” Wij raden de vrouw aan, de gewone voorsprekers te voet te vallen; daarop laat ze hooren, dat deze haar al hebben doorgezonden.

10. In de vroegmis sermoen door den EHO. over de plichten der ouders in het bewaken hunner kinderen, en tegen de onrechtvaardigheid. In de hoogmis kondigt de EHP. aan, dat om vergissing te voorkomen, de afkondiging van alle diensten in Belgisch uur behouden blijft; verzoekt hij, namens den heer gemeentesecretaris van Berlaer, de onder deze gemeente wonende parochianen aangifte te doen van al de geboorten van kinderen na 15 Juli tot en met 26 October 1914; vraagt hij namens de koningen van België en Engeland.-Voorzitter Poincarré wordt niet genoemd – gebeden van de geloovigen voor den goeden uitslag van den wereldkrijg.
Leop. Winkelmans, werkman van den EHP. zegt ons vernomen te hebben dat de hr.dd.Burg. het afzagen der oude strunken in de kanten niet afkeurt. Is ’t misschien om zijne honderden jonge canada’s gespaard te zien?
Hoorde men sedert eenige dagen slechts nu en dan en niet al te duidelijk kanongerommel, vandaag, bijzonder in den namiddag, laat het zich zoo luid en hevig hooren, dat men zou denken dat het strijdtooneel nadert.
Vrouw wed. Smets (Hooghuis, Hemelshoek) zegt ons dat houtdieven uit den Vijfhoek te Berlaer bij klaren dag strunken komen afzagen in hare velden, bitsig antwoordden, en haar half bedreigden wanneer zij hun dit verbood.
Victoria Aerts van Heesten vertelt bij Jos Van den Eynde : “dat de blauwe soldaten – Beiers - de wandaden (moord en brand) der Pruisen afkeurden; dat 4 D. zich te Aerschot onder een trein zouden geworpen hebben; dat de hier op Melcauwen verblijvende D. deze week voor de 1e maal bekend hebben, dat ze zware verliezen hebben geleden; dat te Heyst een burgerwacht moet marcheeren totdat de daders, die het graf van den D. krijger geschonden heeft, ontdekt is. Dat eenige D. zoo gemeenzaam omgaan met de dochters van Srma (Heest) dat hunne kameraden zelven het afkeuren; dat juffers van Heyst met D. zouden gaan trouwen.-Dochter Ededvj laat daarop volgen : “En ik heb hooren zeggen dat een dochter van Sbf en eene van Stml, die school doet te P. met D. offic. uitgereden zijn, en …” -Wij denken en hopen dat hier honderdvoudige overdrijving bestaat. (Vandaag 23 j. geleden, hebben wij samen den eed van gemeenteondw. afgelegd voor den heer Kant. Opz. Jan Adriaensen, Bresstraat, Antwerpen)

11. Kinderen deelen ons mee, dat Leonard Aerts, aardappelkoopman, van de D. overheid te Heyst de opening van den spoorwegbarreel op den steenweg van Heesten heeft bekomen, door te doen zien dat het vervoer van aardappelen langs verre omwegen verhinderd of te nadeelig is, -dat Alf. Verstrepen, die zijn land over den spoorweg moet gaan bewerken, de opening der schuif aan zijn huis op Heesten is gaan vragen. 14.30 u. Drie D., een overste en 2 manschappen (’t geweer aan den schouder) zijn ongeveer een halve uur bij den EH.P. binnen geweest en in de richting van Lier hier voorbijgegaan, een dunne reiszak in de hand.

12. Twee D. in gezelschap van N. Goelen, die voor den oorlog bij hen in Duitschland gewerkt had, liepen gisteren half bezopen eenige herbergen o.a. die van Jos. Van Houtvinck en van Victor Kiebooms, af, zongen en maakten plezier, en vroegen aan den EH.O., die hen tegenkwam, zijn pas te zien. -Men zegt dat kleine groepen van de te Heyst verblijvende D. alle 2 of 3 dagen naar een anderen post gezonden worden, omdat een langdurig verblijf op dezelfde plaats niet deugt.
13 u. Leop. Winkelmans, werkman van den EHP., verhaalt ons het avontuur der aanhouding van onze geburen Victor Kiebooms en Frans Verschaeren door de Belg. wachten in Sept. jl.
Fr. Verschaeren ging aan Mr.P. eenige appelen vragen voor zijn oud, ziekelijk moederken. Hij kreeg er een heel paksken. Toen Mr.P. hoorde of dacht dat daar ook broodgebrek kon zijn, voegde hij er nog een soldatenbroodje bij. Eenige minuten later kwam een overste daar – op de pastorij waren de oversten ingekwartierd- aangeleid met de twee voornoemde mannen, en vroeg “Waar is hier de police? Men heeft deze 2 mannen betrapt aan ’t fruit stelen!” Terwijl Verschaeren

Bl.51.

al trappelend, moeite deed om zich te verschoonen, rezen er appelen uit zijn pak -bewijs van plichtigheid!- En met die te willen oprapen, viel ook het broodje van onder zijn kleederen op den grond! -2e bewijs van schuld! –“En dat is van ons brood!” zegde de officier. Om hunnen toestand, al erg genoeg, niet te laten verslechten, kwam Mr.P. er tusschen, en zegde vernomen te hebben, dat een dezer twee – beide geburen van den onderwijzer, gelast was op den hof te waken.”
18 u. Jozef Van Hool, die bij den inval der D. de parochie niet heeft verlaten, maar zich meest ophield in of nabij zijn huis, dit van Frans Van Haken of van Thomas Van Rompaey, deelt ons het bijzonderste mee, van wat hij hier gehoord en gezien heeft, als volgt :
“Op 18 en 19 Aug. op het zicht van de vlucht der inwoners van Aerschot en omstreken en bij het naderen van de voorposten des vijands, brandstichting te Herselt, patrouillegevechten te Morkhoven, enz… hebben de meeste inwoners onzer parochie, met of zonder vee en meubelen, hun huis verlaten om zich binnen de buitenforten te begeven. Gedurende eenige dagen keerden de stoutsten over dag naar huis om achtergelaten vee te verzorgen en alles wat gade te slaan; maar de meesten van deze bleven in hun huis niet vernachten. Na een week was ieder teruggekeerd naar huis. Maar op den noen van den 27e Augustus, bij het begin van het bombardement van Heyst, ontstond er in eens zulke geweldige paniek, en was de vlucht zoo algemeen en plots, dat voor 16 u. de hele parochie verlaten was. Honderden vluchtelingen van Heyst en omstreken zijn op 3-4 uren tijds, langs ons door de oude Heystsche baan voorbij gesneld. Weder ging de vlucht naar Lier waar ieder meende bevrijd te zijn onder de forten. Daar de vijand zich niet gereed maakte om naar Antwerpen af te zakken, kwam het volk, evenals de 1e maal, na 2-3 dagen terug naar huis, rond 1 September. Het Belg. leger dat hier al lang patrouilleerde, en overal loopgraven en verschansingen aangelegd had, deed intusschen aanvallen op Aerschot en in Z.richting, Haecht en verder. Dat duurde zoo tot Zondag 27 September. Dien dag werd de vijand in groot getal onder Heyst gesignaleerd. Onze toren, waarop mitrailleurs zaten, diende tot waarnemingspost en was per telefoon met het fort van Lier verbonden. Dien zondag rond 1 uur op den noen, begonnen onze kanons op de aankomende D. te vuren. De kanons waren opgesteld in schansen op het veld van Louis Vetters nevens het huis van Louis Vercammen. De D. schoten niet tegen. Rond 5 u. zweeg het kanon. ’s Avonds en ‘s nachts trok ons leger met al het materiëel snel onder de forten terug; slechts enkele wachten, meest cyclisten, bleven hier tot ’s Maandags rond 9u. wanneer de vijand overal in de verte en in groot getal afkwam. Van op een dicht geblaarden strunk op het veld der wed. Peeters zagen wij de eerste D. ten getalle van 5, ruiters te paard, rond 14 u. door de straat rijden. Welhaast was het een aanhoudend opkomen langs steenwegen, straten en voetwegen; het zwermde overal, ten laatste zag er alles grijs uit van soldaten. Tegen den avond aan hoorden wij 10-15 zware kanonschoten naar de richting van het fluiten der ballen (over ’t huis van Fr. Van Haken) te oordeelen, door het fort van Kessel naar onzen toren of den Heestenheimolen gericht. Des dinsdags heeft het kanon geweldig gewerkt: Er werd geschoten uit Lier en Kessel naar hier. Hier van de Hei en van Beersel-Dries naar Kon. Hoyckt en Lier. Later hebben wij vernomen dat de D. na zware verliezen geleden te hebben door ’t geschut der forten, uit het vlakke veld ten W. van den Heimolen zijn weggevlucht en hunne kanons hebben opgesteld aan “den Ketel”. Tusschen 10 u. en 10.30 u. zagen wij van op den zolder van Thom. Van Rompaey, dat er rook uit de pastorij begon op te stijgen; die begon toen te branden. Intusschen gingen de D. de Belg. loopgrachten afzien. ’s Namiddags en ook de volgende namiddagen verschenen boven onze streek meerdere vliegers, wij denken Franschen en Engelschen, want ze werden fel beschoten, de eerste twee dagen met het geweer, doch van ’s Donderdags met het kanon van aan “den Ketel”. Wel zagen wij boven de bommen ontploffen met een vlammeken, een rookwolk en een slag, zelfs meermaals dicht bij het vliegtuig zoo het ons toescheen, maar geen enkele vlieger werd neergeschoten, alhoewel er bij waren die laag vlogen. Scherven van de bommen hoorden wij dicht bij ons vallen. Voor den avond hadden de forten van Lier en Kessel zich pas laten horen, of wij zagen vlammen van de woning van Frans Busschots (hoek der Smidstraat en van de prov.baan) en van Aug. Ceulemans op den Gangelberg opstijgen. Van af Donderdag, 1 October, in den namiddag zagen wij van aan het huis van Fr. Van Haken een vastliggenden ballon, over de hoeve van Kuilenburg heen, vermoedelijk op den steenweg van Steenbeek naar den Gangelberg. Alle dagen in den laten namiddag zagen we dat varken, zoo noemt men hier dien ballon om zijn langwerpigen vorm, wat meer naar den Gangelberg afzakken. Zeer duidelijk zagen wij den kabel waarmede hij vast lag, ook een eind neerhangend touw, waarin meerdere knopen, maar geene mand, zoodat de waarnemer in het touwwerk moest hangen. De dieren, door de D. losgemaakt hoorden wij des Donderdags overal blaten. Den nacht van Maandag op Dinsdag hebben wij Alfons Torfs in het huis van Frans Van Haken doorgebracht, dien van Dins- tot Woensdag in Gom. Wouters aalkelder, de 3 nachten tusschen Woens- en Zaterdag in Thomas Van Rompaey’s kelder en de 2 volgende nachten op de schelft van dezen laatste. Den 1e dezer nachten hebben wij den grootsten schrik uitgestaan

Bl.52.

toen wij de D. de deuren hoorden openbreken. Tusschen Zon- en Maandag, in den vroegen morgen ben ik vol angst naar huis gegaan. Eene koei lag met kop en voorpoten boven het water in den bornput bezweken. Met 2 of 3 kameraden konden wij het lijk niet boven krijgen. Terwijl wij er des Dinsdags weer aan bezig waren, kwam een D. plots bijgesprongen, smeet vest en hoofddeksel af en weerde zich tot zweetens toe en met zijne hulp kregen wij het beest uit den put, waar het per abuus met achteruit te gaan, ingesukkeld, en waarschijnlijk sedert 2 dagen bezweken was. De schrik voor de D. was door die eerste ontmoeting gansch verdwenen. Naderhand hebben die mannen ons niets miszegd of misdaan en hebben zich nooit hebzuchtig getoond, alhoewel zij het een en ’t ander wel kwamen vragen. Deze en volgende dagen was het hier een gedurig trekken -dat echter voortdurend afnam -van troepen, krijgswagens van alle slag en kanons, waaronder zulke zware stukken, dat de grond ervan dreunde. Op het eind der week was het getal soldaten hier ter plaatse tot enkelen verminderd.
Den 11 Oct., twee dagen na de overgave van Antwerpen, keerden als vluchtelingen hier eerst weder : Saa, Sbkv, Nlck, Lsmvj, Srml, Skv. Eenigen onder hen waren zoodanig geladen met pakken ellegoed, kleedingstukken en andere waren, dat zij zelve niet konden dragen en met eene stootkar naar huis brachten. “’t Al hadden zij van de D. gekregen!” Eén man echter is van die rijke uitdeeling uitgesloten geweest, namelijk Sus Mertens. Deze verklaart : “Ik ben tijdens die uitdeeling ook door Lier gepasseerd, maar geen enkele D. heeft mij iets aangeboden.”
En op dit krijgen te Lier volgde hier ter plaatse een nemen of pakken. Bij afval van de door de D. geslachte dieren of hunne lijken die hier en daar verspreid lagen, liepen nog vele losgelaten zwijnen, geiten en zelfs runders op wegen of in de velden. En die hoorden aan niemand toe. De meeste dezer dieren hadden dan ook weldra een nieuwen meester en een nieuw verblijf, -of vielen onder hamer- en bijlslagen van nieuwe slachters Sbkv, Saa, Srmj, Lsmvj, die alles naar eigen voorraadkamer overbrachten. Van Lsmvj zegt men dat hij gedurig met een bijl in de hand stond tegen dat zich een nieuw stuk wild vertoonde; van Saa, dat hij bij Mr.Smla geroepen werd om een gevonden zwijn af te werken, waarvoor hij als loon goed zou meegedeeld worden, en dit bij wete van police; van Srmj dat hij aan de spar een ronddolend rund in kuip of pot zou te slapen gelegd hebben. En de eerste wederkeerenden eventjes bemerkt hadden dat men hun kleederen of huisraad had geroofd, liepen zij spoedig van het een naar het ander ledig staand huis, en vonden daar doorgaans meer weer dan zij te huis vermisten. (1)
Ik heb gehoord dat uwe geit ook al vroeg gaan loopen was : 3 of 4 dagen na de beschieting van Heyst heeft men mij gevraagd deel te nemen aan de smulpartij der geit die in Jos Van den Eynde’s put verdronken was. Aan die partij namen deel : Nmtvl, Smsl, Saa en zoon, Smkwa, Sam, Lkwvj, Lsmvj. Het was te doen bij den laatst genoemde.”
(1) Men deelt ons verder mee, dat wanneer eenigen tijd later uit vrees voor eene huiszoeking, bezwaarlijke voorwerpen worden ingeleverd, zich schoone toeren hebben afgespeeld. Een persoon van P. had te Lier van de D. ook een paar fijne gele schoenen gekregen. Vrees voor onaangenaamheden deed hem die binnen dragen. ’s Anderendaags lag een briefje in die schoenen den naam dragende van den man, die ze als zijn eigendom had erkend, naam van een der meest gezaghebbende personen van het dorp. En toch bevestigt de inbrenger dat die schoenen van Lier zijn gekomen!
Te Lier was het tentoonstelling van ingeleverde vervreemde rijwielen. Zekere Sak, die geen velo kwijt was geraakt, herkende daar toch in een der beste zijn eigendom. Een uur later had hij er 5 mededingers op bijgekregen, die sterker waren dan hij. Een vernuftigere gebuur van Sak herkende er in 2 oude stukken -bij het eene was het voorstel deel, bij het andere het achterste deel nog in goeden staat -zijne 2 ontvreemde rijwielen. Hij kreeg op die vodden geen enkele concurrent, en heeft aan die 2 vodden materiaal genoeg om één goeden velo in een te zetten. In ’t wederkeeren zegde Sak aan zijn gebuur : “Ik heb mij zelven gekuld met te gulzig te zijn; ik had moeten doen zoals gij.”

13. ’t Is alsof stelen de order is van den dag : In Berlaer gaat men in vollen dag strunken halen; vier jonge kerels betrapt aan het afzagen van boomen, begonnen naar de eigenares te werpen als deze hen bedreigde. In den hof der zusters alhier heeft men verleden nacht een deel witloof uit de groeve gehaald. Op Melkauwen is een zwijn gestolen.
Men zegt dat Jef van de wwe. De Cuyper van Kuilenburg, die van verre was gaan zien naar het opmaken van het graf van den D. off. nabij hun huis, door de D. bemerkt en opgeeischt werd om te helpen aan dat proper werk.

14. Allerlei tegen elkander strijdende geruchten doen de ronde : In Lier zou de ZEH. Deken gezegd hebben, dat de lieden hunne woningen gerust mogen opbouwen. In Itegem is een bediende van ’t Amer. Gezantschap komen vragen of de D. hunne opeischingen betaalden; zoo neen zou hij er voor helpen zorgen. In Heyst zou zoo een zelfde persoon verbod gedaan hebben opgeeischte, niet betaalde voedingsmiddelen te verzenden. Het magazijn van koloniale waren der gebroeders Heylen zou, dank aan bemiddeling van denzelfden gezant den 15e dezer, dus morgen heropend worden.
Er is hier verleden Dinsdag inderdaad een auto, met Amerikaansch vlagje op, gepasseerd.

Bl.53.

Maar tegenover die geruststellende nieuwsjes komen : aanhoudend en luid kanongebulder -onze ruiten rammelen erdoor -in de richting van Duffel, en het verhaal dat de Engelschen door Nederland in aantocht zijn; het schrijven van Fr. Op de Beeck en van andere soldaten aan het front dat hunne nabestaanden aanraadt in Nederland te blijven of te gaan verblijven; het bericht dat de D. familiën Antwerpen hebben verlaten; het aangeplakt bericht dat er geene voedings- en voederstoffen meer uit de gemeente mogen gevoerd worden, op D. bevel, en meer dergelijke geruchten, andermaal angst onder de bevolking verspreiden.

15. Ongeveer 30 karren aardappelen en meerdere karren stroo worden door Berlaersche boeren ter statie van Heyst gevoerd; deze voorraad door de D. opgeëischt, wordt, zegt men, met bons betaald. Van Heyst wederkeerende voerlieden vertellen dat een D. soldaat zich in de statie onder een aanstoomende trein wierp en liet vermorzelen (rond 9.30u.), waarschijnlijk omdat hij met de heden te Heyst verblijvende krijgers de aanstaande week naar het front moet terugkeeren.
De Heer dd. Burgemeester laat ons verzoeken aan de kinderen in de school te zeggen, dat morgen om 11u. 100 liter petrol. tegen 0,35 fr. den lit. door de inwoners van Berlaer -met slechts 1 lit. per gezin, zullen te krijgen zijn, op de schoolkoer.
Vrouw Aug. Op de Beeck uit Holland overgekomen, deelt ons ’t een en ander mee : -1-Haar zoon Frans heeft eens 10 dag. lang aan den strijd deel genomen, is niet gekwetst geweest en op dit oogenblik uiterst welvarend. -2-Men krijgt geen pas meer om de grens te overschrijden en dit wordt zeer gevaarlijk. Daarom doet men best de hulp van grensbewoners in te roepen om langs binnenwegen in en uit te gaan. Binnen de 500 m. mogen de soldaten bij wederspannigheid van overtreders, na de gebruikelijke sommatie schieten; zoo werd verleden week een 22 jarig meisje van Hoogstraten neergeschoten. Nu schijnt men omtrent die plaats zoo streng niet meer. De grens is daar niet met draad, zooals bij de groote banen, afgesloten; maar de brugjes over de brede grensgrachten zijn door de D. weggenomen. Tusschen 18 en 19 u., tijdens het souper der wachten, heeft men de beste kans tot overkomen; ook ’s nachts schijnen de wachten meest binnen te blijven. De staande wachten zijn meest vervangen door patrouilles. Met smokkelaars kan men ’s nachts ook door geraken. -2-In “Zijnderts Dagblad” heb ik alzoo gelezen : “Uit goede bron vernemen wij, dat naar mededeeling van hooge D. overheden, de D. de strijdlinie van den IJzer zullen verlaten, gezien het nadeelig terrein, en 200.000 man naar Antwerpen zullen trekken om daar tot den laatsten weerstand te bieden. Het volk zal bij uiterst gevaar gewaarschuwd worden. Gebeurt zulks, gaat dit blad voort, dan verwachten wij een nieuwen stroom van vluchtelingen; laten wij maatregelen nemen om hen als de 1e maal ook een 2e keer te ontvangen. -3-Verleden Maandag hing te Antwerpen een bericht aangeplakt, de D. verzoekende de stad te verlaten. -4-Op Lammerenberg tegenover het fort van Broechem, hebben de D. diepe sterke (gebetonneerde) schansen aangelegd.
Met vrouw Op de Beeck verlangen mee naar Holland te gaan Jos. Mariën – Salvo en Frans Mariën – Goris met hunne gezinnen, maar zij houdt niet van zulk groot gezelschap. Mathilde zal in onze plaats naar Vlissingen en Roermond schrijven en daar het adres van broeder Victor opgeven.

16. Dagelijks rijden hier auto’s met D. voorbij, heen en weer. Om 11.30 u. passeert weer een prachtig voertuig met een half dozijn officieren in de richting van Aerschot; ’t is reeds de 3e auto.-Niet op ’t speelhof der school, maar bij Leon. Aerts wordt petrolie verkocht aan 0,35 fr. den liter. – 15.30 u. Bij het einde der klas geven Alf. en Aug. Mariën (zoons v. Jos. en Marie Salvo) en Jules, (zoon van Frans Mariën en Joan. Goris) hun schoolgerief af, en zullen morgen mee naar Holland vertrekken. -In ’t vooruitzicht op gebeurlijke vlucht maken wij plaatsen gereed tot het bergen van kleederen, archieven en verzameling.

17. Aloïs Van den Broeck vertelt ons, dat de D. verleden Woensdag bij den heer Burgemeester van Itegem, in diens afwezigheid, al den wijn zijn komen opladen. In den morgen buldert ’t kanon hevig in W-richting.
En Schriekenaar Fr. Uiterh. komt ons verzoeken een geschil te slechten tusschen 2 geburen die ’t gebruik van moeders boterkern aan elkander betwisten !!!
Ingevolge het stijgen der graanprijzen en ’t op rantsoen stellen der bevolking, neemt smokkelen en wegbergen toe; eveneens de afhouding op het malen die tot 8 en 9 % beloopt. Men zegt dat de werkhuizen Persoons te Thildonk rolhandmolens leveren, die 60 kg meel per uur geven, tegen den prijs van 100 fr.
Gisteren kwamen bij moeders huis te Schr. twee jongelingen aan uit Lier, die over de haag klommen, langs de achterdeur meenden binnen te geraken, maar daarin niet gelukkende, in het hoenderkweekhok gingen en de deur sloten. Toen de dichtste gebuur hun vroeg wat ze daar kwamen doen of zoeken, antwoordden zij, dat broeder Isidoor hun gezegd had dat er spek in vermeld hok bedolven was, en zij dit kwamen halen. Wanneer zij vernamen, dat de vogel was gaan vliegen, dropen zij af!

18. Marcel Serneels, een onzer leerlingen van Werft (Heyst), weet te vertellen dat D.

Bl.54.

soldaten het lijk van hunnen verongelukten makker (zelfmoordenaar) hebben begraven. Rouwfloers over de D. driekleur bedekte de lijkkist. De overste heeft fel geweend, zegt M., maar meest denken de menschen, omdat hij toekomenden Donderdag met zijne mannen naar de IJzer moet!
12 u. Mr. Gustaaf Drijvers komt binnen. Hij verblijft met vrouw en 4 kinderen bij Mr. Van der Borcht op Grasheide! Met de familie is ’t goed. Vrouw en kinderen zijn gezond, en zijn schoonbroeder Jef heeft verleden week nog geschreven : “Na zoolang in ’t vuur geweest te zijn, denken wij, mijn kameraad en ik, dat er voor ons niet veel gevaar meer is, en hopen wij en zijn wij zeker mee ter overwinning te gaan.” Men heeft hem meermaals willen bevorderen, maar hij heeft telkens voor die eer bedankt. De woning en drukkerij van Mr. Drijvers liggen in asch; de schade werd op 31.000 fr. geschat. De dorpskom van Werchter is erg verwoest, maar bleef toch recht. Zij is 3 maal beschoten en genomen geweest : den 19 Aug. door de D., later door de Belgen, en nog later weer door den vijand. Al wat afgebrand is, werd aangestoken. Eigenlijke strijd heeft in Werchter niet plaats gehad, gevolg van zijne strategische ligging aan de rivieren. Geen van de beide strijdende partijen heeft zich in of rond de dorpskom gewaagd, ofschoon door aanvallers en verdedigers 6 bruggen over de rivieren werden geworpen. Bij de 3 bombardementen zijn meer dan 100 bommen op de kerk, die wellicht tot mikpunt diende, te recht gekomen; evenwel is zij niet in vlammen opgegaan. -19 burgers, waaronder 2 van meer dan 70 j. werden gevangen genomen, en zoo men meende tot wegvoering naar Duitschland, Leuvenwaarts geleid, de handen op den rug gebonden. Pas over de Dijlebrug stelde men hen gerust met te zeggen dat er hun geen kwaad zou geschieden, maar pas op den grond van Rotselaer, bracht men nr 6 een weinig zijwaarts van de baan achter een boschje, fusilleerde hem en bedolf hunne lijken in éénen kuil. Iedereen dacht dat zij in Duitschland verbleven. Een bloot toeval deed later hunne lijken ontdekken.
Van de barbaarschheid en wreedheid, van de wildemansstreken dier beschaafde D. kan men zich geen denkbeeld geven : Ooggetuigen verklaren dat soldaten hoenders levend en kop afwrongen en het gulpende bloed met lust inzwolgen, -van levende zwijnen het achterste gestel – de hespen – afhieuwen en sneden, zonder zich de moeite te geven de dieren eerst te dooden of te bedwelmen; en wat ze aan eer- en zedeloosheid bedreven, gaat alle gedacht te boven. En al die tooneelen van walg en afschuw schenen niet slechts goedgekeurd door de oversten, -maar aangemoedigd en ingegeven door een zeer jongen officier, voor welken al de overige buitengewone en overdreven achting schenen te hebben, van waar de veronderstelling dat het de jongste zoon des keizers kon wezen.
Mr. Drijvers heeft heden vernomen, dat D. in Putte alle koper opeischen.

19. Verleden Zondag ontmoetten 2 D, van welke een per fiets en de andere te voet, op Gangelberg, 6 of 7 jongelingen per velo, en bevolen hun te stoppen; zij onderzochten den staat der rijwielen en … de krijger te voet hield de beste voor zich! Jos De Cuyper, eveneens per velo, werd ook door de D. nagezet, maar wist te ontkomen door bij Alf. Docx te vluchten. - In den nacht van Zaterdag op Zondag heeft men bij de wwe. Spits een vet zwijn gestolen, en verleden nacht zijn zwijnendieven bij de wwe. Van Herck door haar zoon , August, betrapt aan ’t breken, doch kunnen vluchten. Ook Louis Laureys heeft er twee aan zijn hok verjaagd. – Den ganschen dag door heeft gebuur Sbkv hout gekloven – 21-23 u. Op het veld der wwe Smets naast onzen tuin zijn ten minste twee groepen nachtridders bezig strunken te vellen. Er wordt gezaagd, gekapt, gefluisterd. Een persoon met helder lantaarnlicht komt uit de richting van Jos. Winkelmans en doet alle gezucht en beweging ophouden. Nauw is ’t licht eenige stappen voorbij, of het leven herbegint met meer hevigheid : een handzaag snort door ’t hout tegen den grond; een kortzaag, te oordeelen naar den metaalachtigen klank krast wat verder; twee mannen met aan schok en gekraak te hooren zwaar geladen kruiwagen, richten zich, voor den schijn door van lamplicht bij de wwe Vertommen, naar den steenweg. Een zware strunk ploft neer met doffen slag; tusschen gefluister mengt zich twee, driemaal eene vrouwestem. Men steelt niet meer uit noodzakelijkheid; men rooft uit schraap- en hebzucht, om zolder vol te klampen en mijten te zetten met beste brand- en zelfs geriefhout.

20. 7 u. De bijl van Sbkv weerklinkt reeds bij ’t aanbreken des dags. Den kleinen Jos. Van Egdom, al pratend met kameraadjes door de schooldreef trekkend, hooren wij zeggen : “Saj en Kbdoj hebben gisteren avond ginder in de dreef een beuken boom afgezaagd en het stuk in den grond met slijk bedekt, ik heb dat gezien” -Nauw. E. vertelt ons : “de meisjes van Sbkv hebben heden morgen aan Xdm verteld, dat zij (vader en zoons) op het veld van Wwe. Smets strunken mogen afdoen, waarop Xdm hun vroeg : “Indien gulie dat moogt doen, waarom haalt gij ze dan niet over dag in plaats van ’s nachts?” -10 u. Onze ll. Marcel Serneels : “De broeder van onzen pastoor (parochie van ’t Kruispunt) is gisteren op de pastorij geweest en heeft verteld dat de D. te Mol eene nieuwe brug over de vaart hadden gelegd; de 1e trein die er over reed deed de brug breken, viel in ’t water en eenige soldaten verdronken.”
Bij de wwe Vermeulen op Melcauwen zouden de D. de koperen gewichten in den winkel opgeeischt hebben.-11.15 u. De zoon van Sbkv draagt eene bijl naar het dorp toe, zonder twijfel naar Saj schoonzoon en – broeder, om den beuk uit de schooldreef klein te maken.

21. 8 u. Uitverkoop van bloem in de Gildezaal : Wij krijgen slechts 2 kg.(in stede van 5 kg. zoals eerst aangekondigd was), tegen 0,44fr. per kil.

Bl.55.

Nu ’t rantsoen zoo klein is, gaan wij beproeven zelf bakker te spelen. Onze gedienstige gebuur, Jan Verelst, gaat met eigen zak 40-50 kg. rogge bij maalder Ed. Swartenbroeck laten malen. Sprekend over dieften, zegt Leop. Winkelmans dat Skv en Sml wijn hebben weggehaald, die nog verborgen zat in den kelder der afgebrande pastorij, stoelen en eenige andere meubelen heeft hij zelf uit den kelder gehaald om die ook niet te laten stelen.
D. zouden vandaag op ronde geweest zijn om okkernoteboomen op te zoeken en op te eischen. Naar Schriek ter bewaking van ’t huis van moeder en broeder. Op terugkeer ontmoeten we rond 21 u. op Beersel-Dries, (400-500 m. van het buurtspoor op den steenweg naar B-Heikant toe) vier mannen, die eene gevlekte koei voortdrijven en zich achter elkaar schijnen te verbergen. Die nachtelijke tocht doet ons veronderstellen, dat er met dit dier iets niet in den haak zit.

22. Onze ll. weten te vertellen : dat Mar., dochter van Jos. Vervloet, zonder voorzien te zijn van een pas, gisteren eene vracht aardappelen naar haren gebuur F. Vekemans wilde voeren, maar aan de schuif op den steenweg naar Itegem door de D. wachten werd teruggezonden, en slechts met de kar mocht passeeren nadat zij naar Heyst het vereischte stuk (prijs 2,50 fr) was gaan halen. Dat de schuif aan vermelden doorgang vandaag weer is vastgenageld; -dat gisteren in klaren dag Nmtvb, Svgl en Savc op het land van Gom. Mariën, door hem zelven betrapt aan ’t afzagen van hout, hem hebben aangevallen en zijn stok ontnomen, -dat Gommer des niettegenstaande een hem ontroofden strunk bij Svgl is gaan terughalen.
Volgens mededeeling van E.H.Ond. aan Jul. Nauwelaerts zouden de D. deze laatste dagen vooruitgegaan zijn.
We vernemen nog : 1 dat de E.H.Pastoor van ’t Kruispunt in zijn sermoen verleden zondag zou gezegd hebben: “ Wij zijn Belgen en zullen Belgen blijven”, waarop 6 of 7 aanwezige D. soldaten onmiddellijk de kerk verlieten. -2 Dat eene vrouw van Putte haren in Duitschland krijgsgevangen man is gaan bezoeken en den toestand daar allertreurigst heeft bevonden. Aan de grens moest zij alle pakkage afgeven. D. soldaten moesten haar tegen tegen de woede van D. vrouwen, aan welke men wijsgemaakt had dat B. vrouwen hunne mans alhier hadden vergiftigd – beschermen en aan een onderkomen helpen; slechts enkele minuten had zij met haren man mogen spreken en dit onder het oog van een ouden D. soldaat. De geïnterneerden verkeeren er in ellendigen toestand en lijden gebrek aan eetbaar en voldoend voedsel, aan reiniging en onderhoudszorgen. Haar man was zoodanig vervallen en als verwilderd door niet meer geschoren te worden, dat zij hem bijna niet meer erkende. Ook kloeg hij bitter over slechte behandeling. Slechts een soldaat toonde zijn medelijden met haar en was tot tranen bewogen, terwijl hij voor haar nachtverblijf opzocht.
3. Dat ten gevolge van een diefstal van aardappelen, door den hr. Dd. Burgemeester vergezeld van D. soldaten, eene huiszoeking bij Jos. Mariën-Salvo is komen doen, en daar meer aardappelen heeft ontdekt – nadat er reeds eenige zakken van verkocht waren – dan hij er van eigen gewin kon hebben, en de dader uit vrees voor de gevolgen in tijds de plaat heeft gepoetst met naar Holland te vluchten. In een des nachts uitgeplunderden aardappelkuil zou men het getuigschrift van persoonlijkheid van Ssa gevonden hebben; Ssl eveneens medeplichtig, zou reeds sedert eenige dagen verdwenen zijn. -4. Dat de zolder van Saa onder ’t gewicht van het opgestapeld hout greigt in te storten, als getuigen daarvan zou Nsvf en geburen optreden. De eene dief benijdt den andere.

23. Vrouw Louis Bastaens uit de Laterlei (Heyst) komt ons verzoeken het volgend adres : “Fr. Bastaens, soldat, train blindé de campagne, attaché au quartier général de l’armée belge” haar door den heer Vrederechter van Heyst ter hand gesteld, op een briefomslag te willen schrijven, teneinde aan haren zoon een brief te sturen. Zij deelt ons mee, dat een harer geburen, Srml, die bij het begin des oorlogs slechts 4 verkens had, er na terugkeer van de vlucht 9 had, en van die 5 gevonden of gekregen aan enkele familieleden er een heeft van gegeeven; -dat haar man die met bezems en aardappelen veel met den nacht op de baan is geweest, Sbkv menigmaal en op verschillende plaatsen heeft ontmoet, -en dacht dat zijn jacht maken op wild bij dag, meer diende om ander gerief dan wild op te sporen.
Karel Gepts zegt ons dat, verleden Woensdag, een D. vergezeld van den veldwachter van Beersel, op Steenbeek op rondte is geweest om de notelaars op te eischen. De D. met een bijltje in de hand trok recht op eenen notelaar af van Louis Gepts, klopte er eens tegen en zegde: “ Niet guth mer “ en trok voort naar dien van Louis Vekemans, waar na den klop “ guth “ volgde. Daarop moest de veldwachter Louis roepen. Intusschen merkte de D. den boom met nr. 12, in verf, en zegde aan Louis : “ Ge zult dien boom uitkappen, aan de takken en het onderste deel afzagen, op het gezaagde van ieder eind nr. 12 zetten in verf, en hem Zaterdag ek. te Beersel op de losplaats van den tram brengen.” Louis deed hem tot 2maal toe opmerken, dat die boom hem niet toebehoorde, maar de D. zegde hem telkens : “gij zijt meester van dien boom, gij moet hem leveren.” Louis kreeg van zijn eigenaar toelating. Toen heden voormiddag op het bepaalde uur den boom geleverd werd, was op den Dries niemand of niets te zien.- De opgeeischte boomen zouden betaald worden tegen 40 fr. den m³, de helft der waarde zoo het schijnt. Vandaag was een politiebeambte

Bl.56.

van Itegem met een D. voor datzelfde werk op Heesten. Op dat gehucht alleen zegt Kar. Gepts laten de pachters wel een heel boerderij liggen : Aug. Thijs zit in Duitschland en zijn vrouw is met haar kinderen niet in staat de pachterij te bestieren ; de eene is nog op de vlucht, de andere is in ’t leger; een derde is van zijn land afgesloten; een andere waagt het niet nog veel kosten van bemesting en bewerking in het land te steken. Spreker heden morgen met gespan op weg om zijn land op Heesten te gaan bewerken, is wegens gesloten schuif moeten terugkeeren.

24. Uitstap naar Haacht en Kampenhout-Sas, over Beerzel, Grashei, Keerbergen. In dit laatste dorp bemerken wij de eerste sporen van den strijd. De Ngevel van de tweewoonst der gemeenteschool en van nabije woningen zijn door uitwerksel van geweervuur beschadigd; in den Zgevel van ’t gemeentelokaal en van eene woning tegenover de Zusterschool zijn openingen (schietgaten) gekapt. Van hier zien wij dorpwaarts geene verwoesting. In grachten en kanten langs de baan liggen gewone overblijfselen : conservendoozen, lompen van soldatenkleederen, stukken van ransels, shako’s, schoenen, flesschen, verteerd hooi en stroo, gekiemde haver, enz. enz. Hier en daar, vooral aan den draai der baan, duiden ondiepe kuilen de plaats aan, waar kanons zijn opgesteld geweest. Op ongeveer 150 m. voor den handwijzer -draai van den steenweg waar een aarden baan links door de bosschen naar Keerb.Heikant, en een andere naar Tremeloo afslaat, liggen 13 versch bewerkte graven en een half geopende kuil. Men zegt ons dat er tot op heden hier in den omstrek (op Keerbergschen grond) 22 lijken van gesneuvelde vaderlanders zijn ontdekt, namelijk 4 van artilleristen, de overige van soldaten van het 11e linieregiment. 13 lijken werden naar deze plaats overgebracht (hoog gelegen boschgrond), waar mettertijd vermoedelijk het kerkhof zal aangelegd worden.

Op her kerkhof van Keerbergen hebben de D. enkelen hunner gesneuvelden bedolven. Op de Hansbrug is de eerste (ook kleinste) huis links, recht gebleven en reeds hersteld. Al de andere woningen, brouwerij (over 50 j. stoombloemmolen) inbegrepen, en de gebouwen over de brug zijn uitgebrand of liggen in puin. De N.hoek van het brouwerijgebouw staat erg beschadigd nog recht, schijnt voorloopig hersteld en bewoond. De ijzeren wanden en poutrelles der zoo schoone brug steken aan beide zijden van den steenen dam, deels boven het water uit. De in ’t midden doorgezakte en zijwaarts afhellende schoot der brug, is met sparren en ruwe dennen boomstammen onderschoord en vastgehecht. Slechts licht geladen gespan kan het wagen er over te rijden. Daar zien we even een voerman afstijgen en voorzichtigheidshalve zijn paard bij den toom ’t waggelend gevaarte over de geweldig stroomende, diepe rivier heenleiden. Over de brug rechts zijn 3 of 4 woningen afgebrand. Tusschen de 2 eerste huizen duiden 2 dwars over elkander gebonden stukken hout het graf van een soldaat aan. Het volgend -3e gebouw- rechts, een immer wel onderhouden pachthofje is afgestookt. ’t Kapelleken ernaast staat nog recht. Daar ligt het dorp van Haacht voor ons. De toren en de kerk, die alle hooge dorpsgebouwen beheerschten, zijn verdwenen; de puntige zijkoorgevels steken boven het omliggende uit. De eerste woningen tegen de dorpskom rechts liggen in gruis. Alle muren (der verdere huizen) die uitzicht hebben op de Hansbrug, zijn fel beschadigd door geweer en kanonvuur. Wij begeven ons ter hoogmis om 9.30 u. De kerkelijke diensten geschieden in ’t schoollokaal der Eerw. Zusters. Het volk -zo jong als bedaagd- dat zich ter mis begeeft, ziet er neergedrukt uit en spoedt zich, zonder schier iets te zeggen, voort. Door de voorpoort gaan wij met andere lieden door eene deur van den hooge achtersten vleugel het gebouw binnen. De 1e plaats -eene klas- is met geloovigen gevuld; voor eene tafel staat een bejaarde priester, zonder twijfel, de EH.Pastoor, te bidden. Na 3-4 min. trekt hij den kazuifel aan en begeeft zich door een geopende deur in de naastgelegen klas, waar gebel en harmoniumspel het begin der mis aankondigt, die 2e klas zit eveneens proppensvol. De kerkzang wordt wel uitgevoerd. Na ’t evangelie worden de wekelijksche diensten (missen) afgeroepen, voorlezing gehouden van een herderl. brief des Cardinaals, en verdere mededeelingen gedaan, o.a. “morgen om 1 u. zal de gewone wekel. uitverkoop van bloem plaats hebben”. Stilte, eerbied, ingetogenheid, op straat reeds bemerkt bereikt hier hare volheid. Het huis Gods verwoest en in puin, maar de geloovigen met hunner herder elders vereenigd, in dezelfde gevoelens van godsvrucht en plichtbetrachting, doet ons denken aan de godsdienstoefeningen in ’t geheim, uit den “besloten tijd”. De kleederdracht echter, vooral die der vrouwen, stemt met de houding, met gebaren en verder verkeer niet wel overeen, maar ’t was eens mode en het bestaande dient toch gedragen en versleten zoals het is. Na de mis statiewaarts. De muren en eenige pilaren der kerk zijn recht gebleven, doch het hoge steenwerk des torens ligt in reusachtige blokken uit een, en wanordelijk dooreengeslingerd. De D. zegt men ons, hebben den toren opgeblazen. De huizen onder den toren en anderen rond het dorpsplein, vooral die op de hoeken der uitwegen naar de statie, naar Wespelaar en Werchter, zijn de prooi der vlammen geworden. De statiestraat is omtrent gansch gespaard gebleven. Statiewaarts buiten de dorpskom begint de verwoesting voor goed. De woningen tegenover den gewezen stoommolen van Louis De Veuster zijn doorschoten en heel bouwvallig. In den Z gevel der woning van Dr. Goossens is een groot gat toegemetseld; de windmolen links ligt in asch. De prachtige villa, eenige stappen verder, in 1913 gebouwd, ligt gansch uit-

Bl.57.

gebrand, den Z. muur op meerdere plaatsen doorboord. Wat verder rechts achter een tuin tegen een zijpad eenige graven. Op ongeveer 200 m. voor de statie ligt in de gracht tegen het buurtspoor het ijzeren geraamte van een omgeworpen, verbranden tramwagen, schier alle telefoonpalen liggen afgezaagd of omgehouwen, wijl ze allen doorgang verhinderen; verbrijzelde potten, haken, draad langs den weg of in de gracht. Eenige stappen verder, op misschien 100 m. van de baan rechts in de weide bemerken wij bij eenig struikgewas een in schijn jonge heer en twee in grooten rouw gehulde damen of juffers met een jong kind, die daar staan te mijmeren. Bidden of wenen ze misschien bij het graf van iemand die hun duurbaar is?
Een landbouwer die ons vervoegd heeft zegt ons dat de grootste verwoesting in deze streek veroorzaakt werd bij den 3e inval der D., die uitgelokt werd door herhaalde plaagaanvallen van ’t Belgisch leger, dat van Antwerpen was uitgetrokken. “Die 3e inval, zegt onze man, op eenen Vrijdag namiddag, richtte plots en met de meeste woede de verwoesting aan, welke gij hier ziet. Mijn broeder, zoo spreekt hij voort, die het eerste afgebrand huis, juist over dezen kant der Hansbrug bewoonde, werd met veel anderen gevangen genomen en naar Duitschland gestuurd van waar hij nog niet is teruggekeerd. Zijne woning met den heelen inboel in brandde af, runders en paard liggen tot heden onder de puinen bedolven”. Het statie- en omtrent alle gebouwen N.waarts van den spoorweg liggen afgebrand. Twee D. wachten vragen den pas te zien van alle geleiders van gespan bij den overtocht van den spoorweg. De meeste huizen Z.waarts van den spoorweg schijnen van buiten weinig geleden te hebben ofschoon in de binnenvertrekken spiegels en andere meubelen en voorwerpen gebarsten of stuk gesprongen zijn. De groote fabriek -melkerij en brouwerij- heeft schijnbaar niet veel geleden. De woningen tusschen de statie en den steenweg Boortmeerbeek-Werchter zijn min of meer beschadigd maar niet vernield. Doch van af dit punt tot over Kampenhout-sas heeft een vreselijke strijd gewoed. Geen huis tegen of zelfs op grooten afstand van die baan of het is in vlammen opgegaan of afgeschoten. Eenige fruitbomen of een puinhoop duidt zoovele plekken aan, waar voor 6 maand een welvarend gezin, in eene nette en gerieflijke landelijke woning, te midden van een stuk vruchtbaren akkergrond, een rustig en gelukkig leven leidde. Een breede en diepe loopgracht doorsnijdt de vlakte van O. naar W. De boomen op den boord des steenwegs dragen tallooze kogelen in hunnen stam, of zijn verscheurd, versplinterd of afgewrongen door granaten uit het kanon; een overvloedige bui van staal en lood heeft alles weggemaaid of doorboord. Op geringen afstand van den Leuvensche steenweg op een veld links van de baan het graf van een aantal dapperen. Op den grachtkant van den grooten steenweg naar Mechelen, enkele meters van het buurtspoor een houten kruisje waarop eene klak hangt, wellicht het graf van een verdwaalden vluchteling, die hier, alvorens te sterven, ooggetuige is geweest van dit gruwelijk tooneel. Al de gebouwen aan het Sas zijn afgebrand of verwoest, behalve de herberg op den hoek tusschen de steenwegen naar Mechelen en Haecht, en de 1e herberg over de brug naar Leuven toe, die wel wat verwoest is geweest, maar reeds hersteld en bewoond is. Wat men ons te Brugge vertelde over het begraven van honderden lijken op het veld tusschen de Leuv. en Brusselschen steenweg (links) is gansch onwaar : slechts enkele gesneuvelden zijn in den omtrek begraven, verzekert men ons. Op het veld voor de bosschage rechts zien wij slechts een graf. De kuilen, door bommen in den grond geslagen, zijn hier ook veel minder talrijk dan langsheen de Nethe te Duffel-Waelhem. In het bosch rond de Weisetterbeek zijn veel boomstammen en takken verscheurd en gebroken.
Een toevallige reisgezel, die zegt de ontgraving van het lijk van den E.H.Pastoor van Bucken bijgewoond te hebben, verhaalt ons diens marteling en dood en wijst ons de plaats aan waar men hem doodgeschoten. Vrouw Van Craenenbroek -tramhalte te Relst- verhaalt ons dat haar man den 26 Aug. door de D. werd gevangen, zoogezegd om naar Duitschland gevoerd te worden, maar met wel anderen door en voor den vijand uit werd gedreven als beschutting tegen het Belgisch vuur, maar er toch eindelijk zou in gelukt zijn in Frankrijk te geraken waar hij nu nog zou verblijven naar getuigenis van anderen, want sinds zijn wegvoering heeft hij van hem geene tijding meer ontvangen; dat zij zelve niet is gevlucht maar zich eenige dagen in den kelder heeft verborgen gehouden; dat de kerk van Relst in brand is gestoken; dat buiten de vernieling langsheen den Leuvenschen steenweg slechts 1 huis in Relst in brand geschoten, één in Campenhout-dorp in brand is gestoken, wellicht omdat de D. daar kleederen van een aan ziekte overleden soldaat hadden ontdekt; dat de heer De Ridder, hoofdonder. nog altoos in Holland verblijft ofschoon zijn vrouw reeds te huis is geweest en dat de hr. Huysmans nu het werk der 3 klassen verricht.
We keeren niet over Werchter en Tremeloo, maar langs den weg onzer heenreis terug. Door de statie van Haecht passeert een trein naar Mechelen toe waarop 3 zeer groote kanons gedeeltelijk onder deksel, en waaraan verscheidene wagens met deelen voor ijzeren bruggen. Zou men die over de IJzer of over de Engte van Calais gaan werpen!?!
Onder de puinen van het laatste voor de brug afgebrand huis bemerken wij inderdaad de deels verkoolde lijken van runders, schier gansch bedolven onder stukken pannen, steengruis en puin.

25. Vrouw Frans Schoeters deelt ons als nieuws, komende van hr Cassiers van Berlaer, mee, dat de 7e D. generaal, die aan de IJzer moest doorbreken, aldaar veel van zijn pluimen gelaten heeft.

wordt vervolgd