Vierde en laatste reeks reacties op G. Bodifée, Weg uit de Leegte.
p. 34 Bewustzijn
« Spiritualiteit ( ) vloeit voort uit een bewustzijn dat ruimer is en een gevoeligheid die dieper is dan de indrukken en gewaarwordingen die alleen maar uit de lichamelijke functies voortkomen. »
Is elke spiritualiteit niet de natuurnoodzakelijke causaliteit ontspringen ? Er bovenuit stijgen ? Loskomen van de kosmos, van de dwingende, beknellende, lineaire causaliteit, die geen oog heeft voor individuen, voor het uitzonderlijke van elk ogenblijk, van elke vordering van de graaltocht. Geen oog voor vrij initiatief, voor het onvoorspelbare, onberekenbare, het unieke, on herhaalbare.
Heidegger heeft zoveel aandacht voor het fenomeen dood, omdat hier juist de individualiteit op haar scherpst en smalst naar voren treedt, en de ineffabiliteit van het individu naar zijn apex stijgt. Spiritualiteit heeft aandacht voor het onvoorspelbare van het individu, zelfs voor zijn muiterij , voor afwijkende prestaties, vooral voor afwijkend epifanieën. Hier treedt het fenomeen van de emergentie sterk naar voren.
Lichamelijke functie, die kunnen niet zonder inbreng van het Ego, wel op basis van een stevig kosmisch voetstuk. Ik zie, niet mijn ogen. Ogen krijgen enkel lichtimpressies, werken enkel causaal, kosmisch causaal ! Ik hoor, niet mijn oren. Die ontvangen enkel trillingen, ruis, cacofonie. Maar ogen en horen gebruiken die kosmische indrukken als een soort trampoline om naar een hoger niveau te emergeren. Mijn bandopnemer, die Mozart registeert, wordt er niet warmer van, raakt niet opgewonden van De Negende! Die registeert even getrouw kattengejank als het voorbij knetteren van een brommer. Heidegger spreekt vaak van Sprung, van Entwurf. In beide begrippen zit een loskomen van de aarde, van de startbalk, van de oor-sprong. Een emergeren. Een bereiken van een hoger zijnsniveau. Dat staat toch verderop :
« In de religiositeit reikt het bewustzijn tot voorbij de grenzen van het fysieke bestaan en betreedt het een werkelijkheid die onbegrensd is. »
Dat domein is onbereikbaar voor de natuurwetenschappen, gevangen als ze zitten in contactcausaliteit, in onmiddellijke nabijheid.
Religie is ons orgaan van de totaliteit, van de samenhang van de vele en verschillende zijnden, in hun samenhang en in hun eigenheid. Identiteit en onderscheid. Religie is onze openheid op de oneindigheid vanuit onze eindigheid.
p. 34 Waarneming.
« Als individuen blijven alle mensen wezenlijk gescheiden van elkaar en van de wereld, .. »
In heel dit slot van de alinea zit zoveel denkstof dat ik er laater een aparte tekst aan wil wijden. Ik heb een tekst over ervaren in aanmaak. Reeds in de woorden die ik citeerde zit zoveel denkstof !
Maar, dat is voor later, misschien ! Blijft dat de natuurwetenschappen zich wijden aan universalia. Toch opmerkelijk dat Ch. De Duve zijn laatse boek Singularities noemde. Ik vind dat een breuk ! Natuurwetenschap gaat toch essentieel over universele verschijnselen ene hun univeresele wetten. Los van Singularities. Over universele essenties, los van hun existentia, van hun actueel, gesitueerd verbonden zijn in de strijd om het bestaan, om het duren. Die titelt !
Individuum est ineffabile, zelfs voor de filosofie. En dat bastion wil Heidegger slopen !
Toch wil ik even ingaan op dat gescheiden : die distantie is een zegen ! Ze geeft ruimte voor een Zelf. Suiker lost op in koffie, de druppel verdwijnt in de oceaan, maar het Ego lost niet op in de wereld. Dat Zelf, die strijd om het behoud van dat Zelf, dat verwondert me steeds weer. En daar hebben de natuurwetenschappen geen oog voor. Zonder de wereld kunnen we niet zijn, geen tien minuten ! En toch willen we een Zelf zijn, willen we Ik zeggen, en willen we als Ik blijven. Da-sein. Je Zijn Ginds halen, en toch de pretentie hebben een Zelf te zijn. Constant behoeftig als een bedelaar open te staan naar en voor de dingen van de wereld, en toch een fier t En zal ! proclameren : ik wil niet oplossen als zout in de soep ! Soi-même comme un autre ! (P. Ricoeur)
Waarneming , en nog meer ervaring, zijn mysterieuze gebeurens, waarbij beide zijden, beide polen meer dan oppervlakkig veranderen. Waarnemen, om als een vrijbuiter, als een muiter zelfs, vrij , inventief te kunnen reageren, onvoorspelbaar te kunnen interageren met de elementen, en daarbij toch je eigenheid, je Zelf te behouden ! Wat een fenomeen ! Suiker kan niet als zout en zout niet als suiker interageren met andere elementen.
Maar, daarover later meer.
p. 35 Wil tot bestaan.
Die wil toto bestaan, dat zijn wij niet ! Dat is ons gegeven, en toch ook wel wel als opgave opgelegd. We kregen een heel frêle Zijn toegestopt. En toch : ik mag , ik moet een IK zijn.
Waarom ? Mysterie ! Het mysterie van het individu, van het Zelf ! Daar komt geen denken achter.
Ik koos niet om te leven, om er te zijn. Het zijn werd me opgedrongen. En toch ben ik er blij mee. Toch draag ik er zorg voor, en soms ten koste van veel pijn en inspanningen. Toch schakel ik alle mogelijke middelen in, maak ik van alle hout pijlen, om dat Ik-zijn ; om dat Zelf in het bestaan houden.
p. 35 Dode materie
« Dode materie ondergaat in totale onverschilligheid wat haar overkomt. »
Een echt Jonasiaanse idee. Op dat niveau, in die lijn denken de natuurwetenschappen.
En die neutraliteit, dat dingmatig denken wil Heidegger doorbreken. Maar, hoe doe je dat, als alle klassieke begrippen door die Verdinglichung geïnfecteerd zijn. Dode materie beschikt over geen enkele vorm van intentionaliteit, met behoud van eigenheid. Het zal dit raam worst wezen of het heel blijft of in duizend splinters vergruizeld wordt. Want het heeft geen Zelf. Net zo min als suiker, of de druppel water. Al verzet olie zich tegen water !
p. 36 Verlangen
« Levende wezens zijn niet slechts, zij verlangen ook te zijn. »
Is dat geen wonder, waar je sprakeloos bij mijmert ? Omdat die levende wezens een Zelf willen blijven, een individu. Omdat ze niet naamloos, ik-loos willen ondergaan in de eeuwigheid, die het voorrecht van de elementen is. Whitehead zegt dat alleen de elementen de kunst van het duren verstaan. Als zijnde verlangen naar wat niet is ! Doe je dat niet duizelen ? Zijnde uitreiken naar wat niet is. Uit het Zijn naar het Niet reiken. In de levende wezens wordt de zijnsqueeste zich bewust van haar eindigheid, van haar uiteindelijke doel, van de Graal. p. 48 , daar zegt u terecht :
« Uiteindelijk is dit het enige verlangen van de mens : als God te zijn. »
Dat is de enige Graal die het leven waard maakt. Die tocht, die queeste is in de grond een restauratie, wil terug naar vòòr de kenosis. Wil de kalos kindunos de moeit waard maken.
Hierbij sluit ik deze reacties. Al is er nog veel waarop te reageren valt ! Uw tekst over leegte is erg gevuld. En gaat ver voorbij de begrenzing, voorbij de biologische drang. Zoals kunst dat doet.
Ik ben dankbaar dat ik uw boekje heb mogen lezen. Het was een verruiming en bevestiging.
Door de aanvoer van veel vreemd materiaal maakte het me mogelijk mijn Zelf te versterken, mijn constante interacties met de dingen van de wereld te intensiveren en zinrijker te maken.
Later toegevoegd :
p. 36
« hij koestert idealen voorbij deze primaire bilogische kwaliteiten, : «
« Zo ontstaat het humane leven, .. »
« Door zijn wil bestaat de mens, »
Die primaire kwaliteiten zijn het stevige voetstuk waaruit het humane kan emergeren.
De mens wil, vrij, realiseren wat niet noodgedwongen voortvloeit uit causae. Met de wil ontstaan mogelijkheden tot afwijkingen, tot nieuwe creaties. Tot onvoorzienbaarheit en onberekenbaar-heid, onafleidbaarheid.
p. 37 Begrenzing
« die geen enkele begrenzing meer kent. »
Het eindige zijnde streeft naar onbegrensdheid. In d eExuberante, opgebouwd uit de onoverzienbare veelheid en verscheidenheid van d eepifanieën door alle individuele zijnden.
p.38 Kunst
« Kunst moet religieus zijn, en kunst kan niet zonde religie ! »
Pasca ! ! Zich loswrikken uit d egreep van de kosmsiche causaliteit. Kunst emergeert. Het schilderij is veel meer dan het canvas, de lijst en de kilos verf. Poëzie meer dan de zwarte krullen op wit papier. Muziek meer dan lucht trillingen. Dze stijgen er boven uit ? Ze emergeren. Vieren hun Pasca !
« Juist door deze oriëntatie op wat voorbij het leven ligt, vormt de religie een zingevende factor binnen het leven. »
Dit is een moeilijk te ontwarren knoop. Hier wordt gehinkt op twee benen : voorbij >< binnen. Uit de oriëntatie op de Eindgestalten op de apotheose, haalt het leven zijn zin, maar is het zelf ook in zichzelf immanent zin, niet zomaar extern gevuld met zin. Het leven zelf bouwt aan die Eindgestalte. Die Eindgestalte zal enkel zijn wat het leven er Hier en Nu van maakt. Dat is de kalos kindunos ! Het grote risico dat de Exuberante liep door de kenosis ! Heel de schepping , alle zijnden, door hun streven naar zelfbehoud, door hun interacties, door hun evolutie en groei in complexiteit, coördinatie, integratie en diversiteit ont-dekt de verborgen, verdoken weelde van de Exuberante. Wij reconstrueren de goddelijkheid. Het schitterende hoofdstuk 38 van het boek Job lees ik als een loflied op de scheppende kracht van de zijnden. Op de restauratiekracht van de zijnden ! Niet de Schepper realiseerde die zijnden ! Dat deden ze zélf. De kosmos putte uit zichzelf de vele en verschillende gestalten die even veel en verschillende eigenschappen van de Exuberante tentoon spreiden. Epifaneren. O.a. via de onvoorzienbare en onoverzienbare varianten van de levende wezens ! De interacties tussen de zijnden brengen steeds nieuwe, verrassende complicaties en combinaties naar voren, en houden zo een zich spiraalsgewijze uitbreidende creativiteit actief. Ze bouwen constant aan de zich voortdurend vernieuwende en aangroeiende gestalte van de Exuberante.
p. 18
« om ten volle mens te kunnen zijn »
Pas door de religie krijgt de mens zicht op een eeuwig bestaan, want hij zal deel uitmaken van die door hem wordende Eindgestalte. Daarin is elke individu uniek, onvervangbaar, onuitwisselbaar. Elk individu realiseert een unieke epifanie van aspecten van de Exuberante. Elk individu kan als enige bepaalde epifanieën uitlokken. Daarin speelt dan ook het negatieve een positieve rol. Het gaat steeds om uitwisselingen om interacties, om om-gang. Om uitlokken en antwoorden.
Wat ik niet presteer, zal geen deel uitmaken van de Eindgestalte ! Daarin grondt de ethiek. De verticaliteit van de ethiek.
Elke epifanie van een aspect van de Exuberante vormt een nieuwe, permanente bijdrage, een nooit dovende straal aan de blijvende Eindgestalte van de Exuberante.
p. 28 Zin-loze louter lineeiare kosmische causaliteit
« Dawkins het heelal dat we waarnemen precies die eigenschappen heeft die we kunnen verwachten indien het wezenlijk zonder ontwerp, zonder doel, zonder goed of zonder kwaad is, niets dan een blinde, meedogenloze onverschilligheid. »
« Evenmin als zijn lot, staat zijn plicht ergens beschreven. »
Dawkins en Monod hebben, met al hun geleerdheid, gelijk zolang ze binnen de grenzen van de kenotisch kosmos denken. Prigogine, filosofisch geruggensteund door Stengers, riskeert een Une Nouvelle Alliance met de kosmos ! Ik herinner me met ontroering dat Steven Weinberg, in het tv-programma van Wim Kayzer, Schoonheid en Troost, met de tranen in de ogen bekende dat de wetenschap geen troost gebracht had.
Binnen louter causale verbanden is geen troost. Heidegger spreekt daarom van Bedeutsamkeit, als relatie tussen de zijnden, niet van causale verbanden.
p. 30 : Het tekortschieten van de kerk
De kerk heeft te lang op stromannen geschoten die ze naar eigen inzichten gefatsoeneerd had. Daarbij vergat ze haar eigen taak die ver boven de lineaire kosmische causaliteit uitstijgt. Pius IIX hoefde niet aan sterrenkunde te doen ! Zij moest wijzen op de ont-grenzende effect van alle grenzen. Op de samenhang van alles. Op de queeste die elk mensenleven is, binnen de grootse graaltocht van alle zijnden naar de apotheose.
p. 33 Religie
« Religie is een uitdrukking van het verlangen naar God. «
Welke God, deGod van de klassiek categorieën van de klassieke filosofen ? De almachtige, de eeuwige, volmaakte. Naast zon God valt niet te leven. Die is als vlammende lava die alles op haar weg verschroeit. Alleen uitgebluste lava is vruchtbaar !
« Er bestraan geen louter profane objecten, .. »
Hoe juist ! ! Louter profane objecten zijn man-made, zijn artefacten. Net als kleuren , net als afmetingen, net als de criteria waar de natuurwetenschaappen mee werken.
« Maar de wereld is de weg naar volmaaktheid. »
Weer : hoe juist ! Echter : welke volmaaktheid ? Een volmaaktheid die al van in de duisternis van het verlden bereikt was, of bestond. Wat doen we hier dan nog ? Of is er al een beeld van, een bleuprint ? ( Indringende beschouwingen van H. Jonas over beeld !)
Zijn we nutteloze knechten, louter uitvoerders van reeds eeuwig vastgelegde plannen ?
Welke volmaaktheid ? Dat is geen academische vraag ! Het gaat om de zin van ons bestaan !
Ik kan me niets bij die volmaaktheid voorstellen. Ik verkies het vage idee van de Graal ! Van de door ons te realiseren eindapotheose. Dat sluit ook nauwer aan bij wat verderop in de zin staat :
« de weg naar » Dat idee van de weg is in se onuitputtelijk ! Onuitgeput. Het timmeren aan de weg, zonder vooraf vastomschreven volmaaktheid. Wij zijn op weg naar het onbekende, naar nieuwe mogelijkheden, naar onbekende horizonten. Naar een te creëren Exuberante ! Maar dan wel volgens de uitnodigende dynamiek van de toekomst en geruggensteund door de stuwende dynamiek van het verleden. Volmaaktheid als een wenkende, en toch drijvende, onbepaalde toekomst.
Tot hier mijn derde reeks reacties op uw Weg uit de Leegte.
Dit is het vervolg op mijn eigenzinnige lectuur van G. Bodifées Weg uit de Leegte !
p. 11 Cultuur
« Een cultuur sterft met haar religie. »
Toen ik als adolescent in 1954 Johan Huizinga, In de schaduwen van morgen las, heeft een idee me diep gertoffen : een volk, een cultuur moet een bindend, dynamiserend concept hebben, wil het zich boven het louter biologische kunnen uittillen. Maar, alle cultuur is reeds uitstijgen boven wat louter, naakt biologisch gegeven is ? Dat staat zo mooi beschreven in L. Beyens, De graangodin, 2004. Religie houdt de focus ingesteld op dat emergeren uit de klauw van de causale noodzakelijkheid, op dat méér, op dat onbepaalde, op dat wat anders kan, op dat wat niet moet van in der eeuwigheid.
p. 12 Christelijke religie
« de teloorgang van de christelijke religie niet kan veroorloven. »
Hier had ik graag enkele geluidsdempers gevonden ! Want die stelling leidt vlug naar integrisme, naar fundamentalisme, dat we te weelderig om ons heen zien woekeren. En wat de VS steeds smeer in zijn beknellende greep krijgt .
Religie is onmisbaar ! Maar dat christelijk is maar een manier van ! Is maan een cocnrete invulling van een veel breder begrip. Laatst hoorde ik op tv een gesprek tussen onze kardinaal, een imam, een rabbi en een atheïst. Als egeltje die vrijen slopen z eom elkaar heen, schrik voor schrammen op eigen, blazoen. Zei iemand : Ze hebben allen dezelfde God, en ze hebben allen nog iets gemeens : ze steunen op een boek. Gezwegen werd over de vraag hoe die ene God die drie boeken schreef. De moslimleraar zag zelfs een gradatie, een groei van Thora, naar Nieuw Testament , naar Koran. Wel opmerkelijk ! God maakte eerst tewee kladjes ! Hoe verklaar je dat.
Geen van die geleerde heren zag het probleem, of wilde het zien : die boeken zijn louter mensenwerk ! Tijd, plaats en cultuur gebonden.
Het latere onderscheid , p. 13, tussen spiritualiteit en religie blijft te zwak beklemtoond, vind ik.
Dat leidt naar de volgende bedenking.
p. 12 Religieuze landschap
« Er kunnen in het religieuze landschap niet genoeg wegen zijn. »
Akkoord. Toch deze bedenkning : het te rekkeleijke gebruik vazn d eterm religie geeft aanleiding tot verkeerde interpretatie, tot verwarring tussen concrete, tijd-- en plaats- en cultuur-gebonden gestalte van een religie. Daarin zijn ze in de VS nuchterder en gezonder : men sluit zich aan bij de lokale kerkgemeenschap. Punt. Religie, concrete religie, kan een kleed zijn.
En daarom is de grootst mogelijke verscheidenheid gewenst. Zoals alle mensen verschillen. Zoals als maan en vrouw verschillen, maar wel gelijkwaardig zijn. En in die gelijkwaardigheid moet het respect voor de verschillen ingebouwd zijn. Net zo min als een vrouw mannelijk moet worden, moet een moslim jood of christen worden, of vice versa. Gods weelde wordt door geen enkele godsdienst uitgeput. Elke concrete religie openbaart een deel van de eigenschappen van de Exuberante, geeft gestalte aan een deel van zijn weelde aan diversiteit, zijn menslievendheid.
Geen enkele beperkte menselijke religie kan de weelde van de Exuberante uitputten, kan de weg er naartoe monoploliseren, kan zijn queeste exclusief als de enig mogelijke opeisen. Wie God respecteert, moet dat teigeven. Moet eigen beperkingen als releigie belijden ! Hoe meer religies, hoe rijker de diversiteit van de apotheose zal zijn.
p. 13 Spiritualiteit >< religie
Omdat we beperkte mensen zijn, en omdat die beperking ons kroonjuweel is , omdat het ons de kansen biedt de weelde aan diversiteit van gaven van de Exuberante te openbaren en aan mensen mee te delen, daarom moet elke spiritualiteit zich incarneren in coincrete, beperkte gestaltes, in religies met riten, met boeken, met gebeden , etc.
Geachte heer Gerard Bodifée,
Dit is het vervolg op mijn eigenzinnige lectuur van uw Weg uit de Leegte !
p. 11 Cultuur
« Een cultuur sterft met haar religie. »
Toen ik als adolescent in 1954 Johan Huizinga, In de schaduwen van morgen , 1938, las, heeft een idee me diep getroffen : een volk, een cultuur moet een bindend, dynamiserend concept hebben, willen ze zich boven het louter biologische kunnen uittillen. Maar, is alle cultuur is niet reeds een uitstijgen boven wat louter, naakt biologisch gegeven is ? Dat staat zo mooi beschreven in L. Beyens, De graangodin, 2004. Religie houdt de focus ingesteld op dat emergeren uit de klauw van de causale noodzakelijkheid, op dat méér, op dat onbepaalde, op dat wat-anders-kan-zijn, op dat wat niet moet van in der eeuwigheid.
p. 12 Christelijke religie
« de teloorgang van de christelijke religie niet kan veroorloven. »
Hier had ik graag enkele geluidsdempers gevonden ! Want die stelling leidt vlug naar integrisme, naar fundamentalisme, dat we te weelderig om ons heen zien woekeren. En wat de VS steeds meer in zijn beknellende greep krijgt .
Religie is onmisbaar ! Maar dat christelijk is er maar één manier van ! Is maar een van de vele mogelijke concrete invulling van een veel bredere realiteit.
Laatst hoorde ik op tv een gesprek tussen onze kardinaal, een imam, een rabbi en een atheïst. Als egeltje die vrijen, slopen ze voorzichtig om elkaar heen, schrik voor schrammen op eigen blazoen. Zei iemand : Ze hebben allen dezelfde God, en ze hebben allen nog iets gemeens : ze steunen op een boek. Gezwegen werd over de vraag hoe dan die ene God die drie boeken geschreven had. De moslimleraar zag zelfs een gradatie, een groei n volmaaktheid van de Thora, naar het Nieuw Testament , naar de Koran. Wel opmerkelijk ! God maakte eerst twee kladjes ! Wat n God is dat ? Hoe verklaar je dat. Geen van die geleerde heren zag het probleem, of wilde het zien : die boeken zijn louter mensenwerk ! Tijd-, plaats- en cultuur-gebonden.
Het latere onderscheid , p. 13, tussen spiritualiteit en religie blijft te zwak beklemtoond, vind ik.
Dat leidt naar de volgende bedenking.
p. 12 Religieuze landschap
« Er kunnen in het religieuze landschap niet genoeg wegen zijn. »
Akkoord. Helemaal akkoord. Toch deze bedenking : het te rekkelijke gebruik van de term religie geeft aanleiding tot verkeerde interpretatie, tot verwarring tussen de concrete, tijd- en plaats- en cultuur-gebonden gestaltes van religie. Daarin zijn ze in de VS nuchterder en gezonder : men sluit zich aan bij de lokale kerkgemeenschap waar men voorlopig komt te wonen. Punt. Religie, concrete religie, kan een kleed zijn !
En daarom is de grootst mogelijke verscheidenheid gewenst. Zoals alle mensen verschillen. Zoals als man en vrouw verschillen, maar wel gelijkwaardig zijn. Met behoud van de verschillen ! En in die gelijkwaardigheid moet het respect voor de verschillen ingebouwd zijn. Net zo min als een vrouw mannelijk moet worden, moet een moslim jood of christen worden, of vice versa. Gods weelde wordt door geen enkele godsdienst uitgeput. Elke concrete religie openbaart maar een klein deel van de eigenschappen van de Exuberante, geeft gestalte aan een infiem deel van zijn weelde aan diversiteit, zijn menslievendheid.
Geen enkele beperkte menselijke religie kan de weelde van de Exuberante uitputten, mag de weg er naartoe monopoliseren, mag zijn eigen queeste exclusief als de enig mogelijke opeisen. Wie God respecteert, moet die beperktheid toegeven. Moet eigen beperkingen als religie belijden ! Hoe meer religies, hoe rijker de diversiteit van de apotheose zal zijn.
p. 13 Spiritualiteit >< religie
Omdat we beperkte mensen zijn, en omdat die beperking ons kroonjuweel is , omdat het ons de kansen biedt de weelde aan diversiteit van gaven van de Exuberante te openbaren en aan mensen mee te delen, daarom moet elke spiritualiteit zich incarneren in concrete, beperkte gestaltes, in religies met riten, met boeken, met gebeden , met sociale organisaties en instituties, etc. Deze veelheid, deze verschillen en deze begrenzing zijn winst voor de eindgestalte van de Exuberante.
p. 14 Bewust levende mens.
« De bewust levende mens heeft meer nodig dan wat hij nodig heeft om te leven. »
Hier wordt gespeeld op het verschil tussen bewust en biologisch. Reeds bewust leven ontstijgt het biologische. Het bewustzijn emergeeert uit de strikt causale verbanden en interacties tussen de kosmische elementen. Dat louter biologische leven blijft erg afhankelijk van zijn kosmisch voetstuk. Dat wordt duidelijk aan het verschil tussen zwangerschap en opvoeding. Een zwangerschap verloopt strikt volgens bio-chemische wetten. Bij de opvoeding spelen al de imponderabilia van het humane bestaan : een opvoeding verloopt niet lineair volgens causale beïnvloeding en is onderhevig aan vele onvoorzienbare en onberekenbare invloeden.
Dit hangt eng samen met de voorlaatste regel van deze bladzijde :
« Nutteloos een onmisbaar is de religie. » Al vind ik nut een niet zo voordelig, niet zo inspirerend uitgangspunt om over religie te spreken. Nutteloos, want niet gevat in de vaste kringloop van de natuurcausale relaties met hun voorspelbare resultaten. Conceptie noch zwangerschap vragen zich af in welke geestesgesteldheid ze gegrond zijn, plaatsvinden of zich afspelen. Maar de queeste is wel gevoelig voor de drive, voor mentaliteit waarin hij voltrokken wordt, voor het doel dat ze dient. En daarin speelt de religie à part entière een medebepalende rol. Ook voor de onmisbare koerscorrecties onder weg.
