Even mijn onmiddellijke inspiratiebronnen vermelden. Een artikel van Hans Achterhuis ^I DE UTOPIE VAN PETER SLOTERDIJK:' REGELS VOOR HET MENSENPARK' stak de vlam aan de lont. Ik kocht dat boek van P. Sloterdijk. Van het Davidsfonds ontving ik die dagen van Daniel de Smet, & al., De islam is modern.^II Deze lectuur wakkerde een oude, walmende wiek op tot uitslaande brand. Aansluitend nam ik weer Martin Heideggers Brief über den Humanismus^III ter hand, en bleef weer haperen aan die enigmatische eerste zin: « Wir bedenken das Wesen des Handeln noch lange nicht entschieden genug. » Daarin schrikt een reeks ingebouwde tegenstellingen en vraagtekens de aandachtige lezer al meteen af. Hij begint aan een tekst en wordt al vanaf de eerste zin op het verkeerde been gezet. Hij heeft niets in handen om die enigmatische eerste zin enigszins te duiden, en dus om verder begrijpend, meedenkend of kritisch te lezen. Uit vorige lectuur van de Brief weet de lezer dat M. Heidegger zich tegen Sartre zal keren, tegen diens bewering dat: « en faisant l'homme se fait ». Maar verder blijven het rinkelende belletjes, waarvan je de klepels slechts vaag kunt vermoeden. Daarover straks misschien meer.

Hoe staat b.v. het steeds particuliere 'Handeln' tegenover het steeds universele 'Wesen'? Voltrekt elk 'Handeln' zich niet steeds tussen concrete, particuliere, in het Hic et Nunc geïncarneerde zijnden? Dat beweerde al Aristoteles. En is elk 'wezen' niet per definitie universeel? Hoe staat 'bedenken' tegenover 'entschieden'? En dit tegenover handelen? En heeft humaniteit niet steeds met particuliere dingen of mensen te maken? En toch ook met particulier handelen? Hoe is die relatie tussen particulier en universeel? En wat is een brief? Is dat een natuurproduct? En wat is de zijnsdensiteit van 'humanisme'? Welke zijnsaard heeft dat fenomeen? Of is ook dat een puur artefact? Puur man-made?

In ons dagelijks doen en denken gaan we er te vlotjes vanuit dat humane mensen ons omgeven. We vinden het feit dat mensen humaan zijn en zich humaan gedragen vrij vanzelfsprekend en vrij voor de hand liggend. Humane mensen zijn er, zoals er bomen zijn, zoals er lucht en zon zijn, wind en zee. Probleemloos. Beschikbaar. Steeds uit voorraad leverbaar. Althans, vanuit die opvatting oordelen we, handelen we en leven we.

Maar de opvatting dat humanitas probleemloos, vanzelfsprekend steeds zo maar uit voorraad leverbaar is, werd me dezer dagen plots ontnomen. Ik ontwaakte uit mijn 'Schlummer '. Het leek wel een ontluistering.

Humanitas lijkt me ineens geen essentia meer te zijn die naadloos op de existentia van de mens plakt. Humanitas is geen monolithische, statische eigenschap van de mens zoals b.v. zijn soortelijk gewicht.

Bij de geboorte van een mensenkind komt weliswaar volgens Midas Dekkers^IV een larf ter wereld, een biologisch wezentje dat alles in zich draagt om, bij gunstige omstandigheden, tot mens, tot een humaan wezentje uit te groeien. Maar dat wonder van de humaniteit kan pas gerealiseerd worden na heel, heel veel samenwerkende en elkaar bekrachtigende inspanningen van de ouders en de hele omringende gemeenschap: « It takes a village to raise a child. » Ervaring echter leert dat deze inspanningen jammerlijk kunnen falen.

Met elk mensenkind wordt een autonoom en eigenzinnig centrum van initiatief, beslissingen en acties geboren; een Ego, dat zijn bestaan op vele manieren zal affirmeren en daar onmiddellijk alle ruimte voor zal opeisen. Hoor maar hoe een baby zich luidkeels meldt zodra hij zich niet lekker voelt of honger heeft. Zijn doordringend krijsen kan de zenuwen van de ouders tot de uiterste grenzen van hun draagkracht aftasten. Elke baby is een zich assertief affirmerend wezentje. Maar is het ook een menselijk wezen? Neen. Wel een vitaal wezen. Wel een actieve entiteit. Wel een autonoom en zelfbewust centrum van beslissingen en acties. Maar humaan? Neen!

De humaniteit komt niet via zoölogische processen ter wereld. Zijn humanitas krijgt dat jonge wezentje van buitenaf toegeschoven, aangeboden van elders. Humanitas is nooit het resultaat van een interne, autonome ontwikkeling noch een zelfstandige verovering, maar is een erfenis van de gemeenschap, een aangereikt patrimonium.

Humanitas is geen essentia bij de existentia van de mens.

Humanitas kan enkel een erg bros en dun laagje vernis zijn, voor iedereen afzonderlijk en voor allen samen. Wie er zich over beklaagt dat de menselijkheid van een volk of cultuur maar een bedrieglijk laagje vernis was of is, die weet niet wat humaniteit is. Humanitas plakt niet naadloos als essentia op de menselijke existentia. Het is iedere dag opnieuw het moeizame resultaat van de zorg van ieder en van allen samen.

Je plukt Humanitas niet van een boom of struik. Ze priemt niet nijdig als 'onweerstaanbaar gras' (Tomas Tranströmer) tussen muur en tegel. Ze vloeit ons niet aan via zefier noch föhn. Geen hele vluchten zwaluwen noch reeksen ganzen-V's kondigen haar komst aan. Geen visser strikt haar in zijn netten en vist haar op uit de zee. In de donkerste en diepste mijnen hakken kompels haar niet vrij uit de tektonische druk van de aardlagen; geen zeef spoelt haar als goudkorrels uit slijk en rivierwater. Humanitas komt niet uit de diepte van de woestijn aangeschommeld op de bulten van een karavaan kamelen als een specerij. De hemelen dauwen haar niet als zachte groene regen (Roemi) op ons neer. Humanitas is geen aangeboren wezenseigenschap.

Humanitas is man-made. Menselijkheid is mensenwerk. Uitsluitend als mensenwerk verkrijgbaar. Is dus een uiterst kwetsbaar en teer kasplantje dat liefdevol vertroeteld moet worden. Ze wordt elk mensenkind door zijn omgeving geschonken, toegeschoven in voorbeelden, in reflecties, in goed- en afkeuringen, in emotionele reacties, in houdingen, in blikken, in gedichten, in verhalen, in roddels, in jeugdboeken en schoolboeken, in kranten of weekbladen, in glossy's, in romans, toneel, opera's, soaps, films, in massamanifestaties en besprekingen ervan. In verkiezingprograms en -toespraken, in feesten en vieringen. In geschenken en wensen. In overgangsriten, in rituelen, in gebruiken en folklore, in taal en woordenschat.

Humanitas staat op je te wachten op de rekken van bibliotheken, hangt te kijk in onze musea of staat in reserve opgeborgen in de kelders. Humanitas wordt aangeleerd in gezinnen en buurten, in duivenclubs en tijdens koffiekletsen, in besturen en comités, ligt voorgetekend in statuten, regels en tradities, blijkt uit verslagen en verzamelingen van souvenirs. Ouders, ooms en tantes, dichters, mystici, filosofen en theologen, priesters, professoren, opvoeders, leraren, rechters en politieagenten verkondigen, verspreiden en handhaven de Humanitas.

Humanitas is alleen veilig in de deugden, vooral in de 'kleine' deugden van barmhartigheid, van mildheid, van ootmoed, in daden van vergevingsgezindheid, in een houding van tederheid, in de attitude van genegenheid en in gunnende liefde. Dit zijn deugden die je wegleiden van de rigide weg van de onbuigzame rechtlijnigheid. Afwijkende deugden. Fronesis of verstandigheid gaat in tegen de universaliteit ook al bij Aristoteles.

Humanitas voelt zich nooit thuis in onverzoenlijke gestrengheid.