Wij, mensen, zijn terecht zo fier over ons denkvermogen. Door ons denken steken we al wat bestaat de loef af."Wij zijn de enigen die kunnen denken."En soms flitst het door onze hersenen:"En in heel het universum."

Toch vraag ik me vaak af wat kennen, wat denken op kosmisch niveau te betekenen heeft. Is die uitzonderlijke gave geen ijdel speeltje, mooi voor de universiteit, mooi voor"Blokken", of"Quitte ou double". Maar overigens zonder enige consequentie voor de kosmos. Heeft dat denken, die wetenschap enige kosmische dimensie? Heeft dat kosmische evolutie-epos dan een muis gebaard?

Ons denken in de bres van het Zijn, dat weten, dat kan toch niet neutraal zijn en zonder consequenties blijven. Bij nader inzien vraag ik me af of wij denkend niet een oneigenlijk gebruik van onze hersenen maken? Zijn ze door de evolutie voor dat denken wel ontwikkeld? Bergson stelde als onderscheidende kenmerken voor ons intellect, tegenover instinct: onzekerheid, weifelen, onbepaaldheid, afstandelijkheid, terwijl instinct geen twijfel kent, geen afstand, en trefzeker handelt, toeslaat of uitvoert.

In de buurt van Genève wroet diep onder de jonge Alpen een 'mol' aan een cirkelvormige tunnel van 27 km. Dat kost miljarden. Waarom geven we die miljarden uit aan dat LHC-project om voorbij het subatomaire te kunnen kijken?

En waarom investeren we miljarden in ruimtereizen om voorbij Big Bang te kunnen gluren? (Cf. De Standaard van vr. 23.05.03, p. 33, St. Stroeyens) En waarom spannen de knapste koppen van de hele wereld zich in om onze wereld te interpreteren? Waarom ontwikkelen ze in dat denken een zò weidse en zò omvattende intersubjectiviteit.

Welke rol neemt sinds Thales van Milete de rationele, wetenschappelijke interpretatie van de kosmos over van de voorhistorische mythische interpretatie? (Cf. W. Heisenberg en Fr. Nietzsche.) Zei niet reeds Teilhard de Chardin dat van nu af aan de mens zijn evolutie bewust, wetens en willens in handen kan en moet nemen? Dat hij vanaf nu zijn eigen evolutie moet sturen. Laat de gedurfde speculaties en beschouwingen van A. N. Whitehead nog buiten beschouwing.

Dat bewuste sturen van de eigen evolutie heeft kosmische consequenties en effecten. Wetenschap is beslist geen ijdele, kosmos-neutrale Spielerei. Het belang van de wetenschap beperkt zich niet tot het onmiddellijke menselijke nut of profijt. De effecten reiken verder dan het onmiddellijke Hier en Nu-voordeel. Verder dan het van-de-hand-in-de-tand-profijt.

Wetenschap en filosofie hebben een meer dan kosmische taak in het Zijn. Ze zijn geen toevallige epifenomenen of bijverschijnselen van de beperktheid en de gespletenheid van het Zijn en de zijnden.

Weten, denken en taal, dat zijn de directe gevolgen van de Riss in het Zijn, van de spleet, van de bres in het Zijn. Ze zijn het directe gevolg van het feit dat het Zijn dat ons uit de zijnden overal rondom ons overrompelend tegemoet treedt, niet met zich zelf monolithisch samenvalt. Toe-val?

Denkend en kennend voeren we twee tegengestelde bewegingen uit. Aan de ene kant isoleren we verschijnselen, elementen, wetten uit een geheel, uit een horizont. Aan de ander kant brengen we deze geïsoleerde elementen weer samen, coördineren we ze en engageren we ze in nieuwe, nog onbestaande, nog onvermoede verbanden, samenhangen en interacties, die geen enkel element uit zichzelf zou volbrengen. We sturen ze, we richten ze, we dwingen ze boven hun normale, eigenlijke vermogen uit te presteren. En vaak maken we er een creatief maar 'oneigenlijk' gebruik van, zoals kinderen met hun speelgoed doen. We manipuleren zo kosmische elementen, kosmische krachten, kosmische wetten, kosmische processen op on-kosmische wijze en met on-kosmische gevolgen. Is dat geen vorm van transcendentie? En de kosmos zou uit zich zelf niet tot die nieuwe verbanden, die nieuwe coördinaties, die nieuwe interacties, die nieuwe processen komen. De kosmos stuurt geen Voyager de ruimte in. De kosmos graaft geen LHC van 27 km om subatomaire deeltjes te isoleren en op te sporen. Door onze kennis kunnen we de kosmos dwingen zijn eigen wetten in te zetten voor activiteiten die hij zelf uit zichzelf niet op het getouw zou zetten of zou volbrengen. De kosmos vervaardigde geen waterstofbom!

Onze kennis brengt ontwikkelingen op gang waar de kosmos niet uit zichzelf aan toe komt, maar waar hij dan verder wel noodgedwongen aan meewerkt.

Menselijke kennis heeft kosmische consequenties en dimensies. Ons menselijk kennen is een groeifactor in het kosmische gebeuren. Onze kennis van de kosmos maakt ons verantwoordelijk voor de toekomst van die kosmos, omdat we de gevolgen van ons handelen voor de kosmos kennen.

En we hebben het dan niet over de milieu-effecten van de industrie, over de aantasting van de ozonlaag, over het in een kosmische flits leegroven van gedurende miljoenen jaren opgespaarde petroleum in de ondergrond, over het broeikaseffect en de opwarming van de aarde en het smelten van de ijskappen aan de polen, over de aantasting van de regenwouden of het uitsterven van zovele soorten planten en dieren. En ook niet over de gevolgen van nucleaire rampen, over de indamming van de Nijl, de Zambezie, of de Yang Tse, over het graven van het Suez kanaal of Panamakanaal. Zonder de mens zou ook het paard 10.000 jaar geleden in Amerika uitgestorven zijn. En zonder onze medische kennis zouden we niet zo massaal de limiet van de een miljard vijfhonderd miljoen hartkloppingen, waarop elk warmbloedig levend wezen recht lijkt te hebben, ver achter ons laten. Binnen de limieten ons door de kosmische wetmatigheden gesteld haalt een mens een leeftijd van hooguit 33 jaar. Onze menselijke kennis brengt in de kosmos ontwikkelingen op gang waar de kosmos niet uit zichzelf aan toe komt.

Menselijke kennis heeft kosmische consequenties en dimensies. Ons menselijk kennen is een kosmische gebeuren. Tevens overvragen we de kosmos. Hoelang blijft deze kosmos overvraagd zonder kosmische gevolgen? We weten wat het broeikaseffect veroorzaakt. We weten wat de gevolgen zijn. Dat maakt ons ethisch verantwoordelijk voor deze gevolgen. We weten dat er maar één Aarde bestaat. En dat we door de toepassing van onze technologische kennis dit unieke juweel in het universum in gevaar brengen.

Ons denken heeft dan wel duidelijk kosmische consequenties. We zijn dan, door onze kennis, voor die consequenties dan ook totaal verantwoordelijk. Vaarwel cocoon-ethiek! Welkom kosmische ethiek!

·