Het kosmisch causale versus het           humane emergente


In het Zijn onderscheid ik twee bereiken : het strak omschreven kosmisch causale gebied tegenover het open humane emergente bereik. De mens gebruikt de kosmisch causale interacties als voetsuk, als vertrekbasis, als springplank, als trampoline voor zijn vrije buitelingen in het bereik van het humaan emergente. De overgang, de start ligt in de interpretatie van de gegeven kosmische werkelijkheid. Interpreteren is reeds emergeren. Kennen-hoe-dan-ook, hoe-dan-ook, is reeds je losmaken van de gegevenheid, van de opdringerigheid van de gegeven dingen, creëert reeds een alternatieve , parallelle wereld, en tussenwereld, een stootkussen, een frictieplaat. Kennen is de frictcieplaat, de schakelkast met talloze variatiemogelijkheden . Griet Vandermassen schetst die schakelmoglijkheden in de inleidende paginae van haar boeiend boek Darwin voor Dames, (2005, p. 9-25), en ook in de afsluitende paginae (vanaf p. 138).

Ik onderscheid in het totale Zijn twee tegengestelde bewegingen, al zijn ze mekaars spiegelbeelden. Spiegelbeelden in de zin dat ze met elkaar verbonden zijn, echter in tegengestelde zin. En toch liggen ze , op die wijze, in elkaars verlengde.

Hoe werkt causaliteit ? Volgens de reeds door Aristoteles onderzochte categorieën. Die categorieën vinden hun toepassing in de voorhandene wereld, in de dingen. Daar heerst de dwang en de onmiddellijkheid van de contact-causaliteit. Emergentie echter werkt volgens wat Heidegger noemde Existentialia, die geen dingmatige relaties of interacties hebben.

Vuur brandt altijd, zuurstof vreet altijd blootgesteld metaal weg, suiker zoet de koffie en zout geeft het voedsel zijn smaak. En dat zonder acht te slaan op verzachtend of verzwarende omstandigheden. Causaliteit werkt noodzakelijk, lineair en universeel. Daarom zijn de resultaten voorreken- en voorspelbaar. Elke causa werkt enkel voor zich, gaat recht op haar doel af, zonder consideratie voor mogelijke neveneffecten. Het crashende vliegtuig vraagt niet wie er mee vliegt, of een pas gehuwd koppel mee vliegt, een zwangere vrouw, een baby van zes maand of een beroemde voetbalploeg. De gevolgen en neveneffecten zijn voor de anderen. Causae hebben dus geen respect voor individuen. Kunnen nooit ter verantwoording geroepen worden.

Dat heeft zijn voordelen. Loodlijnen zijn overal dezelfde. Zwaartekracht werkt overal op dezelfde manier, ook als ze niet lijkt te werken. De effecten van fysica en chemie, daar kun je oprekenen. Ze draaien perfect binnen hun eigen gebied.

Men kan niet ontkennen dat ook in de kosmische causaliteit sporen van intentionaliteit te bespeuren vallen, een tendens naar uitbreken, naar emergeren. Aanzetten tot emergeren dus.

Trillingen wekken andere trillingen op. Omdat trillingen op elkaar inspelen, elkaar oproepen en zich als het ware aan elkaar aanbieden; daarom zien we overal, bij alle volkeren, in alle culturen muziek ontstaan.

Hier moet ik veel voorzichtiger zijn in mijn uitspraken, want dat is als dusdanig nog nauwelijks verkend. Heidegger probeert daar aandacht voor te krijgen, via zijn Existzialen. In de diepte gaan de 175 pp. van zijn Was Heisst Denken ? (1952 ) daarover.

Emergentie kent geen noodzakelijkheid, geen lineariteit, geen universaliteit. Emergentie richt zich op individuen, hun eigenheid en hun vrijheid. Emergent handelen is uiteraard onvoorspelbaar. Het kan steeds anders! Het roer kan nog altijd driemaal om! Terwijl causae blind zijn, leunt emergentie heel erg op (voor)kennis, inzicht, beoordeling volgens eigen en vaak ad hoc criteria, weglating, vrije selectie, vrije keuze, vrij handelen volgens eigen motieven, met als gevolg verantwoordelijkheid voor de gevolgen. (Braunroth) Emergent handelen heeft dus geen grond, geen fundamentum inconcussum, nooit evidentie, nooit vaste zekerheid; het steunt enkel op redenen, op redelijkheid, op waarschijnlijkheid, op aannemelijkheid. Je bewegend in het bereik van de emergentie ‘ben je er nooit’, ben je steeds onderweg, en sta je voortdurend voor viersprongen, kun je, mag je , nee, moet je voortdurend jokers inzetten, en inschatten waar je die inzet, zonder vaste grond. Niemand verzekert je de beste keuze.

Men kan zeggen dat het emergentiebereik de ‘zacht, kwetsbare buik’ van het Zijn is. Binnen het emergentiebereik beweeg je je voortdurend op glad ijs. Daarom dat de wetenschappen dat gebeid mijden, want er valt daar weinig roem te halen, weinig succeshits te scoren.

Waarom bijt M. Heidegger zich dan toch zo pitbull-gewijze 175 bladzijden lang vast in Was heisst Denken?

Waarom stelt hij zo vaak diezelfde vraag? Suiker vraagt niet wat het in de koffie moet doen. Zout ook niet. Vuur ook niet. Zuurstof nog veel minder. Die moeten nooit denken! Die krijgen nooit de eis tot denken te horen! En waarom vragen wij ons nooit af : "Waarom niet?"?

Waarom verwonderen wij ons nooit over dat denken? Het brengt op zich geen wetenschap voort!

Denken produceert geen levenswijsheid. Lost geen wereldraadsels op. En biedt geen energie voor onmiddellijke acties. Denken is totaal nutteloos! Zuivere luxe!

En toch blijft M. Heidegger die vraag 175 pp. lang stellen en herhalen! Hij neemt de hele dansvloer in, hij alleen en dartelt zwierig en breeduit over de hele ruimte . Waarvoor dient dat? Waarvoor is dat nodig? Welke nood wordt hier gediend? Is het omdat we blind geworden zijn voor die brede, gladde uitnodigende dansvloer? Omdat we te onbewust genieten van de zwier die we in het denken kunnen ontplooien? Wil M. Heidegger ons weer bewust maken van het wonder van het denken, van het kunnen, mogen, moeten denken? Nochtans, alle denken, alle denken is maar voorlopig! Op zich doet het niets! Het is het ‘Vorläufigste alles vorläufiges Tuns des Menschen, …’. Voorlopig, want het hitteschild dat ons beschermt tegen de verwoestende gloed van het Absolute Zijn. Denken is een stootkussen, een buffer die alle botsingen met het absolute Zijn opvangt en afzwakt.

Waarom ‘heisst’?

Waarom Denken?

Waarom ‘heisst Denken’?

Waarom ‘ ‘Was heisst Denken?

En ik voeg eraan toe: Waarom ‘Wer heisst uns das Denken?’

Geen van deze vragen heeft iets vandoen met de kosmos! Met causale verbanden of interacties, zoals vuur met water, suiker met koffie, of zuurstof met metaal.

Waarom ‘heisst’? Speelt dat in de relatie water - vuur, zout – soep, suiker – koffie? Neen! Bij deze laatsten speelt de dwingend contact-causaliteit onafwendbaar. Maar bij denken spelen geen dwang-interacties.

Heissen is drie-polig. Iets (1) eist iets (2) van iets/iemand (3).

Hier ligt nergens enige onmiddellijkheid, directheid, Unumgänglichkeit. De eis moet door de andere eerste gehoord worden, erkend en aanvaard worden. Daarom moet de eiser de andere als andere, als anders, als een Zelf, als een Ego kennen en beoordelen; als een andere met eigen beoordelings-, inschattings-, en uitvoeringsvermogen. Dat zit in het eisen zelf! In het eisen zit verder een vrije wrijvingsruimte, een Spielraum, een frictieplaat en schakelkast. Een tussenruimte, een ruimte van vrijheid, voor wederzijds elkaar vinden, erkennen en aanvaarden en op elkaar afstemmen!

Men kan van vuur niet zeggen dat het iets eist van het water, noch van het water dat het iets eist van het vuur. In kosmische processen is geen ruimte voor eisen. ‘Heissen’ ligt in het emergente bereik van het bevelen, van het oproepen, van het uitnodigen, van het verleiden.

Waarom ‘eisen’? Omdat méér gevraagd wordt dan de gesloten stimulus – response-reactie, dan de oorzaak – gevolg - reactie. Méér! Eisen reikt naar diepere zijnslagen. Eisen tast naar de Zijnsgrond. Naar onze eigen Zijnsgrond.

‘Heissen’ veronderstelt veelheid en verscheidenheid. Impliceert tijd, impliceert ongelijkheid. Maar dan wel een raadselachtige ongelijkheid, een ‘wandelende’ ongelijkheid. Immers, ‘heissen’ doet een meerdere tegenover een mindere, een onderdanige. Die meerder heeft echter iets ‘minder’ dan die onderdaan, eist voor zich iets meer op van de mindere, heeft iets nodig van die mindere, waarvan hij dus erkent dat die iets meer heeft dan hijzelf. Al eisend erkent de meerdere dat hij de mindere van de mindere is. Hij erkent de ‘meerderheid’ van de mindere , en dus een voor hem negatieve ongelijkheid tegenover de mindere. Raar spel van het eisen! Het ‘heissen’ maakt de meerdere tot de mindere van de mindere. En maakt van de weeromstuit van de mindere de meerdere van de meerdere: ‘admirabile commercium’!

Wat een raadselachtig verband , wat een wonderbaarlijk heen-en-weer tussen de zijnden schuilt achter dat ‘eisen’! Het emergentiegebeuren!

‘Was heisst Denken?’ Toch wel opmerkelijke vraag! Naar een echt on-kosmisch gebeuren dat we te onnadenkend, te gedachteloos ‘Denken’ noemen! Denken dat zich door geen grenzen laat inkluisteren. Zelfs niet door het Niets! Zelfs niet door het onmogelijke! We kunnen rustig vierkante cirkels bedenken, roze olifanten, vliegende gebraden kippen. Denkend overtreden we lustig alle regels van de logica! Geen tegenstrijdigheid houdt ons denken tegen. Denken spot met de kosmos en zijn causale wetten. Denken wordt door geen banden ingesnoerd, door geen onvermogen verlamd. Het meest verhevene en meest sublieme laat zich net zo gemakkelijk denken als het laagste en gemeenste; het meest vanzelfsprekende en het wonderbaarlijkste of onwaarschijnlijkste. Mystici en struikrovers doen het.

Op de achtergrond staan altijd veelheid en verscheidenheid van eindige zijnden. En het raadsel van het onderlinge verband tussen die vele en verschillende en eindige zijnden.

Wat is eindigheid in feite? Of is ook dat een lang afgesabberd begrip? Eindig? Als ze toch intens op elkaar betrokken zijn, elkaar juist omwille van die eindigheid zo nodig hebben. Zijnden met een Zelf, met een Ego. Want zelfs een atoom heeft een Ego. Zo sterk zelfs dat elke geforceerde splitsing verwoestend is voor de verre omgeving.

Wat is dan verband tussen die eindige zijnden? Wat is dan dat Ego? Want als er geen Zelf is, als er geen Ego is, dan is er ook geen eindigheid. Enkel een chaotisch, brijachtig magma zonder structuur noch articulaties. Dat zou dan Zijn zijn?

Dus toch veelheid, toch verscheidenheid, toch eindigheid, en grenzen. Dus tòch Zelfs, tòch Ego’s. Maar wat wemelt er dan tussen die zijnden? TUSSEN? BAND? VERBONDENHEID? Dat weefwerk, dat netwerk. Dat inter-? Wat zijn de relaties tussen de zijnden. En van welke aard zijn die?

Hoe stevig zit denken in het Zijn? Hoe hard kan dat zich maken? Door te denken op zich bied je geen weerstand aan een instortend huis tijdens een aardbeving. Met denken voorkom je niet dat de bliksem tijden de storm inslaat. Denken op zich is komisch totaal nutteloos. Totaal zonder effect. Op zich speelt denken geen rol in de natuurcausale interacties. Noch vuur, noch zout, noch zuurstof moeten denken om effect te sorteren. Denken is je moeizaam, steeds wegzakkend je bewegen door drijfzand. Ondankbare sisyfusarbeid. Denken, waarover? In welke richting? Langs welke weg? Volgens welk kompas? Waar naartoe? Volgens welke methode?

Echt denken ontvoert ons uit het veilige gebied van de overzichtelijke, berekenbare, zekere causale interacties en brengt ons in totale onzekerheid. Het biedt nooit een vaste grond of een vaste zekerheid. Denken is een bescherming, een middel en een doel. Denken beschermt ons als een hitteschild, want de verwoestende gloed van de Exuberante, het Absolute Zijn zou ons geen enkele kans tot bestaan geven. Hij is die Is. Hij moet zelf zijn boog, zijn regenboog met de ontspannen pees op de Aarde zetten, zelf zijn eigen effectiviteit uitschakelen om Noach een nieuwe toekomst te geven.

Denken is ook een middel. Door het denken van het Zijn , van de kenosis, van de queeste stijgen we ver uit boven de kosmos, boven het kenotische geheel en de kenotische samenhang van de zijnden, en ontspringen we de louter lineaire, dwingende causale relaties en interacties, vinden we onszelf, ons Zelf, in de verstrengeling van de ervaren veelheid en verscheidenheid ter epifanie van de weelde van de Exuberante. Pas door de verstrengeling, de verbondenheid van onze ervaringen te denken worden we mens. Denken wijst ons ook het doel. Het wijst ons de mogelijke weg door het drijfzand, weg van de Grijns. Het zet ons op weg naar de apotheose, op de juiste weg van de queeste naar het einddoel .

En dat al ‘heissend’, niet door contactdwang, maar uitlokkend, roepend, uitnodigend, motiverend, in alle vrijheid. Buitelend op de trampoline van de causaliteit!

Denken op zich heeft geen kosmisch effect. Het slaat niet als een hamer, knelt niet als een tang, snijdt niet als een mes, roest niet als metaal, brandt niet als vuur, trilt niet als een snaar, beeft niet als een aardlaag. Denken heeft geen fysische noch chemische inwerking in de kosmos. Denken laat het bedachte in zijn waardigheid en fysische integriteit. Het respecteert elke zijnde in zijn of haar eigenheid en Zelf.

Waarom wordt dit onbeduidende, nutteloze, a-kosmische denken dan toch zo dringend van ons geëist? Marmer, dat kun je betasten, testen, verkruimelen, wegen, meten, analyseren. En wat weet je dan? Alleen Michelangelo kon er een David uit bikkelen. Tussen het blok marmer uit Carrara en de David gaapt de onbepaaldheid en de onzekerheid van de creatie van een uniek kunstwerk: het emergentiebereik, de glibberige ‘zachte buik’ van het Zijn.

                     Zijn Ikjes Niksjes?
Deel 2

Blijft nog de vraag: waartoe godsdienst? Wat verwacht ik van mijn godsdienst?

- Dat ze me een gremium biedt, een veilige schoot, een schaapskooi met vele gelijkgezinden, die deze gelijkgezindheid van elkaar weten, en dat waarderen, met behoud van de vrije eigen mening.

- Dat ze het me mogelijk maakt op deze Aarde een zinvol en menswaardig leven te leiden, met mezelf, met de mensen en met de zijnden rondom me.

- Dat ze me criteria biedt om te oordelen, redenen om te beslissen, motieven en doelen aanreikt om te handelen. Het moet me de kenmerken bezorgen om in de omringende chaos die dingen te isoleren die waardevol zijn, en de categorieën om ze te hergroeperen en te ordenen.

En wat met de mythe?

Ik meen dat men de mythe te vaak te exclusief individualistisch behandelt. Een mythe verenigt de mensen tot een gemeenschap. Ze sticht gemeenschap en ze ontspringt uit de gemeenschap. Want dat is toch de rol van de mythe: de mensen gemeenschappelijke criteria geven om te oordelen, om onderscheid te maken tussen goed en kwaad, tussen waardevol en waardenloos, gemeenschappelijk aanvaarde redenen en een onbetwiste logica om te oordelen, gedeelde motieven en doelen om samen te handelen. En dat we dat van elkaar weten. Zeker in deze tijden waarin consensus een walmende vlaspit is. Daarom is die gemeenschappelijke belijdenis zo belangrijk, dat samenkomen in de kerken of congressen, die publieke vieringen of happenings, het samen doorlopen van gemeenschappelijke rites. Mythen smeden zo individuen minimaal tot beperkte gelijkgezinde gemeenschappen.

Mythen vijlen ook de scherpe hoeken en kanten van de ondraaglijke realiteit weg; ze helpen de frustraties te slikken, vergulden de bittere pillen die we allemaal moeten slikken: dat we tijdelijk zijn en beperkt. Maar ze geven ook een verheviging aan de levens-toppunten. Daarom dat, althans op het platteland, bij huwelijk en dood, alles stil valt; dat vooral bij begrafenissen de kerken te klein zijn voor de samengestroomde gemeenschap. Ik vraag me dan vaak af hoeveel mensen die op zo'n begrafenis verzamelen de overledene het laatste jaar nog gesproken hebben? Wat drijft hen dan toch te komen? Een gezamenlijk beleden verzet tegen de dood? Een"'t En Zal!"proclamatie?

In de mythen gaat het steeds om het volk, om de gemeenschap. Individuen hebben geen mythen. De mythe helpt de individuen om, geruggensteund door al de anderen, door hun gemeenschap, hun"'t En Zal!"uit te schreeuwen tegen alle verdrukking in. Elke mythe heeft een nuttige opiumrol, een palliatieve functie, biedt sociaal aanvaardbare escaperoutes aan om te ontsnappen aan deze ondraaglijke kosmos, om de tol te aanvaarden van het niet-zijn ten gunste van het leven. Elke mythe biedt toch tevens voldoende ruimte om met een eigen mening te verschillen van de interpretaties van anderen.

Het ver-beeld-ingselement van de mythe: Men moet in de mythe als beeld geloven. Als beeld. P. Ricoeur schreef dat de mythe te denken geeft. Als de mythe te denken geeft, valt ze buiten haar rol, dan is ze functieloos. Ze is dan geen mythe meer. Aan mythes worden geen vragen gesteld. Die worden niet in vraag gesteld, noch kritisch onderzocht. Net zomin als men zijn liefde voor de partner kritisch onderzoekt. Mythes worden, tegen beter weten in, alleen maar geloofd. Mythes worden geloofd, doen hopen en worden beleefd. Basta! Wie aan het onderscheid boodschap - verwoording peutert, die is de trappers kwijt, die is niet meer mee, die heeft geen mythe, geen boodschap meer, geen troost meer. (Wat schrijft R. Scruton daar vertederend over!) Geen mythisch beeld meer, dan ook geen boodschap meer.

De mythe geeft wel te denken, maar dan in die zin, dat ze verder doet kijken dan wat Hier en Nu aan je opgedrongen wordt. Verder dan het 'Es gibt', dan het 'Il y a'. Wie boodschap scheidt van verwoording, heeft geen boodschap meer, alleen nog een verhaal. Een narratio: manipuleerbaar product dat slaafs aan het handje van een poëtica loopt. Een min of meer aanvaarde aaneenschakeling van losse feitelijkheden, verbonden door linguïstische en retorische trucjes. En de non-believer kan daaraan naar believen met gerust gemoed gaan prutsen.

Daarom dat gelovige moslims hun Koran niet kritisch willen onderzoeken. Elke gelovige weigert dat. Als ze gaan onderzoeken, dan is de aura verdampt, is de 'charme' onttoverd, is de zalving verzuurd. Is er geen troost meer. Geen Betovering meer. De Tover is weg.

Wie, zoals wij, christenen, onze teksten met acribie kritisch onderzoeken en analyseren, die voelt dat hij 'bedrogen' is. Die weet dat er niet staat wat er staat. En eens de tover weg, valt ook de institutie en de hele administratie als een kaartenhuisje in elkaar. En zonder de kreukelzone, de beschutting of wattering van een kaartenhuisje verdragen we het contact met de onverbiddelijke werkelijkheid niet. Dan maken we kaartenhuisjes van de dierenriem, horoscoop, voetbal, Kim Clijsters, Eddy Merckx, Eurosong, BV's, etc. En dan zijn we een verdeelde massa. Geen gemeenschap meer. Enkel losse 'ikjes', zonder reële beschuttende verbondenheid.

·