Een ding?

Wat is een ding? Spontaan denkt iedereen aan een dood, levenloos object, dat bestaat en duurt ondanks zichzelf. Dat gebruikt wordt voor vele doeleinden. Een ding staat als levenloos, tegenover een levend wezen. De natuurwetenschappen bestuderen met groot succes de dode materie. Voor de natuurwetenschappen is leven een onoplosbaar raadsel, iets irrationeels; zoals ook emoties zijn, omdat ze niet te vangen zijn in de universele wetten van NUC (Noodzakelijkheid, Universaliteit, Causaliteit). Heidegger begint geen beschouwingen over een ding om de glorietocht van de natuurwetenschappen te bezingen! Hij probeert net het tegengestelde. Hij wil tegen de natuurwetenschappen in, los van de NUC, los van hun abstracte, doodse visie op de dingen, deze weer concreet maken, hun individualiteit en betrokkenheid een plaats geven. Hij wil NUC vervangen door ogivale betrokkenheid, door toevallige ontmoetingen.

Ogivaliteit is per se concreet en individueel; het is een toevallig ontmoeten van individuele zijnden, verrassend voor beide polen! Ze is steeds toevallig verweven met, verworteld in de individuele dingen van de wereld. Ogivaliteit hoort dus, ‘van nature’, niet thuis in de wereld van de natuurwetenschappen!

‘Der Hinweis’ (alinea’s 1. – 7.) klinkt meer als een terechtwijzing! In een zeehaven, voor een publiek van zeevaarders, van zeekapiteins, van leiders van wereldwijde handelsmaatschappijen met intense overzeese relaties, boort Heidegger zijn lezing over een ding verrassend aan via beschouwingen over ‘Nähe’ en ‘Ferne’. Mannen die tot taak hebben massa’s goederen in de korst mogelijke tijd over enorme afstanden te verplaatsen of uit verre gewesten bijeen te brengen of over verre continenten te verspreiden, onderhoudt hij met beschouwingen over nabijheid en afstand. Niet over wat ze vervoeren of over wat ze verplaatsen, maar over het vervoeren en het verplaatsen zelf. Hij vraagt zich af of dat overbruggen van afstanden wel zo’n zinvolle bezigheid is. Daarbij beweert hij verrassend dat de louter fysische, louter geometrische benadering van ruimte en tijd, van ‘Nähe’ en ‘Ferne’, leidt tot ‘die Explosion der Atombombe’. Die natuurwetenschappelijke visie brengt ons niet alleen een zinloze, maar zelfs een vernietigende werkelijkheid . . “Der Mensch starrt auf das, was mit der Explosion der Atombombe kommen könnte. Der Mensch sieht nicht, was lang schon ankommen ist, und zwar geschehen ist als das, was die Atombombe und deren Explosion nur noch als seinen letzten Auswurf aus sich hinauswirft, ... ” (al. 6. 4.-5.) Zou dat even slikken geweest zijn, voor mensen die in hun dagelijkse doen over de wijdte van de zeven wereldzeeën uitkeken, en elke overwinning van afstand of uitstel in tijd als een zegeviering beschouwden?

Overzicht van ‘der Hinweis’, al. 1. – 7.

In alinea 1. wordt elke vorm van afstand, in tijd en ruimte, voorgesteld als een absoluut te elimineren kwaad. In alinea 2. wordt de term ‘Entfernung’ twaalf maal herhaald. Uit alinea 3. blijkt dat ‘Nähe’ noch met tijd noch met ruimte enig verband heeft. Alinea 4.: ‘Nähe’ en ‘Abstand’. Driemaal de vraag ‘Was ist Nähe?’. Blijkbaar is niet afstand, is niet ‘Entfernung’ het probleem, maar is wel ‘Nähe’ het probleem. Alinea 5. lijkt een klaagzang: ‘Was?’, ‘Was?’. Alinea 6. weidt uit over de gevolgen van ‘das gleichförmige Abstandlose’. Alinea 7.: het ‘Entsetzende’: geen ‘Nähe’ meer.

De analyse van de tekst, zin na zin.

(Ik nummer de alinea’s. Binnen elke alinea nummer ik de zinnen. B.v. 4.2. = alinea 4., zin 2.)

1.1. “Alle Entfernungen in der Zeit und im Raum schrumpfen ein.”

‘Alle afstanden in tijd en ruimte krimpen in.’

Dat is een noodkreet! Een verdoken noodkreet. In een zaal gevuld met mensen wier gemeenschappelijke inspanningen erop gericht zijn ‘Alle Entfernungen in der Zeit und im Raum schrumpfen ein’ te maximaliseren, moet die uitspraak als een ‘captatio benevolentiae’ geklonken hebben! Maar was ze dat? Was het niet veel meer een krachtige bolwassing waarbij de luisteraars flink tegen de haren in gestreken werden? Krijgen we bij een maximalisering van deze inkrimping van afstanden, van tijd en ruimte geen ondoordringbaar compacte realiteit waarin alle (onder)scheidingen wegvallen en waarbij alle verschillen dichtslempen?

‘Schrumpfen ein’: is dat een teken dat de ruimte voor toevallige, vrije, creatieve ontmoetingen inkrimpt? Dat de Utopia verschrompelt, en alle leegtes compact opgevuld worden? Dit wordt beweerd als een onbetwistbare universele waarheid.

Merk ook dat elke term van deze zin, impliciet of expliciet, niet naar dingen zelf verwijst, maar wel naar relaties tussen dingen, naar afstanden: ‘Entfernungen‘, ‘Zeit‘, ‘Raum‘, ‘Schrumpfen‘: het gaat nadrukkelijk om relaties tussen polen. Er worden geen tastbare, aanwijsbare, lokaliseerbare objecten vermeld. ‘Zeit’ en ‘Raum’ worden herleid tot ‘Nähe’ en ‘Ferne’, tot een relatie die ons aangaat, ons raakt.

‘Alle Entfernungen … schrumpfen’. Dit wordt als een universele stelling geponeerd, als een algemeenheid, als een universeel verschijnsel zonder onderscheid, onverschillig voor alle ‘Entfernungen’. Blijkbaar een gegeven waarbij we ons probleemloos neerleggen. Meer zelfs, als een gegeven dat we als een aanwinst, als een overwinning, als een teken van moderne vooruitgang mogen acteren. De spontane reactie hierop kan zijn: Hoera! Wat een triomf! Wat een vooruitgang! Wat een opruiming van iets hinderlijks! Hoe kleiner de afstanden, des te gemakkelijker zijn de dingen bereikbaar en bij de hand. Tof, toch?

Er staat echter niet dat de dingen zelf nader tot elkaar komen, elkaar of ons meer nabij komen. Er staat wel, dat de uitingen, de gestaltes van het uit elkaar liggen en van de eindigheid verschrompelen. Met erg negatieve connotaties. De mens overspant de ‘verwijderingen’ in tijd en ruimte in minder tijd, zodat het lijkt dat en tijd en ruimte minder verwijdering, minder distantie uitstralen. In feite zijn het niet de ‘Entfernungen’ die ‘Einschrumpfen’, maar de nodige tijd. Dat geeft een bedrieglijke indruk van meer nabijheid. Is het werkwoord ‘Schrumpfen’ niet erg zwaar negatief gevoelsgeladen?

Heidegger legt duidelijk een innig verband tussen ruimte en tijd. Tussen ruimtelijke afstand en tijd. In feite blijven de afstanden fysisch, meetbaar onveranderd. Enkel de tijd nodig om ze te overbruggen wordt ingekort. Wat gebeurt hier als de fysieke afstanden identiek blijven en de tijd om ze overbruggen wel ingekort, gecompresseerd wordt? Wordt de aloude ‘natuurlijk’ relatie tussen tijd en ruimte verbroken? Welke nieuwe soort relatie ontstaat zo? Toch opmerkelijk dat ruimtelijke afstanden in tijd gemeten worden. Heidegger is duidelijk toegespitst op het verband tussen ruimte en tijd. Hij giet zo duidelijk een flinke scheut tijd in zijn lezing.

1.2. „Wohin der Mensch vormals Wochen und Monate lang unterwegs war, dahin gelangt er jetzt durch die Flugmaschine über Nacht.“
‘Waar de mens vroeger weken en maanden over deed om er te komen, daar geraakt hij nu met het vliegtuig in één nacht.’

1.3. „Wovon der Mensch früher erst nach Jahren oder überhaupt nie eine Kenntnis bekam, das erfährt er heute durch den Rundfunk stündlich im Nu.“

‚Waar de mens vroeger pas na jaren of nooit kennis van kreeg, dat verneemt hij tegenwoordig door radio van uur tot uur op het moment zelf.’

1.6. „Der Gipfel aller Beseitigung aller Entfernung erreicht die Fernsehapparatur, die bald das ganze Gestänge und Geschiebe des Verkehrs durchjagen und beherrschen wird.“

‚Het toppunt van de opheffing van elke mogelijkheid tot afstand wordt echter bereikt door de televisie, die weldra het raderwerk van heel het verkeer door zal razen en beheersen.’

‘Beseitigung’: ter zijde geplaatst, alsof ze niet meetellen, alsof ze onbelangrijk zijn, geen aandacht waard zijn, ja zelfs hinderlijk zouden zijn in de interacties. Geparkeerd op de pechstrook. Buiten het echte gebeuren, naast de jacht van het echte leven. Lijkt dat dooreen haspelen van televisie en verkeer toch niet erg verwarrend?

2.1. „Der Mensch legt die längsten Strecken in der kürzesten Zeit zurück.“

‚De mens legt de langste trajecten af in de kortste tijd.’

2.2. „Er bringt die grössten Entfernungen hinter sich und bringt so alles auf die kleinste Entfernung vor sich.”

‚Hij brengt de grootste afstanden achter zich en brengt zo alles tot de kleinste afstand vóór zich.’

Wat verandert? Niet de feitelijk gemeten, fysische afstand verandert. Maar wij, mensen, hebben tijd nodig om afstanden te overbruggen, om ver uiteenliggende dingen bijeen te brengen. Het vraagt ons tijd om dingen te ‘verzamelen’, om ze in elkaars nabijheid te brengen. Wel de nodige tijd om die afstand te overbruggen. Tijd: voor wie? Voor het licht? Voor het geluid? Voor nucleaire straling? Louter geometrische afstand. Of vice versa! Die relatie! Of gaat het om ons eigen omgaan met tijd en ruimte? De mens streeft ernaar dingen die ver uit elkaar liggen, bijeen te brengen, en dat vraagt tijd. Hij wenst in het vervolg enkel nog met minimale tijdsinvestering die verwijderingen te overbruggen. We kijken uit naar een toekomst waarin de grote tijds- of ruimteafstanden definitief voorbij gestreefd zijn en overwonnen; we wensen dat ze verleden tijd zijn, ‘history’. Het ligt achter ons.

‘Hinter >=< vor sich’: een uiteen-liggen dat richting en cohesie impliceert, want in / door het verschil blijkt er volgorde, en dus richting, en cohesie.

Alinea 3. geeft voorbeelden, toepassingen van de algemene stelling 1.1. Er wordt ook nadrukkelijk gepeild naar de band tussen ‘Zeit’ en ‘Raum’. Twee ‘vanzelfsprekende’ en duidelijk te onderscheiden referentiepunten worden onttroond, en worden verward: ‘Nähe’ wordt ‘Ferne’ en ‘Ferne’ wordt ‘Nähe’.

3.1. „Allein, das hastige Beseitigen aller Entfernungen bringt keine Nähe; denn Nähe besteht nicht im geringen Mass der Entfernung.”

‘Maar dit haastige opheffen van alle afstanden brengt geen nabijheid, want nabijheid

bestaat niet in een geringe maat van afstand.’

Plots trekt Heidegger een ander register open: ‘Nähe’. Alsof ‘Nähe’ toch een relatie met ‘Entfernung’ heeft. Een louter ‘res extensa’-relatie wordt gemeten en meteen verworpen. We krijgen onmiddellijk tegenwind: we hebben ‘Ferne’ nodig! Echter daarnaast ook echte ‘Nähe’! En echte ‘Nähe’ wordt niet gemeten (‘Mass’) naar ‘Zeit’ noch ‘Raum’, in termen van tijdsduur of ruimteafstand. ‘Nähe’ kunnen we niet geometrisch meten, met een universele, onveranderbare, geijkte, dode maatstaf. Echte ‘Nähe’ moeten we in een andere zijnsmodus zoeken.

Maat? Wie ijkt die maat? Man-made? ( Cf. GA 55, p. 170, sq, µετρον [metron], Dimension: Weite, Offene.). Om te meten gebruiken we steeds dode, levenloze materie. Met wat leeft kun je geen vaste, betrouwbare maatstaf vastleggen. Wat leeft is wisselvallig en dus onbetrouwbaar.

“Allein’: dit is de voorzichtige inzet van de bezinning: Heidegger roept een ‘Halt!’. Hij ontmaskert een verwarring, een fout aankijken tegen nabijheid en afstand. Verwarring tussen ‘Nähe’ en ‘Entfernung’. (3.3. & 4.)

3.2. „Was streckenmässig in der geringsten Entfernung zu uns steht, durch das Bild im Film, durch den Ton im Funk, kann uns fern bleiben.”

‘Wat volgens het traject, dank zij het beeld van de film en het geluid van de radio, op de kleinste afstand van ons staat, kan ver van ons zijn.’

We laten de grote ruimtehindernissen als voorbijgestreefd definitief achter ons! In het vervolg heeft de mens enkel nog met wat minimaal hinderlijke verwijderingen en tijdsbestedingen af te rekenen. Wat een vooruitgang! Toch?

3.3. „Was streckenmässig unübersehbar weit entfernt ist, kann uns nahe sein.”

‘Wat in afstand immens ver verwijderd is, kan ons nabij zijn.’

We kunnen echte nabijheid noch echte afstand ‘per strekkende meter’ meten! Dit is duidelijk een afwijzing van Descartes geometrische visie op de werkelijkheid. Van zijn denken ‘modo geometrico’. Weer betrekt Heidegger onderhuids de mens in de beschouwing: ‘uns’. Wat ‘res extensa’-gewijs nabij is, kan voor ons toch ver weg blijven! Et vice versa. Let op de negatieve manier van zeggen!

3.4. „Kleine Entfernung ist nicht schon Nähe.”

‘Kleine afstand is nog geen nabijheid.’

3.5. „Grosse Entfernung ist noch nicht Ferne.”

‘Grote afstand is nog geen verte.’

Heidegger zal de zoektocht naar echte, zinvolle ‘Nähe’ en ‘Ferne’ inzetten. Naar het verschil tussen beide. Hier speelt zich een ommekeer af, van louter kwantitatief naar zuiver kwalitatief. ‘Nähe’ en ‘Ferne’ blijken toch elk een eigen inhoud, een onderscheiden lading te herbergen.

Geen ‘res extensa’-verband.

In 3.4. & 5. krijgt ‘Entfernung’ een andere invulling. Een ander ‘gevolg’. Maar zonder causaal effect. In deze vinnige, scherpe, absolute uitspraken wordt twijfel aan de band tussen afstanden tegenover ‘Zeit’ en ‘Raum’ uitgesproken. Deze twee zinnen tasten (twijfelend of verkennend?) het verband tussen afstanden en ‘Nähe’ en ‘Ferne’ af. Wat iedereen gewoon als alledaagse ervaring voetstoots als vaststaand beschouwt, daar heeft Heidegger zijn bedenkingen bij. Is dit het einde van eeuwenoude zekerheden? 3.1. & 2. & 3. & 4. worden als algemeen aanvaarde, vaststaande stellingen vermeld.

Wat mij hier opvalt: terwijl Heidegger duidelijk over ruimtelijke afstand blijkt te spreken, zit toch een opeenvolging in de tijd mee geïmpliceerd in ‘schon’ en ‘noch nicht’. Nabijheid moet gerealiseerd worden, is een ‘Leistung’. ‘Nähe’ en ‘Ferne’ impliceren steeds individuen met een eigen identiteit: de afstand wordt gemeten tussen individuen, is een maat van ogivaliteit, en van de wederzijdse betrokkenheid van beide op elkaar. Het gaat om de relatie tussen individualiteiten. Wie over ‘Nähe’ en ‘Ferne’ spreekt, aanvaardt en respecteert de identiteit van tegengestelde individuen. Eindige individuengedragen in de schoot van het geheel van het oneindige Zijn.

De relaties tussen ‘Nähe’ en ‘Ferne’ lopen over andere verbindingslijnen; volgens andere parameters; zo schotelt Heidegger ons twee onderscheiden zijnsmodi voor. Een waarin we echte ‘Nähe’ kunnen vinden en een waarin we echte ‘Ferne’ kunnen vinden. Echte ‘Nähe’ noch echte ‘Ferne’ zijn te vinden in het domein van het ‘res extensa’, niet in de alledaagse tijd- ruimtebeleving. ‘Nähe’ en ‘Ferne’ zijn met elkaar verbonden, maar binnen een andere, een niet alledaagse zijnsmodus. En in die zijnsmodus kunnen we ze niet missen.

Zitten we dan ‘alledaags’ in een verkeerde zijnsmodus? Moeten we uit die alledaagse zijnsmodus overstappen naar een andere zijnsmodus waar ‘Nähe’ en ‘Ferne’ het wel uitstekend met elkaar kunnen vinden? Het gaat om meer dan fysica! Om meer dan wat Galilei of Descartes exact meten! In feite heeft fysische nabijheid niets van doen met echte afstand, en fysische afstand niets van doen met echte nabijheid. Er is in elk geval geen causaal verband tussen beide. Dat wordt krachtig beklemtoond in 3.4. en 3.5.. ‚Nähe‘ en ‚Ferne‘ hebben met een andere wijze van zijn te maken.

De mens legt zich niet neer bij een NUC-wereld, waar Noodzakelijkheid, Universaliteit en Causaliteit onverbiddelijk de plak zwaaien, bij de feitelijke toestand, bij de beperkingen die het ‘res extensa’ hem oplegt. Hij zoekt en vindt zo mogelijkheden om …, ja, om wat te doen? Om de beperkingen van zijn wereld te doorbreken? Om een wereld naar eigen inzicht te kneden? Beperkingen, afstanden: met welke maatstaf meet hij die? Welk criterium volgt hij? Ervaren zwaluwen op hun trek naar het zuiden Afrika als veraf? Of is dat gewoon zo? Gewoon te vliegen?

‘Zeit’ – ‘Raum’: hier worden ‘Zeit’ en ‘Raum’ herleid tot elkaar, tot “Nähe’ en ‘Ferne’, met onszelf als maatstaf, tot een relatie die ons, mensen, aangaat, die ons raakt. Zijn tijd en ruimte voor ons soms de tastbare gestaltes van onze eindigheid? Maar niet de eindigheid zelve? Eindigheid huist in het Sein van de zijnden zelf. Ook hunker naar volledigheid en volheid.

Mij klinkt die eerste zin als een ‘uppercut’ voor Descartes’ visie op zijn ‘res extensa’. Bij Heidegger krijgen ‘Nähe’ en ‘Ferne’ een andere invulling! Een andere rol. Ze worden ook niet meer geometrisch gemeten en verklaard, in formules gegoten en als eeuwige, onveranderlijke waarheden vastgelegd. Het gaat Heidegger om wat tussen de dingen, in de ruimtes tussen de dingen, in de interacties tussen de individuele dingen gebeurt. Daar ‘speelt’ (!) het Zijn z’n spel. Daar voltrekt zich de ‘Seinsgeschichte’. Het gaat er ‘m om hoe wij met tijd en ruimte omgaan, en met hun relatie.

Impliciet zegt Heidegger dat ‘Entfernungen in der Zeit und im Raum’ zin hebben, zinvol zijn. Ze respecteren immers veelheid en diversiteit. Ze maken het immers mogelijk dat Sein zijn gunsten breed en royaal uitwaaiert in een woekerende veelheid en een uitwaaierende verscheidenheid van eindige zijnden. (Hw:: 368, 139.7 & 142.5)

Meteen zijn vier ankerbegrippen uitgezet: ‘Nähe’, ‘Ferne’, ‘Zeit’ & ‘Raum’. Dat kan tellen als ‘entrée’.

Alinea 4. vraagt uitdrukkelijk driemaal naar de band tussen ‘Zeit’ en ‘Raum’, alsof alle vanzelfsprekendheid definitief zoek is. Opmerkelijk dat ‘Ferne’ hier niet bevraagd wordt. Alinea 3. bracht feiten aan. Alinea 4. stelt expliciete vragen naar uitleg, naar interpretatie van de feiten, naar het waarom van ‚das, was ist’. Impliciet vraagt Aline 4. naar de bron van de verwarring binnen de oude relatie, vraagt naar de nieuwe koppeling: waarom blijft ’Ferne’ weg met ‘Nähe’?

4.1. „Was ist die Nähe, wenn sie trotz der Verringerung der längsten Strecke auf die kürzesten Abstände ausbleibt?”

‘Wat is nabijheid als zij uit blijft, ondanks de reductie van de langste trajecten tot de kortste afstand?’

Dit is geen oppervlakkige vraag, als opstapje naar ernstiger werk. De vraag naar ‘Nähe’ wordt driemaal kort na elkaar expliciet gesteld. Wat is de band tussen ‘Nähe’ en ‘Abstände’? Heidegger zoekt naar een ander inzicht in wat ‘Zeit’, in wat ‘Raum’ is. Inzicht in wat ‘Nähe’, in wat ‘Ferne’ is.

‘Strecke’: = res extensa, (is eng) >=< ‘Abstände’, (is ruimer, breder, omvattender).

Heidegger merkt dat de gewone, alledaagse band tussen tijd en afstand voor de beoordeling geen houvast meer biedt.

4.2. „Was ist die Nähe, wenn sie durch das rastlose Beseitigen der Entfernungen sogar abgewehrt wird?”

‘Wat is nabijheid als ze door dit rusteloze opheffen van afstanden zelfs wordt afgeweerd?’

Hoort deze vraag naar de relatie tussen zijnden (drie maal gesteld) niet tot de kern van de beschouwingen over het thema ‘Ding’? Een vraag ook naar de verhouding of tegenstelling tussen twee zijnsdomeinen, tussen twee wijzen van denken? Tussen ‘res extensa’ en ‘res cogitans’? Tussen ‘Totalité et infini’ (1968)(Levinas). Tussen denken ‘modo geometrico’ en een ‘denkender denken’? Bezinnend denken? Een vraag naar wat ‘relatie’ is; naar wat verhouding inhoudt.

Er is blijkbaar geen direct causaal verband tussen afstand en nabijheid. Er blijkt zelfs geen wisselwerking tussen de twee polen. Ze lijken als vreemden onverschillig voor elkaar. Speelt er meer tussen nabijheid en afstand dan de fysica weet, wenst of wil weten? Meer dan Galilei of Descartes in hun formules konden vangen?

Heidegger zoekt naar een ander inzicht in wat ‘Zeit’ en ‘Raum’ zijn, in wat ‘Nähe’, wat ‘Ferne’ zijn en hoe ze zich tot elkaar verhouden. Hij zoekt naar een ander criterium, een andere maatstaf, geen dode maatstaf. Geen ‘exacte’ beschrijving, geen externe, vreemde, mathematische, ‘berechenbare’ eigenschap. (Cf. ‘Die Zeit des Weltbildes, in Hw: p. 75 – 95 & 114) Hij verlaat nadrukkelijk het oude, klassieke denkspoor, ook, en vooral het strikt wetenschappelijke spoor, dat zich exclusief op het niveau van het louter externe, meetbare beweegt, op het niveau van NUC.

‘Nähe’ en ‘Ferne’ zijn niet absolute, externe of mathematische eigenschappen, die losstaan van de individualiteit, van de identiteit van de dingen zelf. Ze horen immanent tot het eindige, individuele zijn van de dingen, tot hun zichzelf-zijn. En tot hun ogivale betrokkenheid op elkaar. Maar ook tot het geheel van het oneindige Zijn.

4.3. „Was ist die Nähe, wenn mit ihrem Ausbleiben auch die Ferne wegbleibt?”

‘Wat is nabijheid als met haar uitblijven ook verte wegblijft?’

Dàt is de vraag! Als betrokkenheid, als ogivaliteit tussen individuen ‘ausbleibt’, als ze er niet is, niet actief aanwezig is, dan blijft distantie ook buiten het vizier. Dan is er geen ruimte om te denken, ‘andenkend’ te denken. Geen ruimte voor echte K.O.S.B.H., (Kennen, Oordelen, Selecteren, Beslissen, Handelen), geen ruimte voor vrijheid, voor cultuur, voor taal. Voor humaniteit. Dan heerst de chaos, de ophoping, de ‘sarma’ van los, doods woestijnzand. Dan zijn er geen verschillen, geen onderscheidingen, geen scheidingen mogelijk. Dus ook geen echte veelheid. En geen uniciteit. Geen individuen. ‘Nähe’ en ‘Ferne’, zonder fusie. Voor Heidegger echter zijn ‘Nähe’ en ‘Ferne’ centrale criteria, vaste oriëntatiepunten. Een Zelf zijn en toch ogivaal betrokken zijn. Afstandelijk nabij zijn. Dat impliceren de vragen: ‘Was ist Ferne?’, ‘Was ist Nähe?’

Bij Heidegger speelt steeds de vraag: hoe overkom je verwijdering, ‘Ferne’ tussen individuen? Hoe overbrug je distantie tussen de eigenheid van individuen? Hoe realiseer je ‘Nähe’? Hoe verwerk je ‘Ferne’ tot ‘Nähe’ tussen individuele identiteiten, zonder die ‘Nähe’ te laten uitvloeien, verwateren tot fusie? Vooral zonder de dwang van enige vorm van contactcausaliteit. Hoe blijft de druppel zichzelf als hij opgenomen wordt in de oceaan?

Lees de eerste pagina van Heideggers ‘Was heisst Denken?” (1951-52). Die pagina barst van de distanties, van nabijheidwensen en van manieren om afstand, om verwijdering te overbruggen. De term ‘heisst’, in de titel, is symptomatisch voor deze vrijlatende, a-causale overbrugging, deze afstandhoudende nabijheid, deze nabijheid belovende en faciliterende afstandelijkheid. Die ambivalentie vinden we ook in: spreken, aanspreken, roepen, horen, samen horen, leren, wenken, mogen, etc.

Een duidelijk voorbeeld van afstandhoudend nabijheid is ‘Spur’: een spoor dwingt niet, nodigt uit ‘Wer bereit ist.’ (Brief an P.W.J. Richard, in GA 11, p. 150.) Het spoor moet met kennis en inzicht welwillend gelezen worden. (K.O.S.B.H.) Het laat vrije interpretatie toe, vrije beoordeling, vrije selectie en vrije beslissing alvorens tot vrij handelen over te gaan. Een spoor geeft geen bewijzen, steunt niet op NUC, noch op axioma’s. Je kun het negeren. Het dwingt niet. Het is wel beschikbaar. Ook de alinea 15. in GA. 65: 30. bulkt van ‘Nähe ’ en ‘Ferne’. Neem: ‚scheinbare’, ‘Eigenständigkeit’, ‘gegenüber’, ‘Nachtrag’, ‘Vorrang’, ‘Zeichen’, ‘Vorrecht’, ‘Verfall’. En ook in alinea 16., op diezelfde pagina, cirkelen ‘Nähe ’ en ‘Ferne’ om elkaar als nachtvlinders om een kaarsvlammetje. De term ‘Da-sein’ zelf is intern gespleten: ‘Nähe ’ en ‘Ferne’ binnen de woordgrens! De term komt echter niet voor in ‘Das Ding’.

‘Nähe’ is de minimale afstand. Minimale ‘Ferne’. ‘Ferne’ is de extreme afstand, met nog enige ‘Nähe’. Al lijken ze Siamese tweelingzusjes, ze verfoeien elke schijn van verwarring en vooral van fusie, en aanvaarden niet door elkaar verwisseld te worden.

Is het niet erg opmerkelijk dat Heidegger in de ‘Hinweis’, als aanloop naar zijn eigenlijke thema ‘Das Ding’, deze beschouwingen over de zinloosheid van ‘Nähe’ en ‘Ferne’ opdist voor een gehoor van mensen wier inspanningen erop gericht zijn wereldwijd overzeese afstanden te overbruggen: producten uit het ‘Ferne’, van ver over zee aan land en nabij te brengen, of ze vanuit ‘Nähe’ naar ‘Ferne’ te verspreiden en dat wel zo snel mogelijk? Voor de verantwoordelijken die over de verwoestingen van de oorlog heen weer moesten aanknopen met een toekomst.

Als je individualiteit met nadruk poneert, dan vraag je impliciet om problemen. Om problemen met samenhang. In een door NUC beheerste werkelijkheid zijn individuen onmogelijk. Individualiteiten zijn maar mogelijk in een biotoop waar ‘Nähe’ en ‘Ferne’ belangrijk zijn, waar vrijheid, ogivaliteit en betrokkenheid ruimte krijgen. Individualiteit impliceert veelheid en diversiteit en die leiden naar uniciteit. Echter, hoe vormen veelheid en diversiteit een ‘Welt’? Een complexe en gecoördineerde ‘Welt’? Individualiteit vraagt om open ruimte voor zelfbepaling en interactie, om K.O.S.B.H.-mogelijkheden. Vraagt dus om ‘Nähe’ en ‘Ferne’, om ‘Nähe’ en ‘Ferne’ samen, niet extern opgedrongen, maar van binnenuit. ‘Geviert’ is de metafoor die deze beide polen: individualiteit én samenhorigheid,in hun individuele identiteit tot eenheid verstrengelt.

Spelen die twee polen, ‘Nähe ’ en ‘Ferne’, ook niet bij ons, in onze dagelijkse bezigheden een centrale rol? Wensen ook wij niet voortdurend afstanden te overbruggen en toch nabij te zijn, verwijdering te overwinnen zonder ons zelf te verliezen in een absorberende fusie? Afstanden overwinnen met behoud van eigen identiteit? Al die soepele snoeren en los-vaste kabels en vrij in te pluggen leidingen van onze elektronische apparaten. Al die GSM’s. Al die fietsen en al die auto’s die we achteloos achterlaten zodra we aangekomen zijn. De onzichtbare luchtbel die iedereen omgeeft en waar we normaal alleen intimi binnen laten, en waar wij bij anderen wel angstvallig buiten blijven. Handdruk en kus: afstand én nabijheid. Ogen die elkaar ontmoeten, zonder contact. (P. Sloterdijk, Sphären, I, Blasen, (2000), p. 150, sq. Giotto)

Tegenover de absolute stellingen in 1.1., 3.1. & 4. & 5. zaaien 4.1. & 2. & 3. twijfel, en vloert onzekerheid de eeuwenoude zekerheid over de relatie tussen afstanden en ‘Zeit’ en ‘Raum’. Dat vragen stellen gaat verder! Zie 5.1.; 5.2. ; 6.1..

Wat we in onze dagelijkse ervaring als winst beleven, blijkt bij enige bezinning verlies. Verlies van het onderscheid, van het verschil tussen “Nähe’ en ‘Ferne’. En op een dieper niveau verlies van onderscheid tussen ‘Zeit’ en ‘Raum’. Onder onze dagelijkse beleving gaapt een verdoken afgrond. Het opzij schuiven van het onderscheid tussen ‘Zeit’ en ‘Raum’, het verbreken van de vertrouwde relatie tussen ‘Zeit’ en ‘Raum’ en afstanden, het op een hoopje gooien van ‘Zeit’ en ‘Raum’ leidt tot fatale gevolgen. Ons gewone daagse omgaan met de dingen van de wereld drijft op een visie op de werkelijkheid die nefast is, die ons naar onze ondergang voert, naar een werkelijkheid waarin de dingen op basis van NUC samenhangen, en waarin hun verschillen en individualiteiten uitgevlakt worden. Een NUC-visie leidt ons naar een ‘Abstandlose’ (6.1.) werkelijkheid waar ‘Ferne’ ‘wegbleibt’ (4.3.) en ‘Nähe’ ‘ausbleibt’ (7.3.) En dan is de atoombom al lang (‚schon‘) ontploft! De NUC-werkelijkheid geeft ons geen humane toekomst. (Bas Heijne, De wijde wereld, (2000))

Alinea 5. vraagt nadrukkelijk naar het verschil tussen ‚Nähe’ en ‘Ferne’: ‘gleich’. Vraagt naar ‘Abstandlose’: wat doet ‘das Abstandlose’ binnen die relatie ‘Nähe’ en ‘Ferne’? .

5.1. „Was geht da vor sich, wenn durch das Beseitigen der grossen Entfernungen alles gleich fern und nahe steht?”

‘Wat gebeurt er als door het opheffen van de grote afstanden alles even ver als nabij is?’

Is dit dan toch een Klaagmuur, met herhaalde ‘Was?’, ‘Was?’?

Als alles even ver en even nabij is, dan valt alle onderscheid weg, dan doet er niets nog toe. Dan is alles onverschillig, alles ‘Wurst’. Geen verschil, geen interacties, geen opbouw, geen groei, geen aanwinst, geen queeste. Geen richting. Geen cohesie. Dan verstuift alle zin. Dan verdampt alle cultuur, dan is God dood!

Zou Heidegger geïnspireerd zijn door de confronterende ervaringen met zijn verwoest land? Als je in een plat gebombardeerde stad rondloopt, als je tussen de brokstukken van de ingestorte huizen na een aardbeving loopt, dan zie je wat ‘Nähe’ is, dan zie je wat ‘Ferne’ is. Een stevig gebouwd huis toont ‘de visu’ wat ‘Nähe’ is: hoe alle onderdelen mooi in en aan elkaar passen, daar zichzelf blijven en de andere zichzelf laten zijn, en hoe ze door zich aan en in elkaar te passen, door elkaar in hun eigenheid te respecteren, elkaar nabij te zijn een nieuw overkoepelend geheel in het bestaan roepen. In de ruïnes echter zie je ook ‘de visu’ wat ‘Ferne’ is, als niets meer in elkaar past, als het glas in scherven uit de ramen gevallen is, de ramen niet meer in de muren passen, de muren de zolderingen niet meer in de hoogte houden en elkaar niet meer de hand reiken om elkaar rechtop te houden. In een puinhoop heerst enkel verte, en hindert nabijheid. Daar schept ‘Nähe’ zelfs verte.Niets is nog iets nabij en nabijheid leidt zelfs tot chaos, geometrische nabijheid toont juist verwijdering. (R.M. Rilke beschrijft die de afwezigheid aan de hand van een muur in ‘Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge’, (1953) p. 39-41. Heidegger citeert en bespreekt indringend de hele passage in GA 24, p. 244-246.)

‘Nähe’ negeren, ‘beseitigen’ is individuen uitschakelen, is ontkennen dat er individualiteiten bestaan. Lijdt ‚totalité‘ (Levinas) daar niet onder? 5.1.: ‘Alles gleich fern und nahe steht’: alle verschillen, elke vorm van eigenheid wordt uitgevaagd; totale nivellering is het gevolg. Is dit een klaagzang, met steeds weer ‘Was?’, ‘Was?’ Ook 5.2.: ‘Gleichformig’ is een probleem: er moet verschil zijn! Speelt hier ook niet een onuitgesproken, een onderdrukt heimwee naar verschil, naar afstand en vooral naar echte ‘Nähe’ mee?

5.2. „Was ist dieses Gleichförmige, worin alles weder fern noch nahe, gleichsam ohne Abstand ist?”

‘Wat is dit gelijkvormige, waarin alles noch ver noch nabij is en als het ware zonder afstand?’

Klinkt dit niet weer als een algemene, absolute stelling? Hier contrabalanceren stellingen en vragen elkaar. Wordt hier niet weer de kernvraag van deze lezing gesteld? En wel erg expliciet! Twee maal zelfs. Heidegger loopt niet hoog op met ‘gleich’, ‘Gleichförmige‘‚ ‘gleichsam’. Hij heeft het ook niet met wat ‘ohne Abstand ist’. Heidegger heeft moeite met ‘gleich’, met ‘Gleichförmig’, met het ontbreken van afstanden, of verschil, of eigenheid. Blijkbaar heeft Heidegger heimwee naar verschil, naar onderscheid, naar echte afstand, naar echte nabijheid, naar identiteit ook, waarbij geometrische afstanden geen rol spelen. Heimwee naar verschillen in afstand, naar een andere vorm van nabijheid. En welke rol speelt daarin de tijd? Als alles ‘gleich’ wordt, dan valt niets te onderscheiden. Dan zijn er geen identiteiten, geen (h)erkenbare gestaltes, geen aangezichten, geen individuen, geen zelven, geen Ego’s. Dan overheerst chaos. Want geen tegenstellingen dus ook geen orde: ‘Gott ist tot!’ volgens Nietzsche.

Heidegger wil de leegte, de zinloosheid van de louter fysische, natuurwetenschappelijke kijk op de werkelijkheid via zijn lezing ‘Das Ding’ aanklagen. Hij wil via een nieuwe, baanbrekende visie op de werkelijkheid doorstoten naar een zinvolle, naar een humane wereld. Via een visie die ver uit de buurt van de natuurwetenschap en zelfs van de gangbare filosofie blijft. Ver uit de buurt van de wiskunde en de mathematische formules, ver uit de buurt van het ‘rechnende Denken’, dat exclusief over dode objecten gaat. Hij wil zich en zijn publiek bevrijden van de hegemonie van het domein van het dode ‘res extensa’. Vrij van de alles nivellerende universaliteit. Vrij van de noodzakelijkheid. Vrij van de lineaire causaliteit. Vrij ook van een werkelijkheid zonder respect voor individuen en zonder betrokkenheid tussen die individuen. Hij wenst een wereld te ontdekken en te verkennen waarin de dingen elkaar respecteren in hun unieke individualiteit. Een wereld die samenhangt door vrije betrokkenheid vanuit veelheid en verscheidenheid. Een wereld die een geheel vormt door ogivale betrokkenheid vanuit de diepe identiteit van de individuele dingen. Gebaseerd op respect voor die individualiteit. Respect vanuit en voor de identiteit en individualiteit van elk uniek individu.

Blijkbaar zijn ‘Nähe’ en ‘Ferne’, beide in en om hun verschil, belangrijk en kunnen we ze niet missen.

6.1. „Alles wird in das gleichförmige Abstandlose zusammengeschwemmt.”

‘Alles wordt in het gelijkvormige afstandsloze bijeengespoeld.’

Uit de woordkeuze blijkt dat dit geen hoera-kreet is! Die ‘Entfernungen’, dat ‘Abstandlose, die worden niet met gejuich onthaald. Het verdwijnen van alle afstanden blijkt een verlies en niet een aanwinst te zijn. Geen verovering. Heidegger herhaalt zijn afkeer voor het ‘gleichförmige Abstandlose‘. Hij doet er zelfs nog een schepje bovenop. De emotioneel geladen woordkeuze zelf spreekt duidelijke taal: ‘zusammengeschwemmt’. De zinloze ophoping van steriel, los stuifzand. We moeten beslist veelheid zonder diversiteit, het ‘Gleichförmige’, het ‘Abstandlose’ mijden en zeker niet nastreven. Blijkbaar zijn ‘Nähe’ en ‘Ferne’ alleen samen waardevol en moeten we ze koesteren. ‘Samen’, zonder betrokkenheid, zonder verschil noch identiteit is rampspoedig! Leidt naar ‘die Explosion der Atombombe’. Dat moet voorkomen worden! Daarom de vraag naar verschil, naar onderscheid, naar individuele identiteiten. Vraag naar ‘Nähe’ en ‘Ferne’, en dan wel samen, in al hun glorie. In het brute, naakte ‘samen’ zouden ‘Nähe’ en ‘Ferne’ geen eigen plaats krijgen, zouden ze niet gesetteld raken, en dan doemt ‘das Entsetzliche’ op.

Hier wordt al gealludeerd op het vormloze van elk vloeien: ‘zusammengeschwemmt’. ‘Abstandlose (6.1. & 3.) ‘<-> ‘Auseinanderplatzen’ (6.3.), die zijn gevaarlijk, zeer gevaarlijk zelfs: dat ‘Zusammenrücken’ (6.3.), en dat ‘Zusammenschwimmen.‘ (6.1.) leiden tot de ‘Explosion der Atombombe’ (6.4.). Wat ’n extremen! Heidegger lijkt erg bezorgd over ‘Zugehören’, over ‘Zusammen’. Maar niet in om het even welke vorm of wijze van samen zijn. Want een verkeerde, compacte vorm of wijze van samen horen, zonder afstand, zonder individuele identiteit bv., leidt tot uiteenspatten, tot explosies. Tot vernietiging.

Blijkt hieruit niet het grote belang dat Heidegger toekent aan betrokkenheid en aan de spanning tussen de beide polen ervan? En ontlenen de polen niet aan die spanning hun identiteit en hun individualiteit? Of ontspringt uit de identiteit en individualiteit van de polen de spanning die ze verbindt? Of hangt alles intens samen in een circulaire ogivaliteit die voortdurend rondcirkelt tussen de polen, waardoor de beginsituatie steeds wisselt, in een gecoördineerde en gerichte kringloop volgens een gerichte cohesie? Eenvruchtbarekringloop.

6.2. – 3. „Wie? Ist das Zusammenrücken in das Abstandlose nicht noch unheimlicher als ein Auseinanderplatzen von allem?”

‘Hoe? Is het op een hoop drijven zonder afstand niet nog verontrustender dan het uit elkaar spatten van alles?‘

De zin zit gevat tussen twee tegengestelden: ‘Zusammenrücken’ en ’Auseinanderplatzen’. Heidegger legt het er wel dik op! In ‘Zusammenrücken‘ zit een onmiskenbaar sterke geweldsconnotatie. Het lijkt duidelijk dat Heidegger ‘Ferne’ verkiest boven ‘Nähe’. ‘Zusammenrücken‘ >=<‘ Auseinanderplatzen‘: wel een opmerkelijke tegenstelling! Gaapt in ‚samen‘ een slangenkuil? Is foutieve ‚Nähe‘, is fusie meer nefast dan scheiding, dan ‘Ferne’?

Afwezigheid van ’Abstände’, afwezigheid van ,Nähe’ of ‘Ferne’ stéékt Heidegger. Het blijkt dat hij verschil wil zien, afstand, veelheid, diversiteit en vooral identiteit. ‘Beseitigen’ (3.1.) van afstanden lijkt geen echte winst op te leveren. Het moge paradoxaal lijken dat samenbrengen tot uiteenspatten leidt!

‘Abstandlose’ is een nefaste afwezigheid van beide extremen: ‘Nähe’ en ‘Ferne’. Geen van beide polen kan de andere missen.

Opmerkelijk groepje: ‚Zusammenrücken‘ & ‚Auseinanderplatzen‘ & ‚Abstandlose‘. Hoe klonk dat in een havenstad?

6.4. „Der Mensch starrt auf das, was mit der Explosion der Atombombe kommen könnte.”

‚De mens is geobsedeerd door wat hem met het ontploffen van de atoombom zou kunnen overkomen.’

Is dit geen beangstigend toekomstbeeld? Het onheil is al lang geschied: ‘was lang schon angekommen ist und zwar geschehen ist!’ Alleen: ‘Der Mensch sieht nicht.’ (6.5.) Als ‘Nähe’ en ‘Ferne’ verdwijnen, dan is de atoombom reeds geëxplodeerd. Dan is de wereld een compacte puinhoop van chaotisch, doelloos bij elkaar gescharrelde objecten, zonder echte nabijheid noch afstand. Wat een verwerping van het traditionele natuurwetenschappelijke denken, van NUC!

Neemt Heidegger hier afstand van het aanwezige Nunc? Van het Hic et Nunc. Van het ‘Nähe’? Blikt hij weg naar het verleden, 6.5. : ‘was lang schon angekommen ist’? ‘Starrt’: de blik statisch op het nu en het verleden gefixeerd. ‘Explosion’: het is alsof ‘Nähe’ en ‘Ferne’ in de dingen zelf aanwezig zijn; er weldoend, beschuttend, beschermend, actief in aanwezig zijn. Zonder echte ‘Nähe’ en ‘Ferne’ houden de interne veelheid en verscheidenheid geen stand; in het compacte ‘Abstandlose’ spat alles zonder identiteit uiteen. Dan werkt de interne samenhang tussen veelheid en diversiteit negatief, als explosie, als ‘Auseinandersetzung’, zonder verbondenheid. Louter veelheid en diversiteit, zonder ‘Nähe’ en ‘Ferne’, hebben enkel vernietigende effecten. In het uit elkaar springen van wat verder niet meer te scheiden leek: a-toom.

Wordt die waarschuwing van Heidegger wel ernstig genomen, of blijft het louter filosofie? Louter retoriek?

En dan volgt een eruptie, een niet te stelpen eruptie over een toekomst zonder heil, waarin men vreest ‘alles Leben auf der Erde auszulöschen’. Als het verschil, als ‘Nähe’ en ‘Ferne’ weggevaagd worden, als het ‘Abstandlose’ heerst, dan is de ‘Explosion der Atombombe’ reeds lang gebeurd. Wat een tegenstelling: ‘Entfernungen’ overwinnen en dus nabijheid realiseren, dat leidt tot uiteenspatten. Wat een spanning! Met vernietigende gevolgen.

Opvallend: ’der Mensch’! Dat wordt soms door ‚Wir‘ vervangen. En ‘man’?

‘Mensch: 1.2. &3.; 2.1. & 3.; 6.4. & 5.; 8.7. & 9.; 9.1.; 25.2. & 3. & 4.; 27.1.; 37.1. 38.1.;

                        39.1. & 7.; 40.2. & 15.;53.1. & 4.; 54.1. & 2 .; 58.4. & 6.; 66.2.; 70.1..

‘Wir’: 8.2. & 4. & 5.& 7. & 8. & 9.; 9.1. & .4. & 10.; 10.1. & 11; 11.1. & 5.; 12.3.; 13.3.;

                        14.5.; 15.3.; 16.3. & 6. & 10.; 27.3. & 4.; 36.4.; 39.6.; 44.5. & 6. & 7.; 48.1.;                                50.1.; 52.1.; 53.10.; 55.1.; 63.1. & 2.; 65.1.; 67.6..

‚Man‘: 39.7.; 58.8..

6.5. „Der Mensch sieht nicht, was lang schon angekommen ist und zwar geschehen ist als das, was die Atombombe und deren Explosion nur noch als seinen letzten Auswurf aus sich hunauswirft, um von der einen Wasserstoffbombe zu schweigen, deren Initialzündung, in der weitesten Möglichkeit gedacht, genügen könnte, um alles Leben auf der Erde auszulöschen.”  

‘De mens ziet niet wat reeds lang is genaderd en zelfs is gebeurd als iets dat nog slechts als zijn laatste uitwerpsel de atoombom en haar ontploffing uit zich naar buiten werpt, om over die ene waterstofbom maar te zwijgen, waarvan de ontsteking in het ergste geval zou kunnen volstaan om al het leven op aarde uit te doven.’

Klinkt dit niet als een radeloze wanhoopskreet? (Hoe werd erop gereageerd?)

‘Initialzündung >=< Explosion’: ze drijven de tegenstelling ten top!

Als we 6.4. & 5. samen lezen, dan krijgen we een januskop: Heidegger blikt in de toekomst, vanuit een Nunc-met-een-verleden: ‘kommen könnte’. ‘Starrt’ tegen over ‘sieht’ in 6.5..

6.6. „Worauf wartet diese ratlose Angst noch, wenn das Entsetzliche schon geschehen ist?”

‘Waarop wacht deze radeloze angst als het ontzettende reeds heeft plaatsgevonden?’

Herhaalt dit de wanhoopskreet van 6.4.-5.? ‘Diese ratlose Angst’: wat zo rustig begon als een beschouwing over de zegeningen van het overwinnen van afstanden, over ‘Nähe’ en ‘Ferne’, eindigt plots is een panische ‘ratlose Angst’ voor het ‘Entsetzliche’. Het ‘Entsetzliche’ dat ‘schon geschehen ist’. Wat een tijdsverkorting! De telescoop wordt in elkaar geschoven en weggeborgen. ‘Schluss!’ Niets zinvols valt dan nog te zien. ‘Ratlose Angst’: impliceert dat toch geen wens tot behoud, een hopen op een zinvoller toekomst?

Heidegger appelleert hier wel (populistisch?) aan vigerende angsten. (1949) Overgang van alles samenballen, ‘gleichsam’ zonder ‘Entfernung’ naar de ‘Atombombe’, naar de ‘Explosion’ die alles ‘aus sich hinauswirft’? Of overgang van verbondenheid naar verbrokkeling, naar versplintering en vergruizeling, naar uiteenspatten. Het wordt hoog tijd in te grijpen! De oorlog is nog lang niet ten einde, de verwoestingen houden nog niet op! Wat zouden we nu de maatschappij en de staat reeds opbouwen terwijl de bronnen van de vernietigingen actief blijven?

Je moet deze alinea nogmaals lezen: gevat tussen: ‘das gleichförmige Abstandlose zusammengeschwemmt‘ en ‘diese ratlose Angst…, wenn das Entsetzliche schon geschehen ist‘. Deze herhalingen: ‚Abstandlose‘, ‚gleich‘, de woordkeuze, de vragen maken duidelijk dat de afwezigheid van afstand, van ‘Nähe’ en ‘Ferne’, van verschil, van onderscheid ‘steekt’. ‘Auseinanderplatzen’ >=< ‘Zusammenrücken’. Dus het ‘Beseitigen’ (3.1.) van ruimte- of tijdsafstanden levert ons geen winst op. Het mag niet als een triomf gevierd worden. De spanning, de tegenstellingen tussen bijeenbrengen en ‘Beseitigen’ van ‘Entfernungen’ loopt niet uit op een overwinning, maar op een ‘Explosion’.

Zet jullie maar schrap! Dit wordt geen gezapig knusjes diep wegzakken in je fauteuil! Hier, in deze lezing ‘Das Ding’ staat alles op het spel: ‘alles Leben auf der Erde!’ Dit wordt geen relaxte, gezapige causerie om de tijd te doden! De lezing handelt over de zin van ons bestaan op deze wereld.

Heidegger verwerpt hier, onderhuids, een causale visie op de werkelijkheid. Als wij louter causaal denken, dan denken we zoals de natuurwetenschappen, vanuit een dwingende NUC-visie op de werkelijkheid. In een werkelijkheid waarin alleen dwingende oorzaken actief zijn, waarin alle relaties tussen zijnden exclusief lineair-causaal zijn: daar hangt alles naadloos, zonder afstand of onderscheid compact aan elkaar vast. Daar is alles blindelings maar gewelddadig, dwangmatig met alles verketend. Daar is geen ruimte voor een ‘Sprung’, voor onderscheid, voor een zweefvlucht waarin het ‘andenkende denken’ wakker kan worden en zijn vleugels kan uitslaan. Geen ruimte voor K.O.S.B.H.! Noch voor VIOB: niet voor Vrijheid, Individualiteit, Ogivale Betrokkenheid. Mogen we deze ‘ratlose Angst’ als retoriek opzij zetten, ‘Beseitigen’?

Werd in Bremen, 1949, en later overal elders deze noodkreet gehoord en ernstig genomen?

7.1. “Das Entsetzende ist Jenes, das alles, was ist, aus seinem vormaligen Wesen

heraussetzt.”

‘Het ontzettende is hetgeen alles wat is uit zijn vroeger wezen naar buiten zet.’

‘Entsetzende‘: ‚das alles, was ist, aus seinem vormaligen Wesen heraussetzt.‘ Denk aan ‚Explosion‘! Zonder ogivale betrokkenheid, zonder respect voor elkaars individualiteit, wederkerig en wederzijds, is van echte ‘Nähe’ geen sprake. Dan heerst het ‘Entsetzende‘.

Is dit toch niet een problematische bewering? Hoe is ‘Eraussetzen’ überhaupt mogelijk? Kan dat gewoon weg? Kan dat in een NUC-wereld? Zit daar alles niet onontkoombaar geprangd in noodzakelijkheid, universaliteit en causaliteit?

’Wesen’ is het uitwaaieren van de weelde aan rijkdommen van het Zijn, via eindige zijnden. En die eindige zijnden schenken, o.a. door tijd en ruimte, aan een juweel, een Gratie van het Zijn een unieke identiteit, een unieke eigenheid, een onderscheid en een unieke, eindigegestalte tegenover de andere juwelen van het Zijn. Weg met ‘gleich! Leve het verschil! Maar, via een lineair-causale visie op de zijnden en hun relaties ontglijdt ons alle uitzicht, alle bevroeden van onderscheid of verschil, alle inzicht in een ogivale ‘commercium admirabile’ tussen het oneindige Zijn en eindige zijnden!

‘Jenes’: verpersoonlijking? Soort van Satan? Van kwade geest?

‘Das, was ist’: wenst Heidegger net daar geen ‘Einblick’ in te krijgen, in ‘was ist’?

7.1. „Das Entsetzende ist Jenes, das alles, was ist, aus seinem vormaligen Wesen heraussetzt.”

‘Het ontzettende is hetgeen alles wat is uit zijn vroeger wezen naar buiten zet.’

‘Heraussetzt’: wat elke verbondenheid, wat elk verband verbreekt, wat elk nabijheid miskent, wat geen betrokkenheid aanvaardt. Wat impliceert dat alle individualiteit en identiteit genegeerd worden.

‘Das Entsetzende‘: is het duidelijk wat Heidegger hiermee beweert? Wat ontzet de lezer? Door de afwezigheid van afstanden, van ‘Nähe’ en van ‘Ferne’, van verschillen, van onderscheidingen heeft niets nog een eigenheid, niets nog een eigen plaats, niets nog een zelf; ten slotte is niets nog zichzelf, want‘aus seinem vormaligen Wesen heraussetzt.’ Denk aan ‚Explosion‘ (6.4.)! Zonder ogivale betrokkenheid, zonder respect voor elkaars individualiteit, wederkerig en wederzijds, is van echte ‘Nähe’ geen sprake. Maar ook niet van echte ‘Ferne’. Dan heerst het ‘Entsetzende‘ (Cf. 44.2.). Onze aanvankelijke triomf verkeert in ‘das Entsetzende’. De overwinning bloedt dood in een catastrofe.

Is dit toch niet een te problematische bewering: ‘vormaligen Wesen‘? Al wordt ze wel als absoluut, als onbetwijfelbaar neergepoot. Hoe is ‘Heraussetzen’ überhaupt mogelijk? Kan dat gewoonweg? Waaruit? Kan dat met een gedrongen NUC-werkelijkheid? Hoe kun je daar uit stappen? Zit daar alles niet onontkoombaar compact geprangd in noodzakelijkheid, universaliteit en causaliteit?

’Wesen’ is het uitwaaieren van de weelde aan rijkdommen van het Zijn, via een diversiteit van eindige zijnden. En die eindige zijnden schenken, o.a. door tijd en ruimte, aan een juweel, een Gratie van het Zijn een unieke identiteit, een unieke eigenheid, een onderscheid en een unieke, eindigegestalte tegenover de andere juwelen van het Zijn. Weg met ‘gleich! Leve het verschil! Leve de individuele identiteit! Maar, via een lineair-causale visie op de zijnden en hun relaties ontglijdt ons alle uitzicht, alle bevroeden van een zinvol onderscheid of verschil, alle inzicht in een ogivale ‘commercium admirabile’ tussen het oneindige Zijn en eindige individuele zijnden!

‘Jenes’: verpersoonlijking? Soort van Satan? Van kwade geest?

‘Das alles, was ist’: wenst Heidegger net daar geen ‘Einblick’ in te krijgen? Géén bloedloze ‘Vorstellung’!

Hoe is ‘das Entsetzende’ überhaupt mogelijk?

De spanning ‘Entsetzende’ >=< ‘Herausgesetzt’!

‚Das alles, was ist‘, is dat de Exuberante?

Deze ‘Hinweis’ barst van de spanning tussen tegengestelden:

            Zeit                                                                            Raum

Nähe                                                                          Ferne

Einschrumpfen (1.1.)                                                 Entfernungen (1.1.)

Zusammenschwimmen (6.1.)                                    Entsetzende (7.1.)

Zusammenrücken (6.2.)                                                        Explosion (6.4.)

Abstandlose (6.1.)                                                                 Herausstehen (7.12.)

Ausbleiben (4.3.; 7.2.)                                                           Wegbleiben (4.3.)

compresseerbaar                                                                    niet-compresseerbaar

7.2. „Was ist dieses Entsetzende?“

‚Wat is dit ontzettende?‘

Tweemaal vraagt Heidegger dat. Let op de wisseling van ‘Entsetzliche’ naar ‘Entsetzende’. Van bijna passief-statisch beschrijvend naar actief ingrijpend.

‘Entsetzende‘: = ‚Die Nähe dessen, was ist, ausbleibt.’ (7.3.) Zonder ruimte voor ogivale betrokkenheid, voor bevestigend respect voor elkaars individualiteit is er geen zijnsnabijheid. Zonder wederzijdse en wederkerige zijnssteun en betrokkenheid is er geen echte ‚Ferne‘.

Toch opmerkelijk: 7.1. zegt wat ‘Entsetzende’ is, en 7.2 vraagt wat het is. Onzekerheid troef?

7.3. „Es zeigt und verbirgt sich in der Weise, wie alles anwest, dass nämlich trotz allem Überwinden der Entfernungen die Nähe dessen, was ist, ausbleibt.”

‘Het toont en verbergt zich in de manier waarop alles aanwezig is; dat namelijk ondanks het overwinnen

van afstanden de nabijheid van wat is, uitblijft.’

Weer brengt Heidegger twee ankerbegrippen in beeld: ‘Es zeigt und verbirgt sich.’ Het spel van tonen en verbergen. Wat echt gaande is, wat echt gebeurt, dat zijn niet die ‘Entfernungen’; wat gedaan moet worden is ook niet het ‘Ü

09-04-2014 om 18:13 geschreven door Ramulus

Correcties 2013.01.17

DAS DING

Martin Heidegger

Apologie van de leegte

Aanzetten voor een nieuwe kosmogonie?

Vertaling: Prof. Dr. H. Berghs, Over denken, bouwen, wonen, Sun, (1999) p. 66-90

Commentaar Paul Tack

„Derselbe aufständige Mensch ist ausserstande, einfach zu sagen, was ist, zu sagen, was dies ist, dass ein Ding ist.“

M. Heidegger, Der Spruch des Anaximander, HW: p. 372(1946)

“Het zou voor de aanbiddenden niet vleiend zijn,

als een sprinkhaan sjirpend in het hete gras

de eigenschap kon roemen die zijn genoemd wordt

- in het algemeen, niet slechts met betrekking tot zichzelf.”

            Cz. Milosz, Gedichten, 2003, p. 156

“Wat in de ogen van de wereld onbeduidend is en wordt veracht, wat niets is, heeft god uitverkozen om wat wél iets is te niet te doen.”

            (Paulus, 1 Kor. 1.28)

«Il doit donner au vide ses couleurs.»

            (A. Camus, Le mythe de Sisyphe, Pléiade, (1965) p.190)

Inleiding

In 1949 staan de ‘captains of industry' van Bremen in een verwoest land voor de wederopbouw van hun natie en maatschappij. Plato beweerde reeds dat goed bestuur het ergste onheil pas kan voorkomen als de beslissingen stoelen op fundamentele filosofische inzichten. ( GA 53, p. 105, Plato 473 c). Een betrouwbaar fundament, een startpunt met toekomst vooronderstelt in het reine komen met en zin kunnen geven aan o.a. eindigheid en vergankelijkheid. Nadenken over vergankelijkheid en wederopbouw impliceert immers dat je waarde hecht aan de individuele identiteit van al wat gegeven was. Het impliceert ook inzien dat al wat is mogelijkheden bevat en een belofte van toekomst in zich draagt. Vragen de leidende kringen van Bremen Heidegger hun die fundamentele inzichten te helpen vinden? En stoomt hij niet op naar Bremen met een badinerend tekstje voor een aangename avond, maar met een gecapitonneerde revolutionaire visie op de realiteit?

Waarom dan nadenken over zo’n bescheiden thema als een ding? Camoufleert Heidegger met zijn beschouwingen over een ‘ding’ een aanzet tot een echte nieuwe kosmogonie? Een totaal nieuwe visie op de werkelijkheid? Is zijn lezing een impliciete kritiek op de Verlichting, op de klassieke filosofie, op de heersende natuurwetenschappen? Geldt voor de filosofie en voor de natuurwetenschappen niet het dode object als kanon voor al ons denken? Is de vlucht van de natuurwetenschappen niet gebouwd op de bestudering van dode, onverschillige, eeuwige materie? Op de Noodzakelijke, Universele wetten van de lineaire Contactcausaliteit? Is in die natuurwetenschappelijke visie op de werkelijkheid nog plaats voor de mens? Blijft de mens niet als een zigeuner achter in deze doodse NUC-kosmos? (J. Monod, Le hasard et la nécessité, (1970), p.187 & 216 : «Tziganes aux marges de l’Univers.’ Il. Prigogine, ‘Nouvelle Alliance, (1979), p. 10) Schilderden de natuurwetenschappen ons niet een wereld voor waarin plaats is voor alles, behalve voor de mens? Had Newton in zijn ‘Principia’ de mens niet in quarantaine gezet, want te onvoorspelbaar en te besmettelijk voor de zuivere formules? In Orde uit chaos schrijft Prigogine: “We kunnen zonder overdrijving stellen dat 28 april 1686, de datum waarop Newton zijn Principia aan de Koninklijke Academie te London presenteerde, een van de belangrijkste dagen uit de geschiedenis van de mensheid is geweest. ‘ (Orde uit chaos, (1988), p. 30) Belangrijk? In welke zin? Omdat Newton van dan af als buitenwipper aan de deuren van de natuurwetenschappen waakte? Omdat hij het leven voor lange tijd onder de korenmaat verstopt had? Omdat hij de mens verbannen had uit de natuurwetenschappen? Omdat hij het concrete, het individuele, het unieke verbannen had uit de aandacht van de wetenschappers? Omdat hij de dode materie en haar eeuwige, universele wetten als exclusief kanon voor de natuurwetenschappen stelde? Leve het dode! Dood aan het levende!

Wil Heidegger heel bescheiden, via ‘Das Ding’, de basis van die gloriërende natuurwetenschappen ondergraven? Net zoals hij heel braafjes, reeds in 1946, het zegevierende humanisme ondergroef in zijn Brief über das Humanismus?

De Verlichting schonk ons natuurwetenschappen die het leven negeerden, die de dode materie tot enige maatstaf verhieven, en die het individu als een onbegrijpelijk en hinderlijk fenomeen, met zijn emoties en persoonlijke gevoelens als ‘une quantité négligable’ ter zijde schoven. De natuurwetenschappen schilderden ons een louter abstracte, mathematische werkelijkheid voor, waar geen plaats meer was voor het leven, voor de mens, voor individuen en individuele gewaarwordingen of emoties. Een werkelijkheid waartoe enkele genadeloos experimenteren toegang krijgt. Descartes beschreef de dieren als automaten en had nog de, inconsequente, welvoeglijkheid de mens buiten de wereld van de automaten te houden. Maar J.O. de La Mettrie gaf de mens in ‘L’Homme-machine’ (1747) de volle laag. Een wereld van abstracte, dode, levenloze materie, van mechanische automaten werd ons tot maatstaf voor ons denken en interpreteren opgedrongen.

Heidegger probeert voor zijn elite-publiek een vaste grond voor hun wederopbouwtaak te vinden in een banaal ding, in een ordinaire kruik. Aan de hand daarvan denkt hij na over de zin van wederopbouw te midden van puinhopen en verwoestingen. Hij neemt daarvoor als thema een kwetsbare kruik van gebakken aarde. De beleidslieden moeten immers in het reine komen met eindigheid en vergankelijkheid, met veelheid en diversiteit, met individualiteiten en in het bijzonder met de moeilijke opgave vruchtbare, constructieve verbanden tussen die vele individuele identiteiten te leggen.

Hoopt hij dat te bereiken door zijn beschouwingen over ‘Das Ding’? Over een fragiele kruik efemeer oplichtend tussen vormloze klei en verspreide scherven? In wat voor nieuwe denkavontuur stort Heidegger zich met dit thema! Vanuit de leegte van een kruik peilt hij de diepste mysteries van het Zijn, klimt hij naar de hoogste toppen van het denken. Hoe bevrijd je je van een 'entzauberte' wereld, zonder inzicht in de zin van eindigheid, van veelheid, van diversiteit, van elke individuele identiteit, van wederzijdse en wederkerige ogivale betrokkenheid tussen die individuen. Hoe geef je de wereld weer glans zonder afscheid te nemen van de drie ontluisterende principes van de Verlichting, (en van heel de filosofie en de natuurwetenschappen!) namelijk afscheid van de blinde, gewelddadige Causaliteit, waarwel aan onverbiddelijke Noodzakelijkheid en aan een alles nivellerende Universaliteit die noch respect betoont voor, noch ruimte biedt aan individuen? Hoe kunnen de dingen van de wereld weer glans en betovering krijgen zonder in te zien dat alles, dat elk individueel zijnde een unieke taak heeft in de omvattende zijnsgeschiedenis, in de queeste naar graduele openbaring van de Exuberante. ELK individueel zijnde, ELKE individuele mens heeft in die ‘Seinsgeschichte’ een unieke, een onvervangbare taak. Dankzij onze eindigheid, dankzij onze uniciteit en individualiteit. Dat is de kern van Heideggers kerugma.

Dat is de kern van de gedurfde filosofische boodschap die Heidegger via beschouwingen over ‘Das Ding’ de entrepreneurs van Bremen in zijn lezing van 1949 wil brengen. Dat zijn de fundamentele filosofische inzichten waarmee hij hen wil uitrusten om hun enorme taak voor het fatale onheil te vrijwaren. ‘Das Ding’ is expliciet een apologie van de leegte en impliciet van het toeval. Het biedt ook schoorvoetend aanzetten voor een nieuwe kosmogonie.

Pas een trage, diepgravende lectuur kan de dieptestructuur van deze geladen tekst laten oplichten. Heidegger schreef niet voor ‘pageturners’, maar voor ‘herkauwers’!

Schiep Heidegger in ‘Das Ding’ een nieuwe kosmogonische allegorie? Er worden alvast eeuwenoud gevestigde begrippen op de helling gezet. Althans, in deze lezing leidt een resem ongewone begrippen de dans: ‘Nähe’, ‘Ferne’, ‘Abstandlose’, ‘Leere’, ‘Spiegel-Spiel’, ‘Dingen’ en ‘Welten’ (werkwoorden), ‘Geviert’, ‘Vierung’, ‘Ereignen’, ‘Reigen’, ‘Ringen’, ‘Schmiegen’, ‘Versammeln’, ’Zugehören’, ‘Schenken‘, ‘Fühlen, en woordcombinaties als ‘weltende Welt‘ (63.1.), ‘Dingen des Dinges‘ (61.7.), etc..

Het lijkt erop dat Heidegger de monolithisch, compact gevulde kosmos vervangt door een sponsachtige weefsel waarin leegte en toevalligheid een vrijplaats bieden voor verrassende, openbarende ontmoetingen, ruimte voor onvoorspelbare en onberekenbare verbanden en voor innoverende interacties. Ruimte waar vloeien, gieten en schenken belangrijk worden, en waarin attente ‘Wachsamkeit’ brute ‘Machenschaft’ vervangt (66.2-3.). Wil Heidegger de vrijheid, het toeval en het individu weer hun plaats geven?

***

***                                                                 ***

09-04-2014 om 18:07 geschreven door Ramulus

WAT IS CONCREET DE BEDOELING??
De bedoeling is dat u op regelmatige basis een bericht toevoegt op uw blog. U kan hierin zetten wat u zelf wenst.
- Bijvoorbeeld: u heeft een blog gemaakt voor gedichten. Dan kan u bvb. elke dag een gedicht toevoegen op uw blog. U geeft de titel in van het gedicht en daaronder in het bericht het gedicht zelf. Zo kunnen uw bezoekers dagelijks terugkomen om uw laatste nieuw gedicht te lezen. Indien u meerdere gedichten wenst toe te voegen op eenzelfde dag, voegt u deze toe als afzonderlijke berichten, dus niet in één bericht.
- Bijvoorbeeld: u wil een blog maken over de actualiteit. Dan kan u bvb. dagelijks een bericht plaatsen met uw mening over iets uit de actualiteit. Bvb. over een bepaalde ramp, ongeval, uitspraak, voorval,... U geeft bvb. in de titel het onderwerp waarover u het gaat hebben en in het bericht plaatst u uw mening over dat onderwerp. Zo kan u bvb. meedelen dat de media voor de zoveelste keer het fout heeft, of waarom ze nu dat weer in de actualiteit brengen,... Of u kan ook meer diepgaande artikels plaatsen en meer informatie over een bepaald onderwerp opzoeken en dit op uw blog plaatsen. Indien u over meerdere zaken iets wil zeggen op die dag, plaatst u deze als afzonderlijke berichten, zo is dit het meest duidelijk voor uw bezoekers.
- Bijvoorbeeld: u wil een blog maken als dagboek. Dagelijks maakt u een bericht aan met wat u er wenst in te plaatsen, zoals u anders in een dagboek zou plaatsen. Dit kan zijn over wat u vandaag hebt gedaan, wat u vandaag heeft gehoord, wat u van plan bent, enz. Maak een titel en typ het bericht. Zo kunnen bezoekers dagelijks naar uw blog komen om uw laatste nieuwe bericht te lezen en mee uw dagboek te lezen.
- Bijvoorbeeld: u wil een blog maken met plaatselijk nieuws. Met uw eigen blog kan u zo zelfs journalist zijn. U kan op uw blog het plaatselijk nieuws vertellen. Telkens u iets nieuw hebt, plaats u een bericht: u geeft een titel op en typt wat u weet over het nieuws. Dit kan zijn over een feest in de buurt, een verkeersongeval in de streek, een nieuwe baan die men gaat aanleggen, een nieuwe regeling, verkiezingen, een staking, een nieuwe winkel, enz. Afhankelijk van het nieuws plaatst u iedere keer een nieuw bericht. Indien u veel nieuws heeft, kan u zo dagelijks vele berichten plaatsen met wat u te weten bent gekomen over uw regio. Zorg ervoor dat u telkens een nieuw bericht ingeeft per onderwerp, en niet zaken samen plaatst. Indien u wat minder nieuws kan bijeen sprokkelen is uiteraard 1 bericht per dag of 2 berichten per week ook goed. Probeer op een regelmatige basis een berichtje te plaatsen, zo komen uw bezoekers telkens terug.
- Bijvoorbeeld: u wil een blog maken met een reisverslag. U kan een bericht aanmaken per dag van uw reis. Zo kan u in de titel opgeven over welke dag u het gaat hebben, en in het bericht plaatst u dan het verslag van die dag. Zo komen alle berichten onder elkaar te staan, netjes gescheiden per dag. U kan dus op éénzelfde dag meerdere berichten ingeven van uw reisverslag.
- Bijvoorbeeld: u wil een blog maken met tips op. Dan maakt u telkens u een tip heeft een nieuw bericht aan. In de titel zet u waarover uw tip zal gaan. In het bericht geeft u dan de hele tip in. Probeer zo op regelmatige basis nieuwe tips toe te voegen, zodat bezoekers telkens terug komen naar uw blog. Probeer bvb. 1 keer per dag, of 2 keer per week een nieuwe tip zo toe te voegen. Indien u heel enthousiast bent, kan u natuurlijk ook meerdere tips op een dag ingeven. Let er dan op dat het meest duidelijk is indien u pér tip een nieuw bericht aanmaakt. Zo kan u dus bvb. wel 20 berichten aanmaken op een dag indien u 20 tips heeft voor uw bezoekers.
- Bijvoorbeeld: u wil een blog maken dat uw activiteiten weerspiegelt. U bent bvb. actief in een bedrijf, vereniging of organisatie en maakt elke dag wel eens iets mee. Dan kan je al deze belevenissen op uw blog plaatsen. Het komt dan neer op een soort van dagboek. Dan kan u dagelijks, of eventueel meerdere keren per dag, een bericht plaatsen op uw blog om uw belevenissen te vertellen. Geef een titel op dat zeer kort uw belevenis beschrijft en typ daarna alles in wat u maar wenst in het bericht. Zo kunnen bezoekers dagelijks of meermaals per dag terugkomen naar uw blog om uw laatste belevenissen te lezen.
- Bijvoorbeeld: u wil een blog maken uw hobby. U kan dan op regelmatige basis, bvb. dagelijks, een bericht toevoegen op uw blog over uw hobby. Dit kan gaan dat u vandaag een nieuwe postzegel bij uw verzameling heeft, een nieuwe bierkaart, een grote vis heeft gevangen, enz. Vertel erover en misschien kan je er zelfs een foto bij plaatsen. Zo kunnen anderen die ook dezelfde hobby hebben dagelijks mee lezen. Als u bvb. zeer actief bent in uw hobby, kan u dagelijks uiteraard meerdere berichtjes plaatsen, met bvb. de laatste nieuwtjes. Zo trek je veel bezoekers aan.

WAT ZIJN DIE "REACTIES"?
Een bezoeker kan op een bericht van u een reactie plaatsen. Een bezoeker kan dus zelf géén bericht plaatsen op uw blog zelf, wel een reactie. Het verschil is dat de reactie niet komt op de beginpagina, maar enkel bij een bericht hoort. Het is dus zo dat een reactie enkel gaat over een reactie bij een bericht. Indien u bvb. een gedicht heeft geschreven, kan een reactie van een bezoeker zijn dat deze het heel mooi vond. Of bvb. indien u plaatselijk nieuws brengt, kan een reactie van een bezoeker zijn dat deze nog iets meer over de feiten weet (bvb. exacte uur van het ongeval, het juiste locatie van het evenement,...). Of bvb. indien uw blog een dagboek is, kan men reageren op het bericht van die dag, zo kan men meeleven met u, u een vraag stellen, enz. Deze functie kan u uitschakelen via "Instellingen" indien u dit niet graag heeft.

WAT IS DE "WAARDERING"?
Een bezoeker kan een bepaald bericht een waardering geven. Dit is om aan te geven of men dit bericht goed vindt of niet. Het kan bvb. gaan over een bericht, hoe goed men dat vond. Het kan ook gaan over een ander bericht, bvb. een tip, die men wel of niet bruikbaar vond. Deze functie kan u uitschakelen via "Instellingen" indien u dit niet graag heeft.


Het SeniorenNet-team wenst u veel succes met uw gloednieuwe blog!

Met vriendelijke groeten,
SeniorenNet-team

06-04-2014 om 10:09 geschreven door