Koek-en-Zopie is onverbrekelijk verbonden met het ijs. "Leg eris an!" riep de 'tenter' van uit zijn stalletje. Dat stalletje was ooit echt een tent, zoals een Indianentipi. Drie stokken met een zeildoek en een fles als uit uithangbord.
De tentjesbaas
'Leg eris an!' roept daar de tentjesbaas, terwijl hij een volle schep water uit een bijt in de melk gooit,' las ik in een 19e-eeuwse Leidse krant.
Rechts een koek-en-zopie op het Galgewater te Leiden begin vorige eeuw.
De vergunningswet
In 1883 kwam een nieuwe 'vergunningswet'. Dat maakte voor het schaatsen niet erg veel uit. Drank hoorde bij het schaatsen. Willem Floris Margadant, de oprichter van de Zuid-Hollandse IJsbond tekende dit gesprekje op:
Margadant: Een borrel alstublieft Tenter: Dat mag ik u niet schenken, maar mag ik u een borrel aanbieden? Margadant: Met genoegen (hij krijgt een Schiedammer). Mag ik u dit geven.... voor het weduwensfonds van uw personeel? Tenter: Dank u meneer, ik hoop het waar te nemen.
Sopie
Het was beslist geen melk, wat de oudste sopietentjes op het ijs serveerden. Een sopie is een soopje, een slokje, een borreltje. Op het ijs werd voor de negentiende eeuw veel gezopen, flink gegokt en gehoereerd. Het ijs viel namelijk onder land noch water en was dus vrij. De wet ging over verkoop van drank op het water en op het land, niet over drankverkoop op het ijs.
Menig schaatser verloor zijn evenwicht op het ijs. Huygens schreef: al was het ijzer zes keer zo breed, men bleef er niet op staan.
De dichter Hennebo schreef in 1817 een ode aan de jenever. Daarin speelt ook een sopieverkoper een rol. Hij roept tegen de schaatsers:
Za wakker vrienden, rust een poosje Hier is Jenever uit het Loosje; Kom zet je wat op deze bank, Hier heb je een halfje om een blank: Jenever doet het zweten stillen, En warmt hen die van koude trillen.
Met kerst zitten de kerken voller dan in de rest van het jaar. En dat terwijl de wortels van dit feest eigenlijk helemaal niet zo christelijk zijn.
De geschiedenis van kerstmis begon duizenden jaren geleden, ver voor de geboorte van Christus. In Noord-Europa woonden vooral boeren. Om te kunnen overleven waren zij afhankelijk van de natuur en de seizoenen. Daarbinnen was de winter een speciale tijd. Het werk was gedaan: de oogst was binnen en het vee was geslacht. Maar er groeide nog niets op de bevroren grond, en het vee had nog geen enkele aandrang zich voort te planten. Hoe fijn het ook was even niets te doen te hebben, toch verlangden de boeren naar het licht van de lente. Daarom vierden ze rond de langste nacht (21 december) allerlei lichtfeesten. Ze offerden aan de goden, stookten grote vreugdevuren om de goden gunstig te stemmen en maakten kabaal om de boze geesten te verjagen. Zo probeerden ze een goede oogst af te dwingen voor het volgende jaar.
Dit ging eeuwen zo door, totdat in de negende eeuw (in de vroege Middeleeuwen) de Franken, onder leiding van Karel de Grote, een groot deel van Noord-Europa veroverden. Met harde hand voerden zij hun nieuwe geloof in; wie geen christen wilde worden, moest dat met de dood bekopen. Hoewel de mensen zich officieel bekeerden, bleven ze hun oude feesten vieren. De kerkleiders deden toen een slimme zet. Ze koppelden de natuurfeesten aan de belangrijkste christelijke momenten. Zo besloten ze de geboorte van Christus voortaan te vieren op 25 december, de tijd van de lichtfeesten. Langzaam vergaten mensen de oude betekenis van die dag en tijdens de Middeleeuwen groeide kerstmis uit tot een belangrijk kerkelijk feest.
De winter van 1963 was de allerstrengste van de twintigste eeuw. De Noordzee lag vol ijs, auto's reden over het IJsselmeer en bij 20 °C werd de koudste Elfstedentocht ooit gereden.
De winter begon in 1962 nog romantisch met een Witte Kerst, maar de sneeuw bleef liggen tot in maart. In drie maanden volgden vijf koudegolven elkaar op, sneeuwde het 37 dagen en was de gemiddelde temperatuur 3,2 °C.
Rond de jaarwisseling raakten talloze dorpen en automobilisten ingesneeuwd, overal lagen metershoge sneeuwduinen. De kou veroorzaakte enorme problemen. Begin januari waren in West-Europa al 800 mensen omgekomen. Amsterdam kampte met een tekort aan kolen, in Rotterdam kwam zout water uit de kraan en de Waddeneilanden werden met vliegtuigen van voedsel voorzien.
Maar er was ook ijspret.Op 24 februari namen duizenden mensen deel aan een autorally op het IJsselmeer. Slippend reden de autos over het ijs en overal werd in grote melkbussen snert verkocht.
Ook de waddenzee was bevroren. Er lagen overal ijsschotsen en scheuren overdekt met sneeuw. Twee Groningse geografiestudenten waagden, volledig ingesmeerd met uierzalf, indertijd de overtocht. Met succes.
De laagste temperatuur werd gemeten op de dag van de Elfstedentocht, 18 januari: 20,8°C. Het vroor en stormde, en van de 10.000 toerrijders haalden slechts 69 de eindstreep. Er vielen geen doden, maar wel waren er veel botbreuken, bevroren geslachtsdelen, ogen, neuzen en zelfs afgevroren ledematen! De legendarische winnaar van de tocht, Reinier Paping, kwam na ruim tien uur aan, hallucinerend en onderkoeld.Het duurde meer dan twintig jaar, tot 1985, voordat een nieuwe tocht kon worden gereden.
zou ik daarom zo'n wintergek zijn ...tis mijn geboorte jaar 1963 dat dit allemaal gebeurde
Niets dan sneeuw in de voorbijrazende trein huizen bomen schilderijen taferelen alles wit zo eindeloos wit takken twijgen fijn getekend alles niets dan sneeuw
De hemel vertoont op oudejaarsnacht alle kleuren van de regenboog: het effect van duizenden vuurpijlen. Maar dat is pas zo sinds de jaren zestig. Vroeger maakten mensen vooral héél véél herrie tijdens de jaarwisseling.
De behoefte lawaai te maken aan het begin van het nieuwe jaar is eeuwenoud.
De Germanen deden het al. Ze verjoegen zo de kwade geesten van het voorbije jaar en verwelkomden het nieuwe. Deze gewoonte om herrie te maken in de nacht van 31 december op 1 januari bleef bestaan.
Toen in de Middeleeuwen het buskruit naar Europa kwam, was dat meteen een geliefd middel om harde knallen mee te maken met oudjaar. Het schijnt zelfs zo te zijn dat later, in de achttiende eeuw, veel Amsterdammers een klein kanonnetje hadden! Dat haalden ze op oudejaarsnacht tevoorschijn om mee te knallen. Maar de feestvierders gebruikten niet alleen buskruit om kabaal mee te maken. Ook luidden ze de kerkklokken, sloegen ze op trommels en liepen met ratels, kleppers en fluitjes.
In de loop van de negentiende eeuw begonnen de herrie en het overmatige drankgebruik de burgerij steeds meer te storen. Die zorgde ervoor dat het grote, losbandige feest op oudejaarsnacht vrijwel verdween. Maar niet voor altijd!
Na de Tweede Wereldoorlog (1945) hadden de meeste mensen wel even genoeg knallen gehoord. Maar halverwege de jaren zestig gingen de Nederlanders, net als vóór de negentiende eeuw, weer massaal de straat op om herrie te maken. Nieuw was het siervuurwerk. Eerder werd dat vrijwel alleen ter ere van keizers en koningen afgestoken. Vanaf de twintigste eeuw waren de vuurpijlen bereikbaar voor iedereen.
Niemand weet precies waar en wanneer vuurwerk is uitgevonden. Waarschijnlijk bij toeval, doordat iemand per ongeluk salpeter morste (een chemische stof die vroeger wel eens gebruikt werd als vervanger van zout), tijdens het koken. Dat poeder viel in het houtvuur en begon enorm te knetteren. Hoe dan ook, in China gebruikte men al 2000 jaar geleden vuurwerk. Voor feesten, maar ook omdat men dacht dat de knallen boze geesten weg zouden jagen. Bij ons is vuurwerk nog niet zo lang bekend, pas sinds de middeleeuwen. Toen werd het vooral bij oorlogen gebruikt: bommen vol kruit waarmee kasteelmuren kapotgeschoten werden en vuurpijlen die de vijand doodsbang moesten maken. Vuurwerkmaker was toen een heel belangrijk en geheimzinnig beroep. Maar ze rommelden maar wat aan en er zijn dan ook heel wat vuurwerkmakers zelf met kruit en al de lucht in gevlogen.
Zon 200 jaar geleden werd scheikunde een echte wetenschap en toen ging de ontwikkeling van vuurwerk met sprongen vooruit. Nu kun je vuurwerk in alle soorten en maten kopen en hoef je geen expert meer te zijn om het veilig af te steken.
Over strijkers, rotjes, kanonslagen en dergelijke is in de vorige eeuwen niet veel bekend. Natuurlijk werd de jaarwisseling wel gevierd, maar de gebruiken waren heel anders dan nu. Er werd wel veel lawaai gemaakt. Dat was nodig om de kwade geesten weg te jagen die tussen kerstmis en nieuwjaar volop in de lucht zweefden. Hoe harder het lawaai, hoe beter. Daarom werd er veel met vuurwapens in de lucht geschoten.
In de loop van de 19e eeuw verdween het gebruik van buskruit op oudejaarsavond grotendeels om in de 20e eeuw volop terug te komen, vooral na 1945. Voor die tijd ging men natuurlijk ook wel tekeer, bijvoorbeeld met het melkbusgrapje. Boeren namen een melkbus en boorden er vanachter een gaatje in. Ze vulden de bus met water en carbid en hielden een vlammetje bij het gat. Met een knal werd de deksel van de melkbus gelanceerd, met of zonder voet van een enkele waaghals.
Tijdens de Duitse bezetting hoorde men knallen genoeg en piekerden de meeste mensen er niet over het nieuwe jaar met vuurwerk te begroeten. Pas rond 1965 kwamen rotjes, zevenklappers, vuurpijlen en gillende keukenmeiden weer in trek. Het afsteken van kanonslagen stond wel stoer, maar werd veelal beschouwd als uitsloverij. Na een half uurtje was alles weer bekeken.
De Chinezen in Nederland deden er nog korter over. De uitvinders van het vuurwerk bouwden vroeg op de avond grote stellages op waar ze siervuurwerk op aanbrachten. Na de klok van 12 uur staken ze dit aan en binnen 10 minuten was alles voorbij.
Natuurlijk las je toen in de krant ook over ongelukken, maar die kwamen niet vaak voor. Er werd niet geëxperimenteerd met eigen gemaakt vuurwerk en er waren geen dubieuze handelaren bij wie je al in oktober terecht kon voor onbetrouwbaar vuurwerk.
De winter heeft voordelen en nadelen voor ons, maar wij kunnen ons bij kou lekker warm aankleden en thuis bij de kachel gaan zitten, maar wat doen de dieren om zich te beschermen?
Knaagdiertjes verstoppen zich onder een laag sneeuw om zich tegen de kou te beschermen. Ze graven een tunnel tussen de sneeuwlaag en de grond in. Hier vinden ze ook wat wortels of jong groen om aan te knagen.
Zodra de dagen korter worden, houden sommige dieren een winterslaap. Het hart van de dieren maakt dan minder slagen, ze halen langzamer adem en de lichaamstemperatuur wordt dan ook een stuk lager. De dieren leven van de vetreserves die ze in de herfst hebben gevormd.
Er zijn ook dieren die in de loop van de seizoenen van vacht veranderen. Zij krijgen in de winter dus een lekkere warme jas aan en zo kunnen zij veel beter tegen de kou.
Merel, zanglijster, koperwiek, kramsvogel en spreeuw
Voedsel: Brood, gewelde krenten en rozijnen, fruit, schillen en klokhuizen, alle soorten bessen, etensresten (rijst en aardappelen) zonder zout. Voerplaats: Een sneeuwvrije plaats op de grond met beschutting vlakbij.
Mezen
Voedsel: Vetbollen, ongebrande en ongezouten pinda's, kokosnoot, vogelzaad en zonnepitten. Voerplaats: Voedertafel of voederhuisje of opgehangen in een boom
Winterkoning, heggemus en roodborst
Voedsel: Universeelvoer, meelwormen, broodkruimel, maden en larven, ongekookte havermout. Voerplaats: Een zeer beschutte sneeuwvrije plaats.
Mussen, vink en groenling
Voedsel: Bruin brood, onkruid-zaden, gemengd strooizaad, zonnepitten en etensresten zonder zout. Voerplaats: Op de grond, eventueel voedertafel.
Specht, boomklever en boomkruiper
Voedsel: Spek-zwoerd, ongebrande en ongezouten pinda's, vetbollen, zonnepitten. Voerplaats: Vastgemaakt aan een boomstam op een rustige plaats
Vogels zijn warmbloedig. Dat wil zeggen dat ze hun lichaamstemperatuur constant en onafhankelijk van de temperatuur van hun omgeving kunnen houden. Om zo weinig mogelijk warmte te verliezen hebben ze een heerlijk warm verenpak. Bovendien kunnen zij hun veren uitzetten, zodat er een isolatielaag van lucht tussen de veren ontstaat. Maar hoe kleiner de vogel is, hoe sneller hij zijn warmte verliest en des te meer hij 's winters zal moeten eten om te overleven. Er is heel wat brandstof nodig om zo'n vogellijf 's winters op temperatuur te houden. Een kleine vogel moet iedere dag wel twee keer zoveel eten als hij zelf weegt.
Wenken om aan de denken: Bij het voeren van vogels is het volgende belangrijk:
- Ga pas voeren als het echt nodig is. Dus als het vriest of als er sneeuw ligt. - Voer regelmatig en op vaste tijden, bijvoorbeeld vroeg in de ochtend. De vogels hebben dan net een lange, koude nacht achter de rug. - Geef geen dingen die slecht zijn zoals zout en kaaskorstjes met plastic. Brood bevat ook nogal wat zout. - Houd rekening met katten. Voer op een open plek, zodat de vogels overzicht hebben. - Voer niet teveel en zorg ervoor dat er 's nachts geen voer buiten ligt. Dat voorkomt ongewenst bezoek van ratten en muizen. - Maak de voederplank regelmatig schoon. - Geef de vogels alleen bij droge vorst te drinken. Zolang er sneeuw ligt of de bomen bedekt zijn met rijp, kunnen de vogels zelf water vinden. - Water bevriest minder snel als u er een schepje suiker aan toe voegt (geen zout of glycerine!). - Bedek het schoteltje met water of drinkbakje met fijnmazig gaas of zet er een omgekeerde bloempot in. De vogels kunnen dan wel drinken maar hebben geen ruimte om een bad te nemen. - Wat u kunt bijvoeren: vetbollen, kaas (zonder plastic), ongekookte havermout, zaden, rozijnen, appel - klokhuis (rotte appels), pinda's, gemalen noten, bessen, vogelzaad voor insecteneters.
1940: A. Adema - D. v.d. Duim - C. Jongert - P. Keizer - S. Westra
1941: Auke Adema
1942: Sietse de Groot
1947: Jan van der Hoorn
1954: Jeen van der Berg
1956: J. Nauta - J. van der Hoorn - A. de Koning M. Wijnhout - A. Verhoeven
1963: Reinier Paping
1985/1986: Evert van Benthem
1997: Henk Angenent
Wat is de Elfstedentocht?
De Elfstedentocht is een tocht in Nederland langs elf Friese steden, te weten Leeuwarden, Sneek, IJlst, Sloten, Stavoren, Hindeloopen, Workum, Bolsward, Harlingen, Franeker, Dokkum en de finish is weer in Leeuwarden. De tocht is ongeveer 200 km lang en er wordt tegenwoordig door de winnaar zo'n 7 uur over gedaan.
Hoe is de Elfstedentocht ontstaan?
Al vroeg in de geschiedenis was het een rage om 's winters op de schaats in één dag alle Friese steden aan te doen. Al in de winter van 1890-1891 werd er in de media melding gedaan van geslaagde 'Elfstedentochten'. Om te bewijzen dat de schaatsers de Friese steden daadwerkelijk hadden bezocht, verzamelden enkele schaatsers de handtekeningen van de plaatselijke kasteleins. Zoals je merkt staat dit in één lijn met de stempels die er tegenwoordig verzameld dienen te worden.
De Friesche Elfsteden
Leeuwarden
Sneek
IJlst Gemeente Wymbritseradiel
Sloten Gemeente Gaasterlân-Sleat
Stavoren Gemeente Nijefurd
Hindeloopen Gemeente Nijefurd
Workum Gemeente Nijefurd
Bolsward
Harlingen
Franeker Gemeente Franekeradeel
Dokkum Gemeente Dongeradeel
Leeuwarden De eerste Elfstedentocht
Op 18 december 1908 kwam het Centraal Bestuur van de Friese IJsbond bijeen met het idee om een Elfstedentocht te houden. De heer Mulier wilde graag een tocht over de elf steden van Friesland uitschrijven. De Friese IJsbond werd uitgenodigd de leiding hiervan op zich te nemen. De tocht zou een tour worden, geen wedstrijd.
Op zaterdag 2 januari 1909 was het zover: de eerste officiële Elfstedentocht. Het was die dag rond het vriespunt. Men ging toen na de start richting het noorden, terwijl men nu na de start naar het zuiden gaat. Om precies 20 minuten over 5 ging men van start met 22 deelnemers (er hadden zich 48 deelnemers ingeschreven). Uiteindelijk zouden slechts 9 deelnemers de eindstreep halen, dat is 40,9 %.
Er was nog geen vaste route. 5 rijders namen een route via Kimswerd. De anderen gingen via een vaart en gedeeltelijk via het land van Bolsward. De mentaliteit in die tijd was heel anders. Men nam bijvoorbeeld nog rustig de tijd om voor een foto te poseren. Ook nam men gerust wat tijd om te rusten tijdens de tocht. Van de negen deelnemers die de eindstreep haalden, was Minne Hoekstra het snelst met zijn tijd van 13 uur en 50 minuten. In de media werd de Elfstedentocht als een groot succes gezien .
De Alternatieve Elfstedentocht
De Elfstedentocht gaat niet elk jaar door. Als je goed kijkt zie je dat hij eigenlijk maar zelden doorgaat. Men wilde ervoor zorgen dat er elk jaar een Elfstedentocht zou worden gehouden, dus riep men de 'Alternatieve Elfstedentocht' in het leven. De alternatieve tocht wordt in Finland gehouden, omdat daar wel elk jaar ijs is om op te schaatsen.
Wie ook volgend jaar wil genieten van zijn kleurrijke vissen en fraaie beplanting moet in de herfst enkele maatregelen treffen om te voorkomen dat de levende have sneuvelt door bevriezing of door gebrek aan zuurstof. Vooral sluierstaarten zijn niet winterhard, zij moeten al naar binnen als de watertemperatuur beneden de 18 graden C zakt. Zet ze gedurende het koude jaargetijde in een (koudwater) aquarium. Ook sommige waterplanten kun je beter in de schuur laten overwinteren.
Als de watertemperatuur beneden de 15 graden C daalt, moeten sommige goudvissoorten eveneens naar een binnenbak worden overgebracht. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de leeuwenkop (Carassius auratus auratus) en jonge Shubunkins (kalikogoudvissen) tot 6 maanden. Andere goudvissoorten en karperachtigen kun je wel buiten laten, al moet daarbij wel worden gelet op diepte en grootte van de vijver. De waterpartij moet op zijn minst 1 meter diep zijn met een oppervlakte van ten minste 50 x 50 cm. Is de vijver niet groot of diep genoeg, neem dan het zekere voor het onzekere en haal de vissen uit hun buitenverblijf. Verwijder drijvende planten en haal ook afgevallen bladeren van het wateroppervlak weg, anders kan er - wanneer de vijver is bedekt door ijs zuurstoftekort ontstaan. Ook kunnen dan uit de planten giftige gassen vrij komen. Normaal ontsnappen die via het wateroppervlak, maar bij een ijslaag kunnen ze niet weg. Dat overleeft de vissenfamilie in de vijver niet.
Hak geen bijt in een ijskorst op de vijver. De trillingen werken door in het water, zodat je indirect ook op de vissen slaat en die kunnen daardoor beschadigd raken.
Wie toch een klein stukje van de vijver ijsvrij wil houden, moet elders in de natuur een bos riet afsnijden. Houd daarbij rekening met de diepte van de vijver, het riet moet ruim boven het wateroppervlak uitkomen als de bos op de vijverbodem staat. De bos moet een doorsnee hebben van zo'n 20 cm en van boven en beneden gelijk worden bijgesneden. Wikkel een touw om de rietbos, verzwaar deze met enkele stenen en zet het geheel in de vijver. Zo kunnen bij vorst schadelijke gassen uit het water ontwijken en zuurstof worden opgenomen. Als je dit hebt vergeten en er dreigt zuurstoftekort omdat de vijver te lang dichtzit, dan kun je voorzichtig een gat maken met een keteltje warm water op het ijs te zetten.
Een tip om scheuren en lekkages in de wanden te voorkomen: laat voordat de vorst invalt een leeg plastic emmertje (verzwaard met wat zand om wegwaaien te voorkomen) op het water drijven. Als het water bevriest, wordt het emmertje in elkaar gedrukt. Dit vermindert de druk van het ijs op de wanden.
De vissen in de vijver moet je niet meer voeren zodra de temperatuur onder de 10 graden C komt. De koudbloedige zwemmers worden dan passief, hun stofwisseling vertraagt en ze eten bijna niets meer. Je zou zelfs van een soort winterslaap kunnen spreken.
Wanneer kunnen de vissen voorzichtig weer naar buiten? Dat hangt natuurlijk af van de temperatuur. Meestal is dat zo rond midden maart, maar soms pas begin april.
.gif)
.gif)
Wat is de Elfstedentocht?
