Het Versailles van Berlijn xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />
Weinig Duitse steden hebben zo vaak geschiedenis geschreven als Potsdam. Frederik de Grote resideerde er zorgeloos in Sanssouci, en na de Tweede Wereldoorlog werd hier over het lot van Duitsland beslist. Een bezoek aan het Versailles van Berlijn is een wandeling door de Duitse geschiedenis.
De Pruisische koning Frederik de Grote verkoos Potsdam boven Berlijn als residentie. In de 18de eeuw was de stad zo goed als volledig in handen van de Hohenzollerns, waardoor dat vorstelijke geslacht hier naar believen kon bouwen om zijn macht te tonen. Pruisen was dankzij tactische oorlogsvoering immers een Europese grootmacht geworden, naast Frankrijk, Rusland, Engeland en Oostenrijk.
Frederik de Grote was niet alleen een uitstekend strateeg, maar ook een landhervormer en een kunstminnaar. Dat zie je vandaag nog duidelijk in het park van Sanssouci, waar je overdonderd wordt door de prachtige tuinen en gebouwen. De koning gaf het domein die Franse naam omdat hij hier zonder zorgen zijn zomers wilde doorbrengen, het liefst in alleen in het gezelschap van zijn honden. Het reusachtige Neues Palais diende voor de officiële ontvangsten, terwijl Frederik in het Schloss Sanssouci woonde hij had zelf de basisplannen voor zijn kasteel getekend. Zijn wens om hier ook begraven te worden, ging pas recent in vervulling. Na zijn overlijden, in 1786, werd Frederik bijgezet in de garnizoenskerk van Potsdam, en in 1944 werd zijn stoffelijk overschot overgebracht naar de burcht van de Hohenzollerns in Baden-Württemberg. Pas op een staatsbegrafenis in 1991 werd de laatste wil van de koning uiteindelijk gerealiseerd. Op het eenvoudige graf op het terras van het kasteel Sanssouci liggen vandaag vaak verse bloemen en zelfs aardappelen Frederik voerde immers de aardappelteelt in Pruisen in.
 |
Het park en de kastelen van Potsdam zijn een prachtig voorbeeld van 18de-eeuwse bouwkunst. De barokke gebouwen met elegante vertrekken en imponerende zalen moesten bijdragen aan de uitstraling van de Pruisische vorsten.
Tulpen en Sinterklaas
Om Potsdam snel te laten groeien en de grote bouwwerken te realiseren, lieten de Pruisische vorsten in de 18de eeuw Russische, Poolse, Franse en Nederlandse inwijkelingen toe. Heel wat Nederlanders trokken naar Potsdam om er te helpen bij de drooglegging van moerasgebieden. Opdat ze zich thuis zouden voelen, werd in het centrum van Potsdam zelfs een volledige Hollandse wijk gebouwd. Architect Jan Bouman tekende de plannen voor 132 huizen met typisch Hollandse gevels in rode baksteen. De meeste Nederlanders zijn al lang weer vertrokken uit Potsdam, maar hun tradities worden er in ere gehouden. Het tulpenfeest en de intrede van Sinterklaas zijn nog steeds jaarlijkse hoogtepunten in Potsdam. In het Jan Boumanhuis kun je een permanente tentoonstelling over de geschiedenis van de Nederlandse immigranten bezoeken.
Een slechte dag voor Potsdam
Toen de nazi's aan de macht kwamen, ensceneerden ze in maart 1933 De Dag van Potsdam. Het Rijksdaggebouw in Berlijn was wegens een brand niet meer toegankelijk, dus vergaderde het nieuw verkozen parlement in de garnizoenskerk van Potsdam. Sociaaldemocraten en communisten weigerden aanwezig te zijn, maar conservatieven, nationalisten en de meeste liberalen schaarden zich achter Hitler om het parlement buiten spel te zetten. Zo kregen de nazi's vrij spel, met alle bekende gevolgen. Een paar weken later al volgden de eerste vervolgingen en boekverbrandingen. Dat Hitler Potsdam koos voor zijn grote propagandastunt, was geen toeval. Hij stelde zich op gelijke voet met de Pruisische koningen en de Duitse keizers en gebruikte graag hun decor voor zijn ensceneringen.
Een grote conferentie in een klein kasteel
Dat kasteel Cecilienhof in Potsdam op het einde van de Tweede Wereldoorlog gekozen werd voor een conferentie van de geallieerde overwinnaars, was wel toeval. Stalin wilde Truman en Churchill het liefst naar Berlijn uitnodigen om over de toekomst van Duitsland te beslissen. De Sovjets hadden immers Berlijn bevrijd. Maar de Duitse hoofdstad bood na de bombardementen en straatgevechten geen enkele plaats meer om die conferentie te laten plaatsvinden.
Het Cecilienhof werd tijdens de Eerste Wereldoorlog door de laatste Duitse keizer gebouwd voor kroonprins Wilhelm en zijn echtgenote Cecilie. Zij woonde hier tot in 1945 en kon nog op tijd vluchten voor de inval van het Rode Leger.
Het fraaie kasteeltje ziet er uit als een landelijke Britse cottage. Voor de ingang valt meteen het grote bloemenperk op in de vorm van een rode ster. Het perk werd aangelegd op bevel van Stalin toen hij hier als gastheer optrad voor de Conferentie van Potsdam. Vandaag is in een deel van het gebouw een museum over de conferentie ingericht. Aan de grote tafel in de conferentiezaal beslisten de geallieerden onder meer over de nieuwe Duitse grenzen, het vluchtelingenprobleem in Europa en de opdeling van Duitsland en Berlijn in vier bezettingszones. De beslissingen hebben invloed gehad op het leven van miljoenen Europeanen en leidden uiteindelijk naar de verdeling van Europa in twee politieke kampen.
Aan de inrichting van het Cecilienhof is sinds de conferentie weinig veranderd, maar leuk is wel dat in een zijvleugel een hotel is ondergebracht.
Oost-West
De conferentie had ook voor Potsdam gevolgen. De stad was ingedeeld bij de Sovjetzone, die in 1949 de Deutsche Democratische Republik (DDR) werd. Door de bouw van de Muur in 1961 werd Potsdam zelfs helemaal afgesloten van West-Berlijn. De schilderachtig gelegen Glienicker Brücke, de verbinding met de stad Berlijn, was een grenspost die uitsluitend gebruikt werd voor diplomaten en tijdens de Koude Oorlog drie keer voor de spectaculaire uitwisseling van spionnen. Dat verhaal wordt mooi geïllustreerd in een permanente tentoonstelling in de Villa Schöningen aan het bruggenhoofd.
Vandaag kun je uiteraard ongestoord van Berlijn naar Potsdam reizen, met de trein of de bus.
Wie door het centrum van Potsdam wandelt, wordt geconfronteerd met de vreemdste vormen van stadsplanning. Die zijn een gevolg zijn van de jongste Duitse geschiedenis: hoge DDR-flatgebouwen staan naast gerestaureerde historische panden en langs de brede lanen staan voormalige kazernes naast barokke paleizen en triomfbogen uit het militaire verleden.
De sporen van de DDR zijn niet alleen in de stadsplanning zichtbaar. In de Lindenstrasse 54, midden in het barokke stadscentrum, staat een voormalige gevangenis van de Stasi, de gehate Oost-Duitse geheime dienst. Potsdammers noemden die plek ironisch het Lindenhotel. Hier werden honderden tegenstanders van het regime ondervraagd en gemarteld of geïsoleerd. Je kunt de voormalige gevangenis vandaag bezoeken: er loopt een aangrijpende tentoonstelling over het onrecht dat hier geschiedde.
Even pakkend is een bezoek aan de voormalige KGB-gevangenis midden in een residentiële wijk in de Leistikowstrasse. Tot in 1989 was de hele wijk ommuurd en enkel toegankelijk voor officieren van het Rode Leger.
Nog een kasteel?
Hedendaagse stadsplanners zoeken in Potsdam naar manieren om de bouwkundige wonden van het verleden te helen. Dat zorgt voor de nodige discussies, vooral tussen de zogenaamde oud-Potsdammers en nieuw-Potsdammers.
Bij de Duitse eenmaking, twintig jaar geleden, zocht een kwart van de bevolking een nieuwe toekomst in het westen, maar tegelijkertijd trokken duizenden West-Berlijners naar Potsdam, velen om er te gaan wonen in villa's in het merengebied aan de rand van de stad.
Een van de hevigste discussies ging jarenlang over de heropbouw van het oude stadskasteel midden in het centrum, bij de monumentale Nikolaikirche. Dat kasteel, ooit de winterresidentie van Frederik de Grote, werd op het einde van de oorlog zo hard gebombardeerd dat het in de jaren vijftig afgebroken werd. In de DDR kreeg de heropbouw geen prioriteit en bleef het een kale plek in het historische centrum.
Ook vandaag is er eigenlijk geen budget om dit soort bouwwerken te betalen, maar er werd een bedrijf gevonden dat de heropbouw wil financieren. Tegen 2013 moet hier het parlement van de Duitse deelstaat Brandenburg zetelen waarvan Potsdam de hoofdstad is.
Onlangs is ontdekt dat de architecten een foutje gemaakt hebben bij de reconstructie en dat het kasteel 50 cm smaller zal worden dan het oorspronkelijke gebouw. Genoeg stof voor weer hevige discussies. Dat een privébedrijf de bouw van een parlement sponsort, wordt jammer genoeg minder ter discussie gesteld.
|
