Soms volstaan de Nederlandse termen niet echt. De term “scheikunde” legt al te veel de nadruk op een bepaalde tak van de chemie, in die mate dat “biochemie” te vertalen als “levensscheikunde” zelfs onzinnig lijkt. Het Afrikaans kent nog altijd die neiging om eigen woorden te bedenken, noemt men de metro een “moltrein”. Is het luiheid om van “metro” te blijven spreken, of is het gewoon verstandiger in een wereld waar “metro” één van de vele inter­nationale woorden is ?

24-05-2005, 16:25 Geschreven door eric l
Reageren (0)

Soms vragen anderstaligen me wel eens of Vlaams hetzelfde is als Nederlands, of iets anders in die strekking. Als de vraag van Engelstaligen komt, kan ik de vergelijking maken met Engels Engels en Amerikaans Engels : het is dezelfde taal, maar sommige woorden zullen hier gebruikelijk zijn, en daar niet, en sommige woorden zullen in een andere betekenis gebruikt worden. Franstaligen zijn meestal niet voldoende vertrouwd met Canadees Frans om het begrijpelijk te maken.  En als ze me dan vragen naar een voorbeeld, dan grijp ik meestal terug naar “goesting” en “schoon”.

Goesting is een woord dat in Nederland zelfs nauwelijks bekend is. Het is zinnelijker dan het Nederlandse “trek” – een woord dat in deze betekenis zelden door Belgen zal gebruikt worden.  Misschien komt het doordat “goesting” wel eens een Spaanse erfenis zou kunnen zijn : het Spaanse “gusto” leunt in zijn betekenis veel nauwer aan bij het Vlaamse “goesting” dan bij het Franse “gout” bijvoorbeeld. Het woord is dan ook pas gebruikelijk geworden na de afsplitsing in de XVI° en XVII° eeuw. En misschien was goesting gewoon te zinnelijk voor het overwegend calvinistische Nederland.

Het moeten niet altijd oceanen zijn om voor verschillen binnen een taal te zorgen, rijksgrenzen kunnen het ook. En in dit geval is het ook niet moeilijk om een geloofwaardige verklaring in de geschiedenis te vinden.

Met “schoon” is het niet zo gemakkelijk. Iedereen zal wel weten dat het woord in Nederland gebruikt wordt voor “proper, net”, en dat Nederlanders het eerder over “mooi” zullen hebben. Al is het weer een beetje zoals met “trek” en “goesting” : “schoon” is (weer eens) zinnelijker, van mooi zal je wel trek krijgen, maar van schoon krijg je goesting.

Maar met “schoon” ligt het toch even anders : ook in Nederland wordt het in het woord “schoonheid” gebruikt in de “Belgische” betekenis, en bij “schoonheidsproducten” denkt ook een Nederlander niet in de eerste plaats aan zeep of detergent.  Maar bij “schoonmaakproducten” zal ook een Belg wel denken aan zeep en detergent. Want bij “schoonmaken” en de woorden die daarvan zijn afgeleid weet ook een Belg dat het gaat om de “Nederlandse” betekenis van “schoon”.

Waar en hoe is dat verschil ontstaan, en hoe heeft het zich ontwikkeld ? Dit is natuurlijk voer voor taalkundigen, maar het is een goed voorbeeld om te zien hoe taalkunde werkt – of zelfs hoe wetenschap in het algemeen te werk gaat.

Wij hebben om te beginnen een waarneming, een vaststelling : “schoon” betekent niet hetzelfde in Nederland als in België. Wij hebben die waarneming zo nauwkeurig mogelijk gedaan (de betekenisverschillen tussen schoon in “schoonheid” en “schoonmaken”). Nu moeten we de waarneming nog bevestigen. In de wetenschap hebben we daarvoor laboratorium­proeven, en de taalkunde gaan we zoeken in teksten.

Zo kunnen wij vinden dat ook Nederlandse dichters “schoon” wel eens gebruiken in de “Belgisch” betekenis. Als Bertus Aafjes zijn vertaling van het zonnelied begint met “Schoon vlamt gij op…” dan denkt hij niet aan “proper”. Bertus Aafjes zitten we in het midden van de XX° eeuw, maar dichterlijk taalgebruik is nu eenmaal niet hetzelfde als de dagelijks taalgebruik.

Van “algemeen Nederlands” kan men spreken vanaf de “Statenbijbel” uit de eerste helft van de XVII° eeuw. In deze officiële vertaling is gewestelijk taalgebruik vermeden, en is er gestreefd naar consequente spelling en verbuiging. Maar in hoeverre het bijbels taalgebruik model mag staan voor het algemeen taalgebruik is ook niet zeker.

Is dit nu om er schoon uw goesting van te krijgen, of krijg je net als ik ook goesting om andere schone voorbeelden te zoeken ?

Ik hoop het laatste.

eric l - 16 mei 2005

Pinksteren is volgens de Bijbel de dag van het talenwonder : in Handelingen hoofd­stuk 2 lezen we hoe de apostelen spraken tot de ùe menigte, die verzameld was voor het gebouw waar ze samen waren “en ieder verstond hen in zijn eigen taal”.

Pinksteren is dus een goede gelegenheid om het eens over taal te hebben. Want wat is taal eigenlijk, en hoe kunnen we op deze vraag een antwoord vinden zonder al te veel moeilijke woorden te gebruiken ?

Taal is een systeem van tekens, die tot zinvolle uitdrukkingen kunnen samen­gevoegd worden, en die binnen een bepaalde groep op dezelfde manier begrepen worden.

Taal is dus niet uitsluitend een zaak wan mensen ! Wanneer bijen onder elkaar een systeem hebben om aan elkaar door een soort dansje duidelijk te maken waar ze een nieuwe plaats gevonden hebben om aan honing te komen, dan is dat ook taal.

Taal is ook niet uitsluitend een zaak van woorden : verkeersborden maken duidelijk wat mag, wat niet mag en wat moet; pictogrammen kunnen tonen waar de nooduitgang is, waar de brandblussers hangen, welke deur die is van het damestoilet…

Maar deze “talen” zijn zeer beperkt : verkeersborden hebben het enkel over zaken die in het verkeersreglement staan, en de taal van de bijen kan enkel aangeven waar, in welke richting de nectar te vinden is, en over hoe veel het gaat.

Taal in de meer beperkte betekenis gaat over heel wat meer. Maar taal blijft altijd eigen aan een groep. Als we het over een ei hebben, dan zullen Nederlandstaligen maar al te goed weten waar het over gaat. Maar als Engelstaligen ons horen, zullen ze denken aan de letter A, of misschien aan de muzieknoot die door deze letter wordt voorgesteld. En Duitstalige zullen ons wel begrijpen als ze het lezen, maar niet als ze het horen : ze schrijven wel “Ei”, maar zeggen zoiets als “aai”. Een pijnlijk misverstand als je het mij vraagt.

Zelfs binnen een bepaalde taal­gemeenschap zijn er heel wat verschillen. Ik heb het nu niet in de eerste plaats over streektalen, maar bijvoorbeeld over de taalverschillen die er bestaan tussen ouderen en jongeren, of tussen verschillende beroepen. Als een dokter hoort spreken over een spuit, denkt hij daarbij aan iets anders dan een brandweerman

Hierbij is de scholing van bijzonder be­lang:: hoger geschoolden zullen het hebben over “alfabetisatie­graad”, lager geschoolden zullen het hebben over “langer naar school geweest zijn”.

Bij taal is het altijd belangrijk begrepen te worden. Je moet dus altijd rekening houden met je publiek. Een publiek van lager geschoolden zal één enkele keer een “alfabetisatiegraad” wel slikken, maar als je het daarna blijft hebben over communicatie, stagnatie, reflectie… zullen ze snel vinden dat je een statie te ver bent, en zullen ze gewoon afhaken.

Orwell was geen universitair geschoold taalkundige, maar hij heeft van taal niet alleen zijn werkinstrument, maar ook zijn werkterrein gemaakt. In één van zijn columns heeft hij enkele stelregels meegegeven. Één ervan is : luister eens naar je zelf als je je tekst voorleest. Kreupele zinsconstructies zullen je meteen duidelijk worden. En een ander is : vermijd liefst vreemd klinkende woorden, tenzij je er echt geen andere voor hebt. En leg desnoods uit wat je precies bedoelt, en waarom je het woord toch gebruikt.

Taal is belangrijk. Het is een rijkdom die slijtvaster is dan goud of grond, en het is een werktuig dat onmisbaar is als we in een gemeenschap willen functioneren. Maar zelfs als we alleen op de wereld zouden zijn blijft taal belangrijk : we gebruiken taal ook om iets makkelijker te onthouden (je zou kunnen zeggen dat we “spreken met onszelf in de toekomst”) en om te redeneren, om na te denken.

In verband met taal is het dus zeker gepast om dat regelmatig eens te doen, het hoeft niet alleen met Pinksteren. Nu maar hopen dat iedereen het verstaat.

eric l - 15 mei 2005