Wie kent niet Descartes' oneliner: « Je pense, donc je suis. »? Die slogan wordt steeds met een naïeve vanzelfsprekendheid als een boven de wisselvalligheden van de geschiedenis verheven grondinzicht van de moderne filosofie ten tonele gevoerd.

Deze primaire waarheid staat blijkbaar te ver van de petite histoire. Ik vrees echter dat we door deze a-historische kijk erop een belangrijke punt missen en dat de concrete context waarin dit gevleugelde woord, deze mantra ontstond belangrijk is om de hele waarheid die er achter schuilgaat te doorgronden.

Descartes had in 1633 een manuscript klaar: Système du monde. Maar toen Galilei in dat jaar toch veroordeeld werd, stopte de angsthaas het manuscript maar vlug diep weg in een koffer. Voor goed. Hij vluchtte zelfs naar Franeker, enkele bruggen te ver, achter de kanalen en de dijken van Friesland. Om voort na te denken en voort te bestaan. Hij leefde er tussen mensen « die zeer bedrijvig zijn en zich meer bekommeren om hun eigen zaken dan dat ze nieuwsgierig zijn naar die van anderen. » (Filosofie Magazine, jrg 12, nr 5, p. 35, 2003) Hij voelde er zich veilig, beschermd achter voldoende sloten en bruggen, op het platteland, ver van de aandacht van te nieuwsgierige pottenkijkers.

Nu terug naar onze mantra. Van waar komt die 'Je pense, donc je suis'? Moet je geniaal zijn om dat te bedenken? Of moet je geniaal zijn om dat neer te schrijven? Om het te durven neerschrijven, alsof je de eerste bent die dat bedenkt, die deze diepzinnigheid kon bedenken? Waarin ligt de genialiteit? In die 'dus'? Want, in se is het een waarheid als een koe. Kan niet iedere dorpsfilosoof bedenken dat je moet bestaan om te kunnen denken, en dat wat niet bestaat daarom ook niet kan denken? Niet iedere koewachter zelfs? Of ligt de genialiteit in het uitpellen van al te ingewikkelde redeneringen tot hun pure, meest voor de hand liggende kern. En dan valt er niet veel hermeneutiek meer aan vuil te maken. De tekst en niets dan de tekst levert dan het hele verhaal.

Of zou er toch iets meer achter steken? Zu den Sachen selbst! Welke historische context dwong een genie deze lapalissade aan het papier toe te vertrouwen en als een originele trouvaille, als een verlossend kerygma de wereld kond te doen?

Galilei was pas veroordeeld. Iedereen denkt te weten waarom hij veroordeeld werd: om zijn vasthouden aan de theorieën over het heliocentrisme. Klopt dat wel? Wie veroordeelde hem? Kardinaal Bellarminus. Maar doceerde die Bellarminus niet zelf deze theorie van het heliocentrisme tijdens zijn professoraat in Leuven? Kun je in Leuven niet nu nog die lesvoor-bereidingen erop naslaan? Lesvoorbereidingen waarin Bellarminus die mooie theorie over de zon als centrum van het heelal deskundig aan zijn studenten uiteenzette en zelfs verdedigde.

Waarom werd Galilei dan toch door Bellarminus veroordeeld? Zeker niet om zijn theorieën. Maar wel omdat hij volhield dat wat hij theoretisch, wiskundig berekende, ook in re zo was. Bellarminus doceerde een mooie, geleerde theorie, die de geest genoegen deed. Die op zich coherent was, consistent, uitgebalanceerd. Een genot voor knappe geesten. Maar daar hield het ook op. Het blééf theorie. Louter Spielerei voor intellectuelen. Het was theorie om de theorie. De realiteit, dat was andere koek.

Galilei echter bleef volhouden dat wat hij via zijn berekeningen vond, ook in re zo was. Wiskunde legt realiteit bloot. En dit was nu net een brug te ver. En daarom werd hij veroordeeld. Niet om de kale theorie. Maar om de realiteit die ze beweerde te weerspiegelen. Om zijn hardnekkig en eigenzinnig beroep op de « adaequatio intellectus et rei ».

En daarom verstopte Descartes zijn manuscript en verschanste hij zich achter zo vele bruggen, meer dan één brug te ver voor de grijphanden van Rome. Hij wou zich in stilte beraden. Voor Descartes was wiskunde een veilige weg om de realiteit te doorgronden. Hij had op dat inzicht zijn Système du monde gebouwd. En nu werd door het hoogste kerkelijke gezag aan de wiskunde alle werkelijkheidsgrond ontzegd. Hoe kom je uit die patstelling?

Met een grote boog trok Descartes om het veilige maar gevaarlijke 'more geometrico'-denken heen. Hij stelde heel neutraal, heel abstract, heel puur logisch en bijna banaal, triviaal zelfs, maar onloochenbaar dat: « Je pense, donc je suis. » een actualisatie was van het oude adagium: ‘agere sequitur esse’.

Wie kon dat ontkennen of weerleggen? En meteen was bewezen dat theorie de werkelijkheid dekt en raakt en verklaart. Via die omweg langs deze boerenwijsheid vloerde Descartes de kardinaal en redde hij Galilei en zijn wetenschap. Descartes was geen strijdlustige Galilei, en zeker geen barricadevechter. Hij zocht nooit de confrontatie. Hij legde wel voldoende argumenten op tafel waaruit anderen de onvermijdelijke conclusies konden en moesten trekken. Wie instemde met zijn mantra, die moest ook de realiteitswaarde van de wiskunde en van de theorie aanvaarden. Zelf trekt Descartes die conclusie niet expliciet. Ook de stap naar de wiskunde maakt hij niet. Maar ze heeft haar effect niet gemist.

Later is zijn uitspraak een eigen leven gaan leiden bij filosofen die geen weet meer hadden van de historische context waarin ze ontstaan was en waarin ze gefunctioneerd had.

Wat weer eens aantoont dat exegese die uitsluitend steunt op de tekst en niets dan de tekst ons inzicht in de band tussen realiteit en wetenschap kan verarmen en versimpelen.

·