4.  Zaad ~ volwassen gestalte

Het is gewaagd de relatie tussen de volheid van de oorspronkelijke Exuberante en zijn kenosis, tussen de contractio-gestalte van de zijnden en de uiteindelijke volle openbaring van de overvloeiende weelde van de Exuberante via een voortdurende stroom van epifanieën, het is gewaagd dat proces met een concreet beeld te verduidelijken.

Toch wil ik dit beeld riskeren, omdat ik meen hiermee in te gaan op een suggestie van Martin Heidegger zelf. Hij biedt de lezer vaker van die verdoken suggesties tot zelfstandig verder denken. Ik vind zo'n suggestie in de laatste regels van zijn Identität und Differenz, (p. 67), waar hij zijn diepgravende meditatie over de relatie tussen Zijn en eindig zijnde afsluit met de opmerking dat die meditatie plaatsvond binnen het kader van een 'Seminar'. Hij verwijst er expliciet naar 'Samen' (zaad) en 'Samenkorn' (zaadkorrel). De allerlaatste woorden zijn: 'aufgehen mag und fruchten'.

Ik zie de kenosis, 'de volheid van de leegte' als een zaadcel. Het epifanie-gebeuren, voltrokken in de kosmische evolutie, als de compenserende interacties, tussen de levende zaadcel en het kosmische milieu. Constant ontwikkelen miljarden zaadcellen zich tot hun volwassen gestalte. Door die onvoorstelbare hoeveelheid lijkt de aardigheid eraf te zijn. Toch blijft elke ontwikkeling van een zaadcel tot haar volwassen gestalte een uniek, niet te herhalen wonder. Hoe kan het onooglijke mosterdzaadje zijn milieu tot de gepaste interacties uitlokken? Hoe kan het milieu de zaadcel de gepaste compenserende ingrediënten aanbieden? Welke zijnstransfusies zijn hier nodig? Hoe is dat mogelijk? Als niet beide, de zaadcel en het milieu, vanuit hun oorsprong, op elkaar afgestemd zijn, in hun diepste wezen congenitaal zijn? Als, maw, niet beide terug kunnen vallen op een gemeenschappelijke bron of herkomst: de kenosis van de Exuberante? Als niet beide onzichtbaar aangelijnd zijn door de ene Exuberante.

Een levend wezen, zij het een plant of een dier, ontledigt zich totaal in het zaad. Toch kunnen we noch in de eicel, noch in de zaadcel de volwassen gestalte herkennen. Wel zijn in het zaad alle mogelijkheden voor een toekomstige volwassene aanwezig, en dat vanuit een ononderbroken verleden. In de zaadcel zijn al de mogelijkheden, alle aanzetten aanwezig, om, door compensatoire interacties met het onmiddellijke milieu, de volwassen gestalte te realiseren.

Nochtans is noch een eicel, noch een zaadcel, reeds een persoon. En een zygote reeds als een persoon beschouwen, dat vraagt veel aanvullende en compenserende fantasie en zelfs denkkracht. Veel geestescreativiteit. Aanvoer van veel vreemde elementen die actueel niet aanwezig zijn. Enkel in aanleg. Maar, wat is 'in aanleg'? Want de zygote is wel gericht op de realisatie van een volwassen gestalte, maar niet op de realisatie van de onmiddellijke omgeving, of kweekbodem. De zygote wacht. Gelaten, maar wel attent en actief inspelend op elk aanbod van zijnstransfusie vanuit de 'omgeving'.

Elke nieuwe generatie zaadcellen biedt de kosmos mogelijkheden tot originele veranderingen, tot verbeteringen, tot vernieuwingen, geeft mutaties en muiters de kans en de ruimte nieuwe mogelijkheden uit te proberen. En blijkbaar biedt ook de kosmos vele nieuwe zijnsvorm een geschikte niche of biotoop aan.

Is de relatie tussen een volwassen levend wezen, zij het een plant, zij het een dier, zij het een mens en zijn zaad niet een ont-lediging? Niet een kenosis? Ontledigt de volwassene zich niet totaal, volledig in de eicel of de zaadcel? Is hij of zij er niet in ontledigde vorm volledig in terug te vinden, al zij het op een onwaarneembare wijze? En wat is de relatie tussen het zaad en de toekomstige volwassen gestalte? In het zaad zit, vanuit een ononderbroken verleden de toekomst van elke volwassene meegegeven. Is dat niet een beeld van de totale, volledige kenosis? Van de Differenz? Van de contractio?

En wat is de relatie, wat zijn de verhoudingen tussen zaad en volwassen gestalte? Is dat reeds voldoende onderzocht?

Bevat het zaad in nuce de volwassene? Neen.

Bevat het zaad de volwassene in potentie? Neen.

Bevat het zaad de volwassene in aanleg? Amper. Want er moet te veel 'bij'. Er moet te veel van elders aangesleept worden. Te veel 'vreemds' moet vanuit het onmiddellijke en verre milieu binnen gehaald worden. Er zijn te veel extra zijnstransfusies nodig. Zelfs van heel ver uit de ruimte.

Maar, in het zaad zitten wel de sturings- en de ordeningsprincipes en de selectie- en verwerkingsmechanismen om al het chaotisch (Let maar op het fruitpapje van een baby!) aangevoerde te selecteren, te 'de-differentiëren', te verteren, te ordenen en te integreren volgens een eeuwen tevoren vastgelegd plan en volgens daarop gerichte behoeftes, op gepaste wijzen, in de gewenste vormen of reconstructies (b.v. glycogeen.) in de aangepaste hoeveelheden en verhoudingen. Maw: Er zit een ziel in het zaad, een levensprincipe, een sturingsprincipe. Er zit een nieuw, een eigen Ego, een eigen zijnswil in het zaad. Een ordenend Zelf. Een Zelf dat de rommelig binnengemende ingrediënten, dat de chaotisch aangesleepte aanvullingen en compensaties tot een vooraf bepaalde orde kan omturnen. In het zaad zit het ordeningsprincipe dat in staat is de aangevoerde uiterlijke chaos tot de voorziene en gewenste orde om te bouwen. Is een pasgeboren baby, in al zijn hulpeloosheid en totale afhankelijkheid, niet een volwaardig Ego? Hulpeloos, maar zeer krachtig opkomend voor zichzelf. Een zeer efficiënt eiser. En ideale verwerker van chaos. Leven brengt veelheid en chaos tot simplicitas.

*** ***

***

Is deze visie te gedurfd? Het zij zo. Ik vind er rust bij, want deze visie geeft een antwoord op vele fundamentele vragen. En ze is in verhouding tot de inzet; tot de inzet aan weerzijden. De risico's zijn voor beide zijden fair verdeeld en gelijk.

Vragen die een antwoord krijgen zijn:

* Waarom is er eerst chaos, en groeit daaruit moeizaam en zo geleidelijk orde?

* Waarom is er veelheid? Veelheid die toch vraagt om tot eenheid omgesmeed te worden.

* Waarom is er verscheidenheid? Een verscheidenheid waarin toch blijkbaar een congenialiteit huist, een drang naar identiteit.

* Waarom is er eindigheid? Een eindigheid die zich beangstigend ingesnoerd voelt in eigen grenzen.

* Waar blijft na dit ondermaans bestaan de waarde van elk Ego? Waartoe dienen al die individuele inspanningen om een goed mens te zijn?

* Wat is de zin van een 'kosmos' (= juweel), als er al een Perfectie bestaat?

* Wat is de zin van het leven? Vooral van het animale leven? Wie gruwelt niet bij het idee dat al wat op animaal niveau leeft, leeft ten koste van andere levensvormen. Alleen de meeste planten leven enkel van eenvoudige elementen uit de Aarde, het water, de lucht of uit de ruimte (zonnewarmte). Maar al de rest foerageert ten koste van andere levende wezens, die zelf een moeizaam bestaan leidden. Hoe zeer ook we de biodiversiteit bewonderen, de voedselpiramide waarin het ene niveau organismen het andere tot voedsel dient, blijft onze gruwel opwekken en aanwakkeren.

* Verglijden al onze inspanningen om een zinvol mens te zijn niet spoorloos in het eeuwige Niets na onze dood? Elk Ego wil toch eeuwigheid.

* Wat is de zin van al die complexe compensatoire interacties?

* Waartoe die moeizame evolutie, die moeizame tocht naar een betere wereld gespreid over miljarden jaren, en dat zowel individueel als gemeenschappelijk?

* In deze context krijgt Paulus' bewering in Rom. 8:22 zijn volle draagkracht, draagwijdte en zin:"Wij weten immers dat de hele schepping kreunt en onder barensweeën lijdt, nog altijd."

Biedt het geen rust te weten dat je na je overlijden niet wegglijdt in het Niets, maar dat je eeuwig en goddelijk blijft bestaan als een onvervangbaar deel van de wordende gestalte van de apotheose van de Exuberante? Gedurfd? Ik citeer K. Rahner van 1977, uit zijn 'Wat is een christen?:

Is het te gewaagd de 'Blickstand' en 'Blickbahn' van dit inzicht van richting te veranderen? De kern blijft: de 'wezensbetrokken zelfmededeling' en"God in zijn eigenste werkelijkheid zich tot het 'innerlijkste constitutivum van de mens zelf maakt'. Of je dat nu van God of van de mens uit bekijkt.

Is er niet veeleer een gentleman's agreement?

De Exuberante die zich uitlevert, die de eigen toekomstige voldragen gestalte via deze kenosis afhankelijk maakt van het risico van onze vrije coöperatie. De mens wordt gepromoveerd van toevallige figurant tot acteur-regisseur van het hele epifanie-gebeuren.

De Exuberante loopt een existentieel risico. En wij worden beladen met een even existentiële verantwoordelijkheid: een unieke, onuitwisselbare, onvervangbare taak, en dit met een blijvend effect voor de Exuberante, zowel in negatieve als in positieve zin.

***

Maar een mislukking van het kenosis-risico heeft ook een blijvend effect voor ons. Wij zitten, gestuurd door een anamnese, mee opgenomen in het Graalepos van de Exuberante op zoek naar zichzelf, naar zijn initiële volheid. Als er voor de Exuberante geen restauratie komt, geen uiteindelijke apotheose, dan is alles zinloos geweest, dan blijft de leegte holle leegte."Dan zal er niets gebeurd zijn!"treurt S. de Beauvoir. Louter een mooi avontuur, zonder happy ending. Dan is de Graaltoch van de kosmos, heel het avontuur van de evolutie van het leven op Aarde, het grote experiment van het laten verschijnen van de mens een zinloos risico geweest dat op niets uitloopt. Dan heeft geen moeite, geen inspanning, geen lijden, geen offer nog zin. Het Graalepos van de Exuberante op zoek naar zichzelf raakt ook elk van ons in zijn diepste existentie. De totale ontlediging van de godheid affecteert de concrete geschiedenis van de mensheid. Na Auschwitz klonk de wanhoopskreet: « Aber Gott schwieg! ». Kun je een niet bestaande God verwijten dat hij zwijgt? Wie niet bestaat, kan niet handelen! In de kenosis verdween Hij totaal, ontledigde Hij zich totaal. Er schoot geen ''buik' meer over! Daarom kon Hij in Auschwitz niet spreken! Geen afkeuring laten horen.

Niet God zweeg in Auschwitz!

WIJ zwegen!

Wij hielden de tanden op elkaar geklemd. Wij deden onze mond niet open. Wij lieten begaan. Wij veegden plichtsbewust en enggeestig de stoep alleen voor eigen deur. Wij waren te bekrompen, te egoïstisch, enkel met onze eigen zaken bezig, opgeslorpt in onze dagelijkse strijd voor het eigen hachje, doof en blind voor wat verder in de straat gebeurde.

Wij, dat is het hele mensdom, dat zijn alle lagen en klassen, dat zijn alle groeperingen en verenigingen en alle kerkgenootschappen, dat zijn alle instellingen en hun leiders, voorzitters en leden, dat zijn de staten en hun regeringen en staatsleiders, dat zijn de media en de kunsten. Dat zijn, op een paar na - die wij het met hun dood hebben laten bekopen - alle individuen. Als in een Nessuskleed zit elk individu gevangen in zijn egoïsme. En, die egoïsmen lijken gemakkelijker samen te tellen, in één richting samen te stuwen, tot één krachtige stroom te verstrengelen dan daden van altruïsme. Tsunami 12-12 was daarop een gelukkige uitzondering. Wanneer zullen daden van altruïsme constant zo effectief optelbaar zijn? Is het niet heiligschennend God als zondebok te gebruiken, als piespaaltje voor eigen individueel en gemeenschappelijk falen? Wij schuiven de schuld van ons eigen falen af op een onschuldige, op een machteloze.

Wij blijken nu nog niet in staat tot een wereldomvattende humanitas, die Auschwitz onmogelijk zou maken, die zou zorgen voor het welzijn van elk individu in elke gemeenschap. Wij hebben de restauratie, de apotheose van de Exuberante nog lang niet gerealiseerd. Wij blijven hopelijk op koers naar de echte eschatologie, naar de totale apotheose. Als wij de Exuberante niet restaureren, niet weer in de originele glorie van zijn weelderige diversiteit herstellen, dan gaan ook wij met hem voor eeuwig ten onder. Zullen immers niet zijn toekomstige gelaatstrekken door ons getekend zijn? En zullen ook wij niet daarin verweven zijn?

Wat 'n risico! Kalos kindunos!

Nam de Exuberante geen te groot existentieel risico met zijn totale kenosis? Heeft Hij niet zijn toekomst aan te precaire en te frèle handen overgeleverd?

Dat wij het Graalepos van de Exuberante van kenosis naar uiteindelijke Apotheose bewust mee mogen voltrekken en beleven! Dat wij in die geheimen, in die 'arcana' ingewijd mogen zijn! Dat wij zo diep verweven mogen zijn in het intiemste existeren van de Exuberante! Dat wij met heel ons wezen en doen geworteld zijn in de wankele onderneming van zijn kenosis en mee mogen werken aan de restauratie, aan de opbouw, aan de uitstraling en de glorie van zijn toekomstige definitieve gestalte! Dat wij mogen meewerken aan de restauratie van de kenosis, aan de Expanssio van de contractio!

Wij mogen, wij moeten hier en nu zijn mond, zijn handen, zijn voeten zijn! Wij maken de geschiedenis die hem in glorie en kracht moet herstellen.

Wat 'n roeping! Wat een verpletterende roeping! Wat 'n waardigheid! Wat een ondraaglijke waardigdheid!

Mens te mogen zijn!

Om van te duizelen!

Maar ook, te vaak, wat 'n 'talents galvaudés'! Hoe vaak schieten we niet te kort? Hoe vaak zwijgen we niet?

En dat alles speelt zich af 'op de vloer', in de banaliteit van elke dag. Zoals Moeder Theresa's werk voor de stervenden! Of de zorg voor demente bejaarden. Waarom zorgen wij voor demente bejaarden? Zij en hun leven bewerkten een facet van de eindgestalte van de Exuberante, zij zijn een deel, een straal van de Apotheose! En ook in die zorg voor bejaarden restaureren we de kenosis!

Dat is het mysterie van de kenosis.

Dat is het mysterie van:

« Aber Gott schwieg! »

Het mysterie van Gods onmacht.

Van onze macht en van ons falen.

=================================

Uitlui:

De lectuur van H.M. Kuitert, 'Voor een tijd een plaats van god', (2003) heeft me niet alleen aan het denken gezet, maar me vooral een dun boekje van M. Heidegger doen lezen, dat ik altijd, uit een zekere schroom, op het rek liet staan, als te moeilijk: 'Identität und Differenz'⁹, (1990). Uit H.M. Kuiterts boek heb ik het inzicht 'er is maar één werkelijkheid' onthouden. Dat was voor mij vroeger al duidelijk. EEN werkelijkheid. Maar toch met twee facetten. Zoals de twee kanten van een medaille. Dat velen dualistisch blijven denken, dat is normaal, gegeven het dagelijkse contact met de onmiddellijke werkelijkheid: licht en schaduw, liefde en haat, voor en achter, links en rechts, dag en nacht, regen en zonneschijn, etc. Maar, let wel, die 'tweelingen' zijn steeds gekoppeld, lopen gedwee onder één juk. Elk paar vormt één medaille. Wat dan met de Exuberante en de contractio? Ik bleef klaarblijkelijk toch, door de zwaartekracht van de routine, ook dualistisch denken met een Exuberante aan de ene kant, en daarnaast een kosmos als contractio ervan aan de andere kant.

Al lezend in M. Heidegger en H.M. Kuitert werd ik letterlijk overvallen door een inzicht waarvan ik de indruk heb dat ik het lang van me afgehouden heb: Er IS echt maar EEN werkelijkheid! De Exuberante WERD (zelf de) contractio. De Exuberante heeft zichzelf ontledigd, in een totale kenosis. Er is geen Exuberante nààst een contractio. De Exuberante is totaal leeggelopen in de contractio. Hij is erin ondergedoken. (Het Kruis.) Ook Martin Heidegger spreekt steeds van het 'Sichverbergen' van het Sein. Er is dus Nu geen Exuberante meer. Hij is alleen nog een lokkende toekomst. Een toekomst die wij allen samen, met de kosmos, moeten realiseren, via de epifanieën. 'Voor een tijdje een plaatst van god.' [ Je zou bijna denken dat Achterberg in zijn vers de titel van Sein und Zeit parafraseert. ]

Tot Hij weer aangroeit, weer open bloeit tot zijn oeverloze volheid. Wat een verantwoordelijkheid dragen we! Want er dreigt een groot gevaar: het gevaar dat we ons blindstaren op de eindige zijnden alsof zij de definitieve eindproducten van de evolutie zijn. Alsof de eindige zijnden niet mede vorm en inhoud geven aan de toekomstige gestalte van de Exuberante. Dan verwordt de contractio en eindigt ze als een zwart gat, dat alle uitstraling inslikt en in zichzelf opslorpt. Dan zetten we de Exuberante voor eeuwig gevangen in zijn kenosis. Dan wordt de contractio zijn definitieve en blijvende leegte.

En dat zou pas een ramp zijn.

Een ramp voor elk individu.

Een ramp voor de mensheid als geheel.

Een ramp voor de geschiedenis.

Een ramp voor de evolutie.

Een ramp voor de kosmos.

Een ramp voor de Exuberante, want dan verdwijnt Hij in de eigen kenosis. Hij heeft dan al zijn eieren in één mand gelegd, 'quitte ou double' gespeeld en dan verloren. Hij heeft dan geen toekomst meer. En voor die ramp draagt ook de mens de verantwoordelijkheid, individueel en gemeenschappelijk. Dan zegeviert het nihilisme. Het dobbelspel is over. Chaos de toekomst.

Met het eindige aardse kwaad heb ik zo geen problemen: de Exitus is compleet, de kenosis totaal, de contractio consequent: wij krijgen volledige autonomie, totale zelfbeschikking, met carte blanche en alle volmachten. Alle machten en alle effectiviteiten ook. En alle gevolgen. Ook de negatieve. De Exuberante heeft zich totaal uitgeleverd, overgeleverd aan zijn contractio. Wat wij ervan zullen maken, dat zal Hij worden. Niets meer. Wij hebben de toekomstige gestalte van de Exuberante in onze handen en in ons doen. De evolutie van de hele kosmos realiseert de toekomstige gestalte van de Exuberante. De Exuberante is 'in the making'. Er wordt aan gesleuteld. 'Progress and Reality'. 'In progress'. ( Whitehead ) Als we bewust, gewild en gericht weigeren en verhinderen dat de contractio op nieuw tot zijn volle weelde epifaneert, dan tasten we de toekomstige gestalte van de Exuberante blijvend aan, en dan stichten we echt eeuwig, onherstelbaar kwaad, het absolute kwaad. Dan verhinderen we de 'droom' van de Exuberante realiteit te worden. Dan is de memoria, de anamnese een zinloze kwelling. Een hel!

Ik werd door dat idee danig overrompeld. Hoe kan ik dat een plaats geven?

2.

Het Niets is niet de grens van het eindige zijnde. Wel de Exuberante. Wel de ontledigde volheid van het Zijn. Pas door een bewuste, gewilde kenosis van de Exuberante komen wij in het Zijn. De begrenzing, de kenosis, is geen holte, geen ijle leegte. U. Libbrecht puurt uit zijn studie van het Oosterse denken het inzicht: "Niets is zo vol als de leegte."(De Standaard, 06.09.04, p. 12) Het is als het casco van een huis: dat schept alleen leegte, door grenzen te trekken in een open ruimte. Maar leegte die, door de beperkingen die ze aanbrengt, ruimte schept, die vanuit haar grenzen uitnodigt tot het inrichten van die leegte met humane voorwerpen. Leegte die de mens binnen lokt om ze te vullen. De begrenzing is ruimte scheppend, creëert mogelijkheden, nodigt uit tot creativiteit en verkenning van nieuwigheden. De begrenzing is uitlokking, is verlokking. Is uitdaging. Elk zijnde heeft vanuit zijn kenosis een openbaringstaak, een epifanie-opdracht, een glorificatieroeping. Het moet de onbegrensde weelde van de rijkdom van de gaven en van de diversiteit van het Zijn de kans bieden zich ten volle ten toon spreiden, zich breeduit te etaleren, ene mee te delen.

Beknotting, inperking kan een bron zijn van onvoorziene verrijking, kan verborgen en onvermoede mogelijkheden een kans tot actualisatie geven. Laat de wijnstok vrij groeien en hij brengt enkele onooglijke, armtierige besjes voort: klein grut goed voor de wilde vogels. Geiten leerden ons de wijnstok te snoeien en in zijn natuurlijke expansie te hinderen en zo ruimte vrij te maken voor onvoorziene mogelijkheden: de volle druif. Een slimme voorouder merkte op hoe pas een door de geiten geteisterde struik grote, sappige, mooie bessen produceerde. Het mishandelen van struiken, het snoeien was geboren. Het bewuste, gerichte inperken en beknotten van de natuurlijke groei van de wijnstok levert ons sindsdien de wijn.

Maar toch: waarom dan eindige zijnden? Omdat Niets de weelde van het Zijn niet kan epifaneren: "Nee, niemand in de dood gedenkt Jou!" (Ps 6:6) Zijn moet daarom beperkte zijnden de ruimte geven om zich in veelheid en verscheidenheid te kunnen uitwaaieren, om de eigen weelde aan diversiteit breeduit te kunnen ten toon spreiden, om de eigen gunsten gul te kunnen mededelen. Het Absolute Zijn heeft de eindige zijnden nodig.

Waarom begrensde zijnden? We mogen niet te minnetjes denken over grenzen, we mogen ze niet als verlies, beknotting, degradatie of uitsluiting beschouwen. Grenzen zijn als vruchtvliezen. Grenzen beschermen en bewaren wat ze bevatten en omvatten, en verbinden dat met wat ze schijnen uit te sluiten. Ze selecteren als membraan-filters. Binnen de bescherming van de omgrenzing kan elk zijnde de eigen, unieke epifanietaak koesteren en via de grens uitstralen. Zo verzekeren de grenzen veelheid, verscheidenheid, uitstraling en verbondenheid. Met andere woorden, de grens verzekert bestaansruimte aan elk Ego, binnen het contractio - epifanie-proces: elk Ego kan binnen de beschutting van de koesterende grens zijn eigen unieke epifanietaak in de ontplooiing van de toekomstige gestalte van de Exuberante veilig vervullen. Grens tussen Ego en universum.

Die kenosis, die contractio, dat zich tonende verbergen, dat is het wonder waarover Martin Heidegger steeds zo opgewonden raakt. Door het gebeuren van die contractio wordt de simplicitas van de Enige verkruimeld tot veelheid. 'Enigte' waaiert de eigen weelde uit in 'Menigte'. Een veelheid die zich kleedt met de weelde van de onontwarbaar verstrengelde diversiteit van de Exuberante. In de contractio ingebouwd werkt een actief principe dat op verscheidenheid gericht is, geneigd is naar..., gespannen staat naar … Het contractio-gebeuren zelf is reeds een epifaniemoment. Geen contractio als niet meteen de vele eigenschappen in de grenzen hun eigenheid tonen.

Die contractio is niet de uiteenrafeling van de simplicitas van het Zijn in een chaotische veelheid en verscheidenheid, is niet een eindeloze reproductie van hetzelfde, met een eender, stabiel resultaat. Reeds in het voltrekken van de contractio als proces, als gebeuren, demonstreert zich de weelde van de diversiteit van het Zijn. Elke eindige contractio-gestalte blijft geïnfecteerd met de herinnering aan de volheid van het oorspronkelijke Zijn. Elk begrensd zijnde blijft aangelijnd door het totale Zijn. Om hun bestaan te bestendigen zoeken die eindige zijnden steun bij elkaar in wederzijdse compensatoire interacties. De veelheid en verscheidenheid van de contractiogestaltes geven voldoende aanleiding tot onvoorspelbare, onvoorstelbare en onvoorzienbare interacties tussen die eindige zijnden. Ik heb zo Epicurus' 'clinamen' niet nodig om diversiteit te verklaren. Het fantastische is dat die veelheid, die menigte, die pas door de contractio ruimte krijgt en tot uitbarsting komt, zich 'out', dat die veelheid in al haar verscheidenheid toch verbonden blijft met de simplicitas van haar bron, en geïnfecteerd blijft met de 'memoria' , met het heimwee aan de volheid van haar oorsprong. Daarom kunnen niet alleen verschillen, maar zelfs tegenstellingen uitgroeien tot zulke betoverende interacties waarin het epifaniegebeuren zijn open telos realiseert, zoals in de liefde tussen man en vrouw, tussen ouder en kind, tussen vrienden die, van op één punt, elk een ander kant op kijken; in de fusie van materie en geest in sublieme kunst; en in de jaarlijkse paringsdans van Zon en Aarde in vier toonaarden van de seizoenen.

Die drang tot epifaneren komt het duidelijkst tot uiting in de kosmische evolutie. Evolutie: die alles dynamiserende en onstuitbare aandrift tot epifaneren van de contractio-gestaltes. Dat onophoudelijk uitproberen van alle mogelijke combinaties en interacties tussen eindige zijnden om de kenosis terug te draaien. De kosmos en vooral onze Aarde voeren na hun ontstaan een verbluffend schouwspel van overal opbruisende diversiteit ten tonele. Binnen de veelheid en diversiteit spelen de interacties onafgebroken tikkertje, met wisselende rollen van jagers en vluchters. Wisselende veelheid en verscheidenheid, binnen een constante wil de mogelijkheden tot diversiteit en tot epifanie van het Zijn tot het uiterste uit te proberen en te actualiseren. En zo de weelde van de Exuberante uit te stralen en mede te delen.

Dat onstuitbare bruisen van de diversiteit, groeiend en spiraalsgewijze uitwaaierend in zichzelf diversifiërende interacties! Elke nieuwe gestalte, elk aanboren en actualiseren van een nieuwe goudader met onvermoede mogelijkheden roept weer nieuwe interactievormen en -wijzen in het aanzijn; en deze leggen op hun beurt weer nieuwe mogelijkheden, nieuwe goudaders bloot, met ingebouwde rapidatie van de zich voortstuwende epifanieënspiraal.

De miljoenen actieve levensvormen op de Aarde tonen de weelde van de diversiteit van de Exuberante. Maar ook de diversiteit van de mogelijkheden van de Aarde, als het alles overkoepelende en verbindende verband. Elk van die levensvormen vindt een aangepaste, leefbare Aarde, een gunstig milieu, een bereidwillige niche of biotoop, met vruchtbare interactiemogelijkheden. Dit alles was in het initiële gebeuren van de kenosis als mogelijkheden meegegeven, als anamnese van een streng onder de toom gehouden weelderige diversiteit van de Exuberante.

Evolutie is niet enkel exclusief opbruisende verandering, opborrelende vernieuwing, ononderbroken discontinuïteit. Ze is ook continuïteit, behoudzucht. Ze bewaart de geslaagde epifanieën, vaak binnen een omvattend en verbindend kader. Discontinuïteit in dienst van de continuïteit, gericht op opbouw en openbarende uitstraling van de Exuberante. Continuïteit in een steeds wisselend kleedje.

'Zijn' is de in simplicitas samengebalde veelheid en volheid. Menigte samengebald tot Enigte. Als het compact en besloten Bestaan-in-Zich van de Exuberante. En daarnaast vind je de contractio, waardoor de Exuberante zich terugtrekt, en voor ons, zijn schepping, ruimte laat, ons vrije baan geeft. Maar ons dan ook helemaal vrij laat, vrij om helemaal onszelf te zijn. Waarom? Opdat wij door onszelf vrij uit te leven zijn oeverloze weelde en eindeloze diversiteit aan gaven op een unieke en onvervangbare wijze ten toon zouden kunnen spreiden, in de etalage zouden zetten. Dat uitzingen van de Glorie, van de Magnalia van de Exuberante wordt schitterend verwoord in Psalm 8 b.v. Of in hoofdstuk 38 van het boek Job.

Ik begrijp dus de schepping in termen van contractio en epifanie. Wij zijn hier als"verschrompelde goden."In en door deze verschrompelde verschijning moeten wij die weelde van de Exuberante epifaneren. Elk op zijn manier. Elk met zijn unieke, onvervangbare, onuitwisselbare specialiteiten en apartigheden. Elk moet schitteren als één facet van de rijke diamant die Exuberante is. Wij moeten de verschrompeling ongedaan maken, onszelf tot een flitsend facet slijpen. Wij moeten de Exitus van de Schepper 'teruglopen', van de contractio naar de Exuberantie. Of naar de Apotheose. Het is onze taak de terugtrekking, de kenosis, ongedaan te maken. Wij moeten de leegte weer tot haar oorspronkelijk volle 'vulte' laten uitdijen, tot een aanstekelijke en verlokkelijke aanwezigheid omturnen. Wij moeten de contractio, de in-rolling of in-wikkeling, weer ont-rollen, ont-wikkelen. De leegte bemeubelen. Na de Exitus, de Reditus. Na de Anachorese, de Anabasis. Na de Verschrompeling, de Ontplooiing. Na de contractio, de Expansio de volle ruimte geven. Vergaan tot Bestaan bevestigen.

Om uit zijn eenzaamheid te treden realiseert God zijn schepping. Hij kan echter onmogelijk een tweede volheid aan hem gelijk naast zich scheppen. Naast hem kan immers onmogelijk iets even volmaakts, iets even perfects, iets even volledigs, iets even groots bestaan als Hijzelf. Zelfs om een onvolledig zijnde te creëren, moest Hij noodgedwongen ruimte vrij maken en 'zijn buik intrekken'. Dat noemen de joodse mystici de Tsimtsoem. Het wordt in de Middeleeuwen ook wel de contractio, of de kenosis genoemd. God kan niet verdwijnen, maar verbergt zich, trekt zich terug, maakt voor ons ruimte vrij. Men spreekt soms ook van de Exitus of de Anachorese. Simone Weil muntte daarvoor de term 'décréer', ont-scheppen.

Hoe handig een uurwerk kan zijn, leert ons de volgende tekst:

« Op Kerstdag, als de Tweelingen als het ware liggen op de slaapzaal en Orion boven de kapel van Allerheiligen staat, luid dan de klok. En op 1 januari als de heldere ster in de knie van Artofilax (d.i. Arcturus in Boötes) gelijk staat met de ruimte tussen het eerste en tweede raam van de slaapzaal en als het ware op de nok van het dak ligt, ga dan de lampen ontsteken. »

(R.W. Southern, De opkomst van het Avondland, 1960, p.197)

Deze passage is een instructie voor de nachtwacht van een klooster nabij Orléans. Een kind van vijf kan de klok lezen, en weet zo wanneer zijn lievelingsprogramma op Ketnet begint. Maar over de geciteerde instructies zouden waarschijnlijk zelfs zeer hoogbegaafden van tien struikelen, want om die tekst te verstaan moet je heel wat sterrenkunde in je mars hebben, sterren van planeten kunnen onderscheiden en een summier inzicht in de kosmologie hebben.

Belangrijker is, dat die astronomische kennis van die monnik zeer concreet is, zeer tijd en plaats gebonden is: hoe geleerd ook, het is beperkte kennis! Ze helpt uitsluitend de lezer die in dat bepaalde klooster nabij Orléans verblijft. In de veronderstelling dat het klooster nog bestaat, en geen ruïne is. Elders kan niemand daar iets mee aanvangen.

Wat betekent hier weten? Wat betekent kennen? Wat betekent het over die kennis te kunnen beschikken?

***

We zien en ervaren dat alle zijnden naar/voor elkaar openstaan, elkaar nodig hebben om te overleven, omdat alle zijnden duidelijk maar beperkte, begrensde wezens zijn en maar dunnetjes en povertjes in het Zijn zitten, 'en creux'. We zien dat al die zijnden zich maximaal naar buiten uitstrekken (to reach out to), de hand bedelend openhouden om zijnshulp van elders te ontvangen. Voor elk zijnde gebeurt dat ervaren van de dingen binnen de beperking, binnen de begrenzing van het vluchtige, voorbij flitsende actuele ogenblik, binnen het actuele Nu en Hier, binnen de concrete context, binnen de vangarmen van een beknellende situatie, telkens concreet en singulier. In vluchtige, spoorloos voorbij waaiende ontmoetingen met een overrompelende chaotische wereld.

Er zit vaak wel een repetitief patroon in deze ontmoetingen, in de vele compensatoire interacties: het ademhalen, het pompen van het hart, het inslaan van voedsel, het slapen, het trekken van de vogels op de golfslag van de seizoenen; het ritme van eb en vloed, van dag en nacht; de paar-, groep-, roedel of kuddevorming, etc.

Toch blijven deze ontmoetingen tussen de dingen actuele, efemere, spoorloos voorbijrazende momenten. Alleen bij de mens kan dit vluchtige, concrete en singuliere ontmoeten doorbroken worden en verrijkt en verheven worden tot universele kennis. Alleen de mens slaakt de slavenboeien van het Hic et Nunc. Alleen de mens stijgt uit boven het spoorloze concrete, eenmalige, gesitueerde, contextgebonden ontmoeten, ontsnapt het aan de gesitueerde Pavlov reflex van 'als ... dan'. Alleen de mens klimt op tot een blijvend, contextvrij, van elke concrete, stroperige situatie geëmancipeerde eidos. Alleen hij klimt op tot een blijvende, steeds beschikbare visie, tot algemeen geldige theorieën. Tot plannen en schema's die voor iedereen, overal, altijd gelijkelijk beschikbaar of bruikbaar zijn in de strijd om te overleven. Alleen de mens creëert iets blijvends, 'aere perennius'; steeds beschikbaar, steeds inzetbaar. Hij expandeert het vluchtige tot eeuwigheidswaarde. Alleen hij verrijkt het Zijn met eeuwige betekenis.

Ligt een begin dan toch bij mij?

Beginnen, hoe doe je dat?                                                        Je moet toch ergens beginnen. Je moet toch van ergens vertrekken.

Kan ik b.v. vertrekken van het feit dat ik hier niet alleen zit? Dat ik zoveel dingen nodig blijk te hebben. Van het feit dat zo veel dingen om me heen me ter beschikking staan. En van het gegeven dat ik voor vele dingen aandacht heb, dat ik er voor open sta. Maar ik begin bij het feit dat die dingen me zo veel diensten bewijzen. Wat zou ik zijn zonder dit wit papier om op te schrijven, zonder de inkt in mijn pen, zonder het licht in de ogen? Zonder deze tafel als verhoogde vloer ter ondersteuning van de schrijvende hand? Zonder deze stoel op aangepaste hoogte bij de tafel? Kan ik die telefoon nog missen? Of die ronkende pc die zo vlot e-mails aanlevert? En wat zou ik zijn als ik me niet plafondhoog ommuurd wist door boeken?

Ik zit hier niet tussen chaotisch, toevallig opgehoopte spullen, maar wel tussen uitgezochte, uitgelezen, doelbewust aangeschafte en op elkaar afgestelde, elkaar aanvullende dingen. In mijn kantoor vind je geen schoffel, hark, hak, gaffel, spade, schop, zeis noch tuinlijn: die kun je vinden in mijn tuinhuisje. En waarom juist die 'snijdende' instrumenten in mijn tuinhuisje? Omdat ik niet alles wat zomaar aan komt waaien in mijn tuin en wat er spontaan opschiet ook tot volle wasdom wil zien opgroeien daar waar het toevallig neerdwarrelde. Ik kan hier wel veel nodig hebben, maar ik kan hier niet alles gebruiken. Ik heb niet alleen veel nodig, ik blijk nog erg kieskeurig te zijn ook.

Ik heb er zo nooit bij stilgestaan, maar het valt me nu pas in: van dit alles ben ik het centrum. Ik zelf heb het hier samengebracht. Ik heb het geordend en ik ben zelf het verband ertussen. De boeken, het schrijfgerei, de apparaten. We werken allemaal samen, we zijn op elkaar ingespeeld, wij vullen elkaar aan. Ik ben hier dus duidelijk niet alleen. Ik word door vele dingen omgeven en geholpen. Die dingen staan daar niet opgesloten in zichzelf allenig te zijn. Alle wijzen ze naar elkaar; alle zijn ze op elkaar aangewezen en betrokken. Tussen alle hangt een spanning en voortdurend springen vonken over: het nest in de tuin kuilt zich om eieren te beschutten, de boeken willen gelezen worden, de e-mails willen geopend en beantwoord worden, de pen wacht op de schrijvende hand, de envelop ziet uit naar het adres van de afzender. Alle kolken ze mee in een wervelende circulariteit. Wat ik doe, dat zou geen van deze dingen uit zichzelf doen: ik schrijf, ik schrap, verbeter, vul aan, herschik, streep door en neem een nieuwe start. Wat ik doe, doet duidelijk uit zichzelf geen van de dingen die hier rond me staan en die me daarbij helpen. Ik doe duidelijk iets dat ver uitsteekt boven het kunnen van elk van deze dingen. Mag ik dit extra als startblok gebruiken?

Ho. Daar begint de fax te ronken en te ratelen. Ergens heeft iemand een boodschap voor me, dringt via de fax mijn privé-ruimte binnen en claimt mijn aandacht. Ik dacht hier rustig met mijn ideeën alleen te zijn, maar ik heb het mis. En als ik zo dadelijk de radio aanzet, stroomt de kamer vol muziek die elders gemaakt is, of vangen gesprekken die elders gevoerd worden mijn aandacht. Via het internet kan ik surfend aan duizenden infobronnen verspreid over de hele Aarde informatie vragen.

Ik zit hier dus duidelijk niet in mijn eentje alleen te wezen.Ik schrijf ten andere ook niet alleen: in dat schrijven van nu spelen mijn vroegere leraren een actieve rol: met veel geduld hebben zij mij ooit het alfabet leren spellen en schrijven. In mijn Nederlands liggen de inzichten van mijn ouders, mijn broers en zus, mijn buren en streekgenoten gebruiksklaar opgeslagen. Mijn taalgemeenschap overhandigt me via haar taal, met haar lexicon, grammatica en retorica, vanuit een onnaspeurbaar ver verleden, kant en klaar, een wereldbeeld en mensopvatting vol samenhangende inzichten. Dat doet ook elke taal die ik versta of kan lezen. Waar vind ik een veilige, dragende startbaan voor mijn denkavontuur?

Alleen? Hoe kom je erbij? Alleen zijn? Dat bestaat toch niet. Zelfs het vliegtuig dat eenzaam hoog in de ijle lucht zigzaggend zijn richting zoekt, het hoort bij een compagnie, bij een vlieghaven. Het staat voortdurend onder radartoezicht van een of andere controletoren. De eenzame reiger die nu statig boven de tuin wiekt, speurt naar een sloot of vijver voor voer voor zijn jongen. De merel bouwde een nest in de struik naast het raam om straks veilig zijn eieren te leggen.

Alleen? Hoe kom je er toch bij? Niets is ooit alleen. Alles hangt samen, schuilt bij elkaar in het aangezicht van het overal dreigende Niets. Hoe zou ik in dat netwerk een maasknoop isoleren als startpunt? Ik moet bewust, Descartes' voorschriften ten spijt, ophouden met opsommen wie of wat ik hier allemaal nodig heb. Wie maakte het eerste papier? En wie dit actuele papier? Wie ontdekte de pen of de inkt,..., want voor ik er erg in heb, land ik tussen het vee bij de gaucho's op de pampa's van Argentinië of rush ik, via mijn zakjapanner, met de massa's door Tokio, of loop ik gevaar door sars besmet te worden in Taiwan,...Waar vind ik hier een zuiver beginpunt?

Ik kàn gewoon niet alleen zijn. Niemand kan alleen zijn. Zelfs de gevangene of de monnik opgesloten in hun cel: ze zijn nooit alleen. Ze lezen er b.v. wat anderen elders schreven of ze schrijven zelf wat anderen later elders zullen lezen.

Waar vind ik dan een duidelijk beginpunt, een zuiver afgelijnd en zinvol vertrekpunt? Een dragende stapsteen voor de eerste aanzet?

Of moet ik aanvangen bij de manier waarop we in het geheel passen, waarop we nu, hier in en tussen de dingen staan? Bij de wijze waarop we met dat geheel in voortdurende wisselwerking staan om te kunnen overleven?

Het eerste wat me dan opvalt is de alomtegenwoordige compensatoire interacties tussen alle zijnden. Alles heeft met alles verband en contact. En dat contact omspant tijd en ruimte. Zelfs de gladde huid van een rolkei op de bodem van de rivier getuigt van miljoenen interacties gedurende miljoenen jaren. Ik sta open naar/voor de dingen om me heen, de dingen staan open naar/voor mij, zijn voor mij toegankelijk. Zonder zuurstof in mijn longen overleef ik geen vijf minuten. Zonder water in mijn systeem houd ik het geen dag uit. Voedsel kan ik maar een paar dagen missen.

En vanwaar waait die lucht me toe? Uit welke bron vloeit het water in mijn drinkbeker? De lucht, de zuurstof, dat waait vrijwel vanzelf naar me toe. Daar moet ik omzeggens niets voor organiseren, tenzij wat ventilatie op zijn tijd. Water vraagt al meer van me. In Afrika dragen de vrouwen statig, met waardigheid en elegante tred, tientallen liters water op hun hoofd naar huis. Bij ons vraagt dat voor de gewone burger dat hij zich aansluit op de openbare waterleiding. Dan volstaat het de kraan open te tillen.

Maar voor kleding, behuizing en verwarming bieden de elementen ons niet spontaan hun diensten aan. We moeten hun die diensten afdwingen. Ervaring, list, kennis, inzicht en planning spelen daarin een bepalende rol. Listen van de jagers of de vissers om het wild te verschalken. Kennis van en inzicht in elementen en processen bepalen het overleven van de verzamelaars en landbouwers.

In dit contact, in die interacties spelen kennen, zien en horen een bepalende rol. De mens ontwikkelde voor dat openstaan naar de dingen van de wereld speciale zintuigen: ik zie, ik hoor, ik ruik, ik voel. Die zintuigen zijn dubbel polig. Het verkeer in onze zintuigen verloopt in twee richtingen zoals in de poort van een ommuurde stad. Ze zijn buitenwaarts gericht naar de dingen. Maar ze zijn ook binnenwaarts gericht op het Ego. Wij gaan om met de dingen vanuit een behoeftig centrum, vanuit een centraliserend Ego. We gaan uit naar de dingen vanuit zelfbehoud. Conatus essendi. We willen blijven. We willen overleven. We willen be-staan. In onszelf, in ons eigen zijn vinden we onvoldoende grond om dat duren lang waar te maken. Want bestendigheid lijkt ons nooit gul gegeven.

Misschien kan ik daar beginnen: ik wil bestaan! En daarvoor moet ik strijden. In die strijd heb ik vele dingen nodig. Ik ben niet alleen.  Nooit!