Vijfmaal een uur met herhaling In
de werkweek die loopt van maandag 26 januari tot en met vrijdag 30
januari zal de in 1809 op 3 februari geboren Felix
Mendelssohn-Bartholdy als Composer of the week
in het Britse luisterprogramma BBC Radio 3 figureren. Het betekent in
de praktijk dat er vijf dagen achtereen een uur muziek van deze meester
zal klinken tussen 13:00 uur tot 14:00 uur onze tijd, en in de
herhaling steeds op dezelfde avond tussen 23:00 uur en 00:00 uur onze
tijd en dat is later dan lange tijd gebruikelijk is geweest. We
mogen er overigens ook zonder deze speciale functie gedurende die vijf
werkdagen in BBC-kringen, en daarmee over de gehele globe, dat er in
2009 flink wat aandacht aan deze eenmalige persoonlijkheid zal worden
geschonken. De inmiddels lopende twaalf maanden zijn reeds uitgeroepen
tot Josef Haydn-jaar, Händel-jaar en Mendelssohn-jaar, al zouden er nog
tal van aanleidingen gevonden kunnen worden die lijst uit te breiden,
al zal dat dan met veelal mindere muziekgoden het geval zijn.
Concert met drie werken Op
maandagavond wordt tussen 20:00 en 22:00 uur overigens ook op de
Duitse radiozender NDR Kultur een Mendelssohn-concert voorgesteld door
het NDR Sinfonieorchester onder leiding van zijn chef-dirigent
Christoph von Dohnanyi. Dat concert telt drie delen: de ouverture Ruy Blas, opus 95; daarna het onnavolgbare Vioolconcert in e-klein, opus 64, en tot slot de Tweede Symfonie, in Bes, opus 52, bijgenaamd Lobgesang.
Deze drie werken stammen alle uit dezelfde periode: de genoemde
ouverture uit 1839, de symfonie uit 1840, en het Vioolconcert uit de
jaren 1838-1844.
Geissendörfers Zauberberg-verfilming uit 1982 de komende twee weken driemaal via Arte-televisie
Filmversie van literaire mijlpaal Op
zondag 25 januari zal, via Arte-televisie, de uit 1982 stammende
verfilming door de in 1941 geboren Duitse regisseur Hans W.
Geissendörfer Thomas Mann (1875-1955) uit 1924. De eerste
voorstelling van deze Amerikaans-Duits-Frans-Italiaanse coproductie zal
zondag tussen 20:15 uur en 22:45 uur, zal worden van de roman Der Zauberberg van gerealiseerd in het kader van Arte's Themenabend Die geheime Welt der Sanatorien, over onder meer de onuitroeibare mythes die nog altijd zijn blijven bestaan rondom het fenomeen sanatoria. Van
deze verfilming bestaat echter ook een versie als televisieserie met
een totale lengte van zeven uur. Die is in ieder geval door een van de
Duitse kijkbuisnetten omstreeks Pasen 1984 uitgezonden. De filmversie
van Der Zauberberg zal
door Arte nog tweemaal worden herhaald: de eerste keer op vrijdag 30
januari, 's middags tussen 14:30 uur en 16:55 uur en dan nog op
donderdag 5 februari, eveneens 's middags, maar dan vanaf 14:25 uur.
Plattelandsjongen zoekt het hogere De
film verhaalt in beknopte vorm de avonturen van de "middelmatige
jongeman" Hans Castorp, afkomstig van het Duitse platteland, die zijn
neef in de longenkliniek van Davos een bezoek van drie weken wil
brengen maar daar vervolgens, door een reeks van verwikkelingen die
het Noodlot voor hem in petto heeft, zeven jaar blijft, deels als
toeschouwer van, deels als intens betrokkene bij de gebeurtenissen op
deze 'Olympos' waar goden, halfgoden en, niet te vergeten, mindere
goden alle(n) hun wensen en verlangens via de wetmatigheid van
manipulatieve spelletjes doordrijven, respectievelijk tot het uiterste
trachten dit te bewerkstelligen.
Bezetting Net
als in het boek zelf, waar het sanatorium door een internationale
patiënten-'bezetting' wordt gekenmerkt, is Geissendörfers rolprent een
veelzijdige coproductie geworden met Amerikaanse, Duitse, Franse en
Italiaanse deelname. Dat heeft niet alleen het voordeel van een
sterbezetting die ver buiten de eigen grenzen afkomstig was maar tevens
invloed zal hebben (gehad) op de belangstelling
in de deelnemende naties. Van alle grootheden, die van verre kwamen,
noemen we hier Rod Steiger (1925-2002), die de 'Hollander' met de
aanduiding mienheer Peerperkorn
uitbeeldt; verder zien we Charles Aznavour, Marie-France Pisier, Flavio
Bucci en tal van anderen. De hoofdrol die van neef Hans Castorp
wordt gespeel door Christoph Eichhorn; Hans Christian Blech (1915-1993)
is de Oberarzt van 'Davos' en Alexander Radzun moet de zieke neef
spelen die al enige tijd in Davos verblijft en daar Hans Castorp op
bezoek krijgt. Dat
internationale element in de rolbezetting biedt echter niet alleen
voordelen. Al die niet-Duitsers flitsen over het witte doek en in dit
geval ver het huiskamerscherm met nagesynchroniseerde teksten. Als je
voor die aspecten van zo'n productie in ernstige mate allergisch bent,
zijn sommige scènes bepaald geen pretje, hoe goed ze filmisch ook in
elkaar mogen zitten. De komende dagen zal er op de site Tempel der Letteren en eventueel aanverwante nog een bijdrage over de gelijknamige roman worden gepubliceerd.
Vlaams Wagner Genootschap organiseert reis in juni 2009 naar Valencia voor een complete Ring des Nibelungen
Twee mogelijke cycli Het
Vlaams Wagner Genootschap heeft besloten de voorgenomen reis, dit jaar
in juni 2009, naar Valencia waar tweemaal een complete uitvoering van
de muzikale tetralogie Der Ring des Nibelungen van Richard Wagner (1813-1883) onder leiding van Zubin Mehta [1]
zal worden gegeven. Om zoveel mogelijk geïnteresseerden van deze
mogelijkheid te laten profiteren zo laat Jos Hermans van het VWG ons
weten is de mogelijkheid van deelname nu ook opengesteld voor
niet-leden van dit genootschap: een aardig geste. Om echter definitieve
stappen te kunnen ondernemen met betrekking tot reis en verblijf, wordt
aan geïnteresseerden het verzoek gedaan om te laten weten welke van de
twee mogelijkheden de voorkeur geniet. Voor alle nadere gegevens omtrent de instelling en de mogelijkheden om het gebeuren in het Palau de les Arts Reina Sofia mee te beleven in de enscenering en regie van het Catalaanse Theatercollectief La Furia del Baus onder leiding van Carlus Padrissa wordt de belangstellenden aangeraden zelf een kijkje te nemen op de daarvoor bestemde site. Dan weet de liefhebber welke keuze zij of hij heeft en welke prijzen voor vliegreis, overnachting en toegangskaarten daarvoor gelden. __________ [1] Zubin Mehta heeft in zijn boek Die Partitur meines Lebens Erinnerungen
(2006) onder meer geschreven over hoe hij denkt dat je muziek bij de
mensen moet brengen. Gezien het gegeven dat hij zo'n enorme productie
tweemaal in de zomermaanden in een heel bijzonder theater zal
presenteren, is het wellicht voor degenen die daarvoor belangstelling
hebben of ze er ook heen zullen reizen is vers twee kennis te nemen
van de gevoelens en overwegingen die zo'n dirigent bewegen. "Ohne Liebe
geht es nicht" is zijn opvatting over het dirigeren. Dit boek, dat bij
Droemer ISBN 978-3-426-27377-7 is verschenen, kunnen we u dan ook
van harte aanbevelen.
China's eerste keizer ' Tweedelige documentaire op Arte-televisie
Bijscholing voor de westerling Arte-televisie
presenteert op zaterdag 24 januari tussen 21:00 uur en 22:20 uur de
eerste aflevering van een tweedelige documentaire over Qin Shi Huangdi,
de eerste keizer van China. Het eerste deel betreft een twee en tachtig
minuten durende, Amerikaanse film uit 2003, die onder regie van Andreas
Gutzeit tot stand gekomen is.
Hoewel
Alexander de Grote de reputatie heeft maar zoiets komt zonder twijfel
doordat onze Europese geschiedenis zo zeer op de eigen directe omgeving
is gericht en al die staten en andersoortige rijken in het verre oosten
ook letterlijk zo ver weg waren dat ze op een andere planeet leken te
bestaan dat hij met het toen absoluut omvangrijkste leger erin is
geslaagd het grootste samenhangende rijk te creëren, is het juist de
eerste Chinese keizer uit de Qing Dynastie geweest, die voor inmiddels
ruim tweeduizend jaar, door middel van een reeks eindeloos lijkende
oorlogen, erin is geslaagd het gehele China te veroveren en daar een
enorm rijk van te maken. Zo liet hij de Chinese muur bouwen en zorgde
hij ervoor dat het befaamde terracotta leger ontstond dat zijn
grafmonument moest beveiligen.
Herhaling Archeologische vondsten en historisch vaststaande gegevens hebben hun aandeel gehad in het ontstaan
van deze documentaire. Voorts verkeerden de makers in de uitermate
gelukkige omstandigheid dat tal van wetenschappers uit China, Amerika
en uit Europa hieraan medewerking hebben verleend. Deze
rolprent, die op het formaat 16:9 zal worden uitgezonden voorzien van
stereofonisch geluid, zal door de Frans-Duitse cultuurzender Arte op
zondag 25 januari, vanaf 14:00 uur 's middags, worden herhaald. ____________ Afbeeldingen 1. Keizer Qin Shi Huangdi. Chinese schildering. 2. Scène uit de documentaire film over de eerste Chinese keizer. (Foto: Arte France, Jacqueline L. Vorhauer.)
Late night movie Kort
voor middernacht, op zaterdag 24 januari, vergast BBC Two Television de
mensen die daar zin in mochten hebben, op de verfilming uit 2006 van de
romantische komedie As you like it
uit 1623 door de Engelstalige bard aller barden die nog altijd even
omstreden is als tevoren, zo niet aan nog meer twijfels en
lasterlijkheden wordt onderworpen dan dat tot nu toe het geval was
William Shakespeare (1564-1616). De film is een Amerikaans-Britse
coproductie onder regie van de van oorsprong Ierse acteur Kenneth
Branagh, die zich in die hoedanigheid al over meer stukken van de
super-poëet heeft ontfermd. In de belangrijkste rollen treden voor het
voetlicht Alfred Molina, Bryce Dallas Howard en David Oyelowo. Rosalind is de dochter van een verbannen koning, en zoals dat zelfs met koningsdochters gebeurt, raakte ook zij verliefd, en wel op ene Orlando, die de zoon is van één van 's konings hovelingen. De uitzending van de film begint om 23:45 uur onze tijd en eindigt in de nacht op zondag 25 januari om 01:50 uur.
Glucks opera Orfeo ed Eurydike rechtstreeksuit New Yorkse Metropolitan ' zaterdagavond op enkele radiozenders
Op twee radiozenders tegelijkertijd Zaterdag 24 januari kunt u op twee zenders in buurlanden luisteren naar de rechtstreekse uitzending vanuit New Yorks Metropolitan Opera, waar in de Matinee een voorstelling wordt gegeven van de azione teatrale per musica in drie bedrijven, getiteld Orfeo ed Eurydike van Christoph Willibald von Gluck (1714-1787) op een libretto van Ranieri de' Calzabigi (1714-1795). De
premère werd gegeven in het Kärtnerthor-Theater te Wenen, op 5 oktober
1762. Acht jaar later werd het muziekdrama in Londen opgevoerd met
toevoegingen door Johann Christian Bach (1735-1782) en Pietro
Alessandro Guglielmi (1728-1804). In 1773 was München aan de beurt, en
een jaar later, op 2 augustus, werd dit opus in de Parijse Opéra
opgevoerd, maar wel in en Franse vertaling door Pierre-Louis Moline
(1739-1820). Nog eens vijf jaar later werd er een Duitse versie
gepresenteerd in Brünn (Brno). De versie van de Metropolitan Opera wordt rechtstreeks overgenomen door BBC Radio 3 in het programma Opera on 3, vanaf 19:00 uur. Ook de Belgische radiozender Klara zal deze opera vnauit New York overnemen en uitzenden in het programma Scala.
Aanpassingen In de eerste versie van Orfeo ed Eurydike
werd de rol van Orpheus gezongen door een alt-castraat gezongen, maar
in de voorstelling te Parijs werd dat een tenor. Maar nadat Hector
Berlioz (1803-1869) een bewerking voor de bekende zangeres Pauline
Garcia-Viardot (1821-1910) had gerealiseerd,
is de bezetting van die rol door een vrouwelijke alt meestal het geval.
Maar alsof dat alles nog niet voldoende Irrungen und Wirrungen, een
soort van comedy of errors, is, wordt in de uitgave van de Weense Urfassung van 1963 een mezzosopraan vereist. De
aanpassingen die de componist zelf heeft aangebracht voor de Parijse
uitvoering van 1774 hebben hun uitdrukking gevonden in de toenadering
die hij heeft gerealiseerd tot de toen populaire heldhaftige opera seria; daarnaast heeft hij er twee balletten aan toegevoegd: de Dans van de Furie en de Reidans van de zalige zielen (Reigen der seligen Geister).
Het verhaal De
zanger Orpheus treurt diep om zijn gestorven geliefde Eurydike. Dan
doet de god van de liefde, Eros een sopraanrol hem een aanbod: hij
mag zijn geliefde uit de onderwereld terughalen onder de voorwaarde dat
hij haar niet zal aankijken voordat ze in de aardse
wereld an alledag zijn teruggekeerd. Maar als Orpheus eenmaal 'beneden'
is aangekomen, begrijpt Eurydike niets van zijn gedrag dat hij ook niet
mag uitleggen. Dat leidt ertoe dat zij aan zijn liefde gaat twijfelen.
Dus wat doet die onnozelaar? Hij kijkt om en dat heeft tot gevolg dat
Eurydike voor de tweede keer sterft. Uit smart daarover wil Orpheus een
einde aan zijn leven maken, maar dan wordt hem voor de tweede keer de
genade der goden deelachtig: Eurydike wordt in het leven teruggehaald
als beloning voor de liefde en trouw die Orpheus (haar) heeft bewezen. ____________ Afbeeldingen 1.
Componist Christoph Willibald von Gluck in 1775. Olie op linnen,
formaat 99, 5 x 80,5 cm. Geschilderd door Joseph-Sifrède Duplessis
(1725-1802). Het stuk bevindt zich in de pinakotheek van het
Kunsthistorisches Museum te Wenen. 2. Altzangeres Pauline Garcia-Viardot, voor wie Berlioz aanpassingen in de opera realiseerde. 3. Orpheus en Eurydike, geschilderd door Federico Cervelli (1625-1700).
Tristan und Isolde van Wagner uit Genève ' op Mezzo-televisie
Versie uit 2005 Op zaterdag 24 januari kunt u op de klassiekemuziekzender Mezzo alweer kijken naar een versie van de opera Tristan und Isolde van Richard Wagner. Deze keer betreft de verfilming van een voorstelling uit 2005 in het Grand Théâtre
de Genève. Het muziekdrama dat dat zich zal voltrekken 'in handen'
van solisten, het koor van het genoemde theater (koorleider Ching-Lien
Wu) en het Orchestre de la Suisse Romande onder leiding van Armin
Jordan begint om 20:30 uur en duurt tot een kwartier na middernacht.
Regisseur is Andy Sommer. De namen van de zangsolisten zijn te vinden in de gedetailleerde gegevens die op de website van Mezzo-televisie te zien zijn. Nadere informatie en achtergronden over dit muziekdrama zijn te vinden op deze site, in een artikel van zondag 22 juni 2008. ___________ Afbeelding: Scène uit Wagners Tristan und Isolde, zoals opgevoerd in 2005 in het Grand Théâtre van Genève.
1900-1939 ' Boek- en Affichekunst van Duitse literatuur in Praag ' in Goethe Institut Rotterdam
Duitse literatuur in Praag Op
donderdag 5 februari, 's avonds om 19:00 uur, zal in het bijzijn van
de Ambassadeurs van Tsjechië, Duitsland en Litouwen in het Goethe
Institut Rotterdam een tweetal tentoonstellingen geopend. Voorts zal er ter gelegenheid daarvan een uur nadien tevens een concert worden gegeven. De ene expositie betreft hedendaagse voorbeelden van Litouws ex-libris; de tweede expositie biedt Buch- und Plakatkunst 1900-1939. Aan de hand van boek- en affichekunst wordt uit de genoemde periode Duitse literatuur in Praag voorgesteld. Die Goldene Stadt Prag heeft
een hele poos een bijzondere plaats binnen de Duitstalige literatuur en
journalistiek ingenomen. Namen, die in de letteren van de taal der
dichters en denkers zijn vereeuwigd en tot op de huidige dag een
bijzondere plaats blijvend hebben kunnen innemen, zijn die van de
uitzonderlijke schrijver Franz Kafka (1883-1924), van de razende
reporter Egon Erwin Kisch (1885-1945), en zij het minder algemeen
bekend Fritz Mauthner (1849-1923), journalist, redacteur,
taalfilosoof en vooraanstaand Kaffeehausbesucher. Temidden van talrijke andere letterlievenden.
Gelijktijdig andere expositie De synchroon gehouden tentoonstellingen, die zijn voortgekomen 1900-1939 Boek- en Affichekunst van Duitse literatuur in Praag uit een samenwerkingsverband tussen het Goethe Institut Niederlande, het Litouws Cultureel Centrum en het Tsjech Centrum, blijven te bezichtigen tot en met vrijdag 13 maart. De
exposities kunnen op vijf dagen per week worden bezocht. Op maandag,
dinsdag en ook op donderdag van 17:00 uur tot 19:00 uur; op woensdag
van 12:00 uur tot 19:00 uur; en op vrijdag tussen 14:00 uur en 17:00
uur. We komen dezer dagen op de tentoonstelling van Ex-libris terug op deze site dan wel één van onze andere sites.
Afbeeldingen 1. Voorzijde van het stofomslag van de Reclam-bundel met verhalen van toenmalige, Duitstalige, Praagse schrijvers. 2. Voorkant van het stofomslag voor het boek met de Memoires Prager Jugendjahre van Fritz Mauthner.
De geschiedenis herhaalt zich: een nieuwe Grote Crash
Bekende symptomen Weliswaar
heeft de wereld zich er in de loop van driekwart eeuw redelijk van
hersteld, maar het begint erop te lijken dat nu toch langzaam maar
zeker de problematiek van de Grote Ineenstorting van 1929 zich zal
herhalen, hoezeer ook regeringen garant staan voor banken, industrie en
spaartegoeden. In tegenstelling tot wat menigeen gelooft "Waar halen
ze nu plotseling al die miljarden vandaan?" is er door al die
regeringen geen werkelijk geld gepompt in de bedrijfstakken met de
banken voorop die te lijden hebben onder de huidige kredietcrisis,
maar is er alleen een als rust- en hoopgevend bedoelde garantie
gegeven, maar dat heeft nog niet geleid tot daadwerkelijk met geld over
de brug komen. Inderdaad de financieel-economische wereld zit vreemd in
elkaar. En als je toevallig enige televisiereclamefilmpjes voorbij ziet
trekken, dan lijkt het wel of er het laatse halve jaar helemaal niets negatiefs
is gebeurd: hypothekers, verstrekkers van leningen,
automobielbedrijven alle doen ze nog dezelfde aanbiedingen en
beloften. Maar probeert u eens echt een lening te krijgen. En dat geldt
ook voor de bouw, bij huizenverkoop en voor zoveel bedrijfjes die afhankelijk
zijn van financiers.
BBC-reportage In
1929 zijn de koersen op de New Yorkse Effectenbeurs dermate hard
gedaald dat norme aantallen beleggers hun aandelen hebben verkocht en
als gevolg daarvan er drieduizend banken failliet zijn gegaan. We zijn
hard op weg om dezelfde belevenissen voorgeschoteld te krijgen als onze
voorouders acht decennia geleden. Vandaar dat u we u van harte aanbevelen te kijken naar de reportage van Joanna Bartholomew 1929: The Great Crash, die op zaterdag 4 januari zal worden utgezonden door BBC Two television, 's avonds tussen 22:00 uur en 23:00 uur.
Poolberen en grizzlyberen ' beide soorten nu samen bovenaan de globe
Beren aan de top
Vrijdag
23 januari, tussen 21:00 uur en 22:00 uur onze tijd dus als
concurrentie voor het in het hieraan vooafgaande artikel over Katten op stap, aangezien dat door Animal Planet op hetzelfde tijdstip zal worden uitgezonden presenteert BBC 2-televisie in de serie Natural world
een documentaire over ijsberen en grizzlyberen, over hun leefgebied en
de veranderingen die daarin, niet eens zo langzaam maar wel heel zeker,
reeds nu plaatsgrijpen, en dat in de zeer nabije toekomst nog veel meer
zullen doen, als gevolg van de klimaatveranderingen, die druk gaande
zijn al bestaan er nu nog steeds hele volksstammen die de opwarming
van de aarde en ook de smeltende poolkappen, alsmede alles wat daarbij
hoort negeren dan wel zelfs ontkennen of menen dat alles wel anders
zal eindigen als de kenners van de ontwikkelingen schetsen.
De
natuurdocumentaire die de BBC ons vrijdagavond aanbiedt, toont dat het
leefgebied van de ijsberen aan de Noordpool al behoorlijk is geslonken.
Dat heeft echter tot gevolg dat
de grizzlyberen naar het noorden steeds meer ruimte krijgen, maar dat
dit volstrekt niet heeft geleid tot conflicten. Inmiddels is gebleken
dat de beide soorten heel goed kunnen samenleven.
____________ Afbeeldingen
1. IJsbeer van de Noordpool.
2. Grizzlybeer regelt het verkeer.
Poesen en Katers gaan tijdens Hoogtijdagen veelvuldig op stap
Vrijdag 23 januari kunt u tussen 21:00 uur en 22:00 uur op de televisiezender Animal Planet kijken naar de natuurfilm Cats of Claw Hill. Besproken daarin worden onder meer welke mogelijkheden tot geboortebeperking er voor katten bestaan. De inleidende tekst naast een aardige kattenfoto, opgenomen in de VPRO-Gids van deze week, luidt: "De
poes is geen monogaam dier. Zij laat zich in haar krolse periodes
dekken door verscheidene mannetjes. De vader van de kitten blijft dus
onbekend." Het
kan echter ook anders. In mei 1992 kreeg ik van een toekomstige
poesenmoeder, die mij niet erg welgezind was, maar verliefd was op mijn
rode kater, die geen zin had zich met haar in te laten wellicht mede
doordat hij ook niet meer aan haar wensen zou kunnen voldoen. Ze liet
zich daarom toch maar door een andere kater dekken een schitterende
witte heer, die ik nog nooit in de buurt had gezien, maar die na enige
dagen in haar directe omgeving te hebben doorgebracht, zijn zin kreeg
en dat geldt ook voor de regenpartij. Opvallend was dat die kater na de
volbrachte daad even omkeek en mij voor het raam van de keukendeur zag
staan, zich direct omdraaide en mij is komen begroeten. Ik kreeg kopjes
en luid gespin werd mijn deel toen ik hem achter de oren krabde en zei:
"Nou, dan weet ik in ieder geval dat ze kinderen krijgt." Negen
weken heb ik haar niet gezien, maar op een zaterdagmiddag zag ik bij
thuiskomst dat de moeder van vijf kittens die ze in een kuiltje in de
tuin had gedeponeerd kater Wanja met haar tanden in zijn hals
meesleurde naar de kinderen. Alle vijf hebben hem gaarne geaccepteerd
en zich vol vertrouwen aan hem overgegeven.
Een tweede nest Elf
maanden later bracht diezelfde moeder mij nog eens vijf kittens, maar
deze had ze gedurende de zoogperiode ergens achtergehouden. Zelf kwam
ze een paar keer per dag flink eten, doch pas na negen weken kwam ze in
drie etappes weer vijf kittens brengen: eerst twee, een paar uur later
nog eens en toen nog één. Al
snel vormde zich uit die beide worpen één echtpaar. Sasja uit mei 1992
raakte verstrikt in zijn belangstelling voor Bontje uit de groep van
april 1993. Dat werd een hecht stel dat vrijwel onafgebroken alles
samen deed: wandelen, klimmen, het huis verkennen en wat niet al. Na
enige jaren waren er helaas flink wat van de broers en zussen
overleden, totdat alleen die beide overbleven.
Na veertien jaar heeft onze Bontje het letterlijk opgegeven door het op
dit ondermaanse voor gezien te houden. Zesendertig uur lang is Sasja
bovenop haar blijven liggen, en mocht ik haar niet aanraken. Pas toen
is hij uit zichzelf bij de keukendeur gekomen en gaf hij me te kennen
dat ik moest meekomen. We hebben haar samen begraven.
Verdriet Nooit
had Sasja enig misbaar gemaakt of was hij een lastige kater geweest,
maar Bontje was goed en wel overleden of Sasja werd onrustig en na een
paar weken ging hij diverse keren per dag in de tuin zitten, deed zijn
kop in de nek en slaakte een kreet alsof hij een coyote was, en dat
enige malen per dag. En dan zijn er nog professoren die beweren dat
dieren geen verdriet kennen en dat wij mensen dat alles hineininterpretieren. Op
een gegeven ogenblik ging Sasja ertoe over ook 's nachts zijn beklag te
doen over zijn weduwnaarschap, en dat nam af en toe wat pijnlijke
vormen aan, versterkt door het feit dat hij langzaam maar zeker doof
geworden was. Om
een lang verhaal kort te maken: met een truc heb ik Sasja weten binnen
te halen, waar hij, toen hij eenmaal de lievelingsplekken van zijn
jeugdjaren is gaan inspecteren, steeds luider is gaan spinnen. Met de
beide andere katers en de hond bemoeit hij zich weinig, al maakt hij
nog steeds de indruk dat hij beseft de oudste te zijn en dus ook de
baas van 't spul. Hij deinst er dan ook niet voor terug de kop van de
hond opzij te duwen als hij vindt dat haar eten ook wel iets voor Sasja
is. Zo duidelijk als wat. Zijn vreselijke gejank is opgehouden op de dag dat hij, nu bijna 17 jaar, zijn intrek weer binnen heeft genomen. ____________ Afbeeldingen 1. Kater Bles rust uit van zijn avonturen. 2. Het echtpaar Bontje & Bles, hier tussen kristallen karaffen.
Händels muziekdrama Agrippina, verspreid over twee middagen, te beluisteren via BBC Radio 3
Händel-jaar 2009 Nu binnen de wereld der klassieke muziek het Händel-jaar evenals het Haydn-jaar en het Mendelssohn-jaar
in volle hevigheid is uitgebroken, kunnen we ook in het kader van het
fenomeen muziektheater wel zo het één en ander verwachten. En dat
daarbij veel van hetzelfde voorbij zal trekken en het nodige aan
(overmatig) populaire nummertjes tot ver in den treure zal worden
herhaald, mag niemand verbazen. Immers, niet alleen wil men de wens des
volks geen geweld aan doen nadat men er eerst door
verscheidene conditioneringsprocessen voor heeft gezorgd dat die wens werkelijkheid
werd, dan wel schijnt te zijn geworden. "Pijnlijk sectarisme", roepen
we hier nog maar eens met de waarschuwend geheven vinger uit.
Alternatieven Op
dat punt is echter het geluk enigszins met ons, aangezien er ook in de
wereld der klassieke muziek in het algemeen en in die van de Barok in
het bijzonder nog altijd enige figuren rondlopen die over voldoende
kennis en inzicht, alsmede de benodigde dosis eigen wijsheid (hier:
twee woorden!) beschikken om plannen door te zetten, die bijdragen ten
faveure van de componist in kwestie en de inkleuring van het
muziekleven in het algemeen, en derhalve een verrijking van ons leven
betekenen. In het dagelijkse muziekprogramma Afternoon on 3 van de Britse radiozender BBC Radio 3 zal verspreid over twee middagen de opera Agrippina
van George Frederic Handel (zo werd zijn naam in het Engels gespeld)
worden uitgevoerd door de English Baroque Soloists onder leiding van John Eliot Gardiner, met medewerking van vocale solisten. De namen van hen zijn te vinden op het betreffende onderdeel van de website van BBC Radio 3. Donderdag
22 maart, vanaf 15:00 uur kunt u luisteren naar de eerste en de tweede
akte, vrijdagmiddag, eveneens na 15:00 uur volgt de derde akte.
Achtergronden Agrippina
is een muziekdrama in drie bedrijven dat Georg Friedrich Händel
(1685-1759) op een tekst van Vincenzo Grimani (ca. 1652-1710) heeft
gecreëerd. De première werd gegeven op tweede kerstdag (26 december)
van het jaar 1709 dus nog een ronde getallen-herdenking voor ons te
Venetië. De opera werd een enorm succes, maar bleef de enige die
tijdens Händels verblijf in Italië werd opgevoerd. Het
verhaal kan kort en krachtig worden verteld: tijdens de afwezigheid van
echtgenoot Claudius probeert Agrippina door tal van intriges ervoor te
zorgen dat zoonlief Nero de troon kan bestijgen. Hoe
kort die synopsis ook, Händel wist er een behoorlijk lang stuk
muziektheater van te maken. Met diens compositorische genie zal hij er
door het opentrekken van alle hem ter beschikking staande registers
wel weer voor zorgen dat ook in 2009 niet al te veel klachten zullen
worden geuit. Het
leven van Agrippina tussen novemer van het jaar 15 tot en met eind
maart 59 wordt, als we het in een grote historisch lijn bezien,
gekenmerkt door drie namen van mannen, die in de Romeinse tijd, elk op
eigen wijze, en al dan niet ten rechte, voor veel ophef hebben gezorgd.
Iulia Agrippina was de zuster van het krankzinnige beest, keizer
Caligula (Laarsje), de gade van keizer Claudius en de moeder van Nero. ____________ Afbeeldingen 1. Georg Friedrich Händel; schilderij van Thomas Hudson. 2. Dirigent John Eliot Gardiner. 3. Iulia Agrippina minor; later Iulia Augusta Agrippina. De buste is te zien in Keulen (Römisch-Germanisches Museum).
Het literaire celloconcert van Henri Dutilleux op Mezzo-televisie
Uitzonderlijk Celloconcert De klassieke muziekzender Mezzo-televisie heeft dezer dagen in de programmering een uitvoering opgenomen van het Celloconcert van Henri Dutilleux. Deze compositie, die de betiteling Tout un monde lointain draagt, behoort tot de niet zo ruim voorziene categorie
van heel direct literaire celloconcerten. Over die componist, zijn
werken en specifiek de inhoud van het bewuste concert voor cello en
orkest heb ik een zeer uitgebreid artikel geschreven, dat op de site Tempel der Toonkunst is opgenomen op zondag 9 maart 2008. Via
Mezzo-televisie wordt het concert in kwestie, met een duur van 30
minuten, uitgezonden op donderdag 22 januari 2009, om 20:30 uur. Het
betreft een verfilming, die is gerealiseerd door Hervé White Tryptique
tijdens het concert dat de Franse cellist Henri Demarquette twee
avonden achtereen heeft gegeven met het symfonieorkest van Mannheim
onder leiding van Frédéric Chaslin, in een zaal, die was gevuld met
3500 toehoorders. Henri Demarquette bespeelt een cello die afkomstig is
uit het instrumentenmakersatelier van Goffredo Cappa in het jaar 1697. Het concert zal door Mezzo-televisie worden herhaald op vrijdag 30 janari om 17:00 uur.
___________
Foto: De Franse cellist Henri Demarquette.
Een Bösendorfer-vleugel voor slechts vijduizend Engelse Ponden
Onverwachte meevaller Het gebeurde tijdens één van de veilingen in het Engelse antiek-en-curiosa-programma Cash in the attic,
een fenomeen dat je altijd weer met zeer gemengde gevoelens bekijkt,
niet alleen vanwege de clichématige formule, maar vooral in verband met
de vreselijke presentatoren, die voornamelijk van de vrouwelijke kunne
zijn en simpelweg niet anders blijken te kunnen dan zich in
superlatieven en andere clichés, en vooral stuitende Yanken-begrippen
te uiten. Over dat aspect van het programma, dat de makers zelf van het predikaat show
voorzien, alsmede enkele andere pijnlijke onaangenaamheden die het
geheel kenmerken kom ik zeer binnenkort op diverse sites
nog wel terug. Hier
gaat het echter om een stuk Europees cultuurgoed dat tussen alle andere
te veilen artikelen van degene(n), die de hulp van het programma
heeft ingeroepen om op die manier aan wat (extra) geld te komen wordt
aangeboden. In een korte pauze nam de taxateur de presentatrice mee
naar een Bösendorfer-vleugel in uitstekende staat met een lengte van 5 foot 5 inches
(ca. 165 m.), en vertelde hij dat dit instrument nog zou worden geveild
voordat de resterende goederen van de eigen 'cliënt' aan de beurt
kwamen. Toen
het instrument vrij snel van eigenaar wisselde, gaf de taxateur als
terecht commentaar dat de koper wel een bijzondere meevaller had gehad
voor het hoogst gedane bod: vijf duizend pond plus BTW en opcenten.
___________ Afbeelding: Bösendorfer-logo.
Bruckners Vierde Symfonie onder Rafael Kubelik, woensdag op Mezzo-tv
Met Wiener Philharmoniker Het zal een redelijk oude opname zijn van Bruckners Vierde Symfonie
die op woensdag 21 januari door de klassieke muziekzender
Mezzo-televisie zal worden gepresenteerd tussen 17:00 uur en 18:10 uur.
Het betreft een uitvoering door de Wiener Philharmoniker onder leiding
van Rafael Kubelik (1914-1996).
Dat vermoeden over de ouderdom
van de opname wordt niet alleen ingegeven door het feit dat de dirigent
in kwestie alweer meer dan een decennium geleden is gestorven, maar
mede doordat hij zich behoudens uitzonderingen al in 1984 uit het
openbare muziekleven als dirigent had teruggetrokken. In principe om
zich verder uitsluitend te wijden aan het componeren. "De muziek is
mijn vaderland", luidde een bekende uitspraak van hem. En dat vaderland
vond hij een tijdlang met enige regelmaat op het podium van het
Amsterdamse Concertgebouw. Het
is uiteraard mogelijk dat het bij de gefilmde versie die wij te zien
(kunnen) krijgen nu juist wel om één van die uitzonderingen gaat, maar
anders is de opname in ieder geval een kwart eeuw oud. Het zal bij de
aftiteling wel blijken. En het is eigenlijk alleen maar van
adminsitratief belang. Over die Vierde Symfonie genaamd de Romantische van Anton Bruckner, heb ik een uitgebreid artikel opgenomen op het Nederlandse fin de siècle weblog All art is quite useless van Rond1900.nl.
__________ Afbeelding: Een nog jonge Rafael Kubelik in 1937.d1900.nl.
Uit het leven gegrepen ' Portret Alexader Pola in KRO's Profiel
Terugblik op televisiehumor Dinsdag
20 januari, op de dag dat de Verenigde Staten de inauguratie beleven
van hun nieuwe president, wordt op de televisiezender Nederland 2 een
portret uitgezonden van de man, die als humorist zeer ernstig kon zijn,
ook en vooral als hij een Amerikaanse president op de hak, en in zijn
humor zelfs op de punt van de schoen nam. De man was miljoenen
Nederlandse televisiekijkers bekend als Alexander Pola (1914-1992), en
hij vertoonde menige kunstjes in het satirische NCRV-programma Farce Majeur,
waarvan Pola een van de drijvende krachten was, en dat zich geruime
tijd in een grote populariteit heeft mogen verheugen. Dat kwam niet in
de laatste plaats doordat de makers met hun schepping de boer op gingen
en mensen op een plein in diverse Nederlandse plaatsen heel direct met
onderdelen van het programma in direct contact brachten.
Profiel-portret In het KRO-programma Profiel
wordt dinsdagmiddag, tussen 14:15 uur en 15:00 uur een portret uit van
deze humorist, die in werkelijkheid Abraham Polak heette, en ook nog
eens de bedenker vanVara's 'komische soap' Zeg 'ns
Aa was. In zijn privéleven heeft hij zich sterk gemaakt voor
legalisering van euthanasie. In de film komt een ander bekend Nederands
'televisiegezicht' voor: dat van Nova's Clairy Polak, die de dochter
van Alexander Pola is.
Engelse documentaire over Heinrich Himmler, maandagavond op Canvas-tv
Diep gezonken Dat
het bij de persoon van Heinrich Himmler de tweede man in de Malafide
Moffenstaat van Doldwaze Dolfje en andere tweebenige incarnaties van
extremistische onmenselijkheid om een een heel ernstig geestelijk
defect ging, kan ook ieder vaststellen die slechts enkele staaltjes
verneemt van het enorme scala aan maatregelen, welke heel veel met
regels doch volstrek niets met mate van doen hadden. De
psychoanalyticus Erich Fromm (1900-1980) heeft hem opgevoerd in zijn boek The Anatomy of human destructiveness
en hem daar in een briljant geformuleerd essay overigens net als
Hitler en Stalin omschreven als behorend tot de categorie der meest
gedegenereerden.
Documentaire van Michael Kloft Maandag
19 januari presenteert de tweede Nederlandstalige Belgische
televisiezender Canvas 's avonds tussen 22:05 uur en 23:00 uur een
documentaire van Michael Kloft, waarin wordt getoond dat een jongen die
in een fatsoenlijk burgerlijk milieu is opgegroeid, toch kan ontaarden [1]
tot een van de meest weerzinwekkende monsters uit de geschiedenis van
de mensheid. Himmler draagt, als organisator, in principe de
verantwoordelijkheid voor de zogeheten Endlösung, de defintieve vernietiging van de Joden. __________ [1] Hoewel
Himmlers naam er niet in wordt genoemd, zou hij degene kunnen zijn aan
wie de lexicograaf heeft gedacht toen de definitie van ontaarden
in Van Dale's Groot Woordenboek der Nederlandse Taal werd gerealiseerd.
In het voorbeeld ter nadere omschrijving van de betekentis staat: hoe kon een zoon van zulke brave ouders zo ontaarden? ____________ Afbeelding:
Voorzijde van het stofomslag van het oorspronkelijk in de VS verschenen
Fromm-boek uit 1973 over menselijke 'vernielzucht', dat een
standaardwerk op dit terrein is geworden.
Componist van de week is Samuel Colerigde-Taylor op Neerlands Radio 4
Vara-serie op Radio 4 Terwijl
Joseph Haydn (1732-1809) in de serie van BBC Radio 3 op de officiële
werkdagen van maandag 19 tot en met vrijdag 23 januari Composer of the week
is, en 2009 niet alleen het Mendelssohn-jaar is (geboren in 1809) en
het Händel-jaar (overleden in 1759), mag het ware echte Haydn-jaar pas
op 31 mei beginnen, aangezien het dan exact twee eeuwen is geleden dat
de oude heer is heengegaan. In de Vara-reeks op Radio 4, die eveneens als Componist van de week
wordt betiteld, is het vijf dagen achtereen een Engelse naam, die de
boventoon voert: Samuel Coleridge-Taylor (1875-1912) niet te
verwarren met de, eveneens Engelse, dichter, criticus en tevens
filosoof Samuel Taylor-Coleridge (1772-1834). Samuel Coleridge-Taylor
was de zoon van een Engelse moeder en een arts uit Sierra Leone, die
echter al voor de geboorte van zijn zoon terugkeerde naar zijn
vaderland.
Eeuwwisseling in Engeland De
jonge componist en dirigent is tijdens het Britse fin de siècle het
boegbeeld geworden van de zwarte intellectuelen in Engeland, waar hij
met zijn uitzonderlijke talenten en intelligentie werd beschouwd als
een nieuwe belofte voor de twintigste eeuw. Dat hij bijzondere muziek
schreef, bleek tevens uit de reactie van een Amerikaans criticus toen
die de muziek van Coleridge-Taylor in New York had gehoord. Hij
beschouwde de jonge componist als "de nieuwe Mahler". Tal van blanke
orkestmusici noemden hem "black Mahler". Hij genoot een enorme
populariteit bij de Afro-Amerikaanse bevolkingsgroepen, hetgeen bij
elke tournee opnieuw naar voren kwam. President Teddy Roosevelt nodigde
hem uit in het Witte Huis. Opvallend is dat juist in de zo sterk
discriminerende Verenigde Staten deze Britse componist populairder werd
dan in zijn geboorteland. Hoewel hij in tal van de klassieke genres heeft gecomponeerd, werd Hiawatha's Wedding Feast
zijn bekendste werk. Die cantate is ontstaan naar de omvangrijke
Hiawatha-cyclus van Henry Wadsworth Longfellow (1807-1882).
Coleridge-Taylor moet met die poëzie wel een zeer sterke affiniteit
hebben gehad. Hij heeft zijn zoon (1900-1980) de voornaam Hiawatha
gegeven. Een
tijdlang was deze, al op 37-jarige leeftijd aan longontsteking
overleden, componist uit de focus van muziek-geïnteresseerden in de
meest brede zin min of meer verdwenen, en daarom is het goed dat er nu
aandacht voor zijn werk is. Wellicht dat vijf keer een half uur muziek
via een Nederlandse radiozender de aandacht toch weer een beetje kan
genereren. Voor details over de programmering kunt u terecht op de website van Radio 4, Componist van de week, onderdeel Speellijst. ____________ Afbeeldingen 1. De Engelse componist Samuel Coleridge-Taylor. 2. De Amerikaanse dichter Henry Wadsworth Longfellow.
Vierde verfilming van De Graaf van Monte Christo op BBC One
Op BBC One-tv Om 23:35 uur, onze tijd, begint, maandag op 19 januari via BBC One Television de uitzending van de speelfilm The Count of Monte Cristo.
Het is een avonturenfilm van Kevin Reynolds naar de lijvige roman van
Alexandre Dumas senior (1802-1870), die in de jaren 1844-45 in twaalf
afleveringen is verschenen, mede onder druk van het enorme succes van De drie Musketiers in 1844. De
nieuwste rolprent uit 2002 is een Brits-Amerikaans-Ierse coproductie,
welke de vierde omzetting op celluloid van de stof, die reeds eerder in
tal van varianten tot de verbeelding heeft gesproken. De
eerste keer dat het verhaal van de in vele opzichten mishandelde graaf
op het witte doek is verschenen, was in 1934 met de toen al beroemde
Robert Donat in de hoofdrol. Veertig jaar later verscheen de verfilming
met weer een in die periode internationaal bekende acteur: Richard
Chamberlain. Enige jaren voordat Kevin Reynolds zich aan het verhaal
heeft gewaagd, was er in Frankrijk een televisieserie gerealiseerd, die
onder alle omstandigheden succesvol moest worden omdat Gérard Depardieu
de rol van Monte Christo heeft uitgebeeld.
Ruim twee uur De
rol van het geïncarneerde kwaad in de nieuwste verflming wordt gespeeld
door Guy Pearce; de protagonist van de geschiedenis is toebedeeld aan
James Caviezel, die is geboren in1968 en eeuwige faam heeft behaald met
zijn Jezus-vertolking in The Passion of Christ.
Voor de rest zien we nog een aantal acteurs met meer dan een vage
reputatie voorbijtrekken, zoals Luis Guzman, James Frain, Dagmara
Dominczyk, Richard Harris en Michael Wincott. Men
kan een verhaal met zo veel geburtenissen op tal van manieren en in
diverse lengtes voor het witte doek of het huiskamerscherm, dan wel
voor de planken bewerken, en in die laatste voorstelling van het
verhaal kan dat als drama dan wel als musical. De
film van Kevin Reynolds duurt iets meer dan twee uur, zodat de dinsdag
ruimschoots is uitgebroken wanneer de afloop van het spannende verhaal
aan alle kijkers is vertoond. ____________ Afbeeldingen 1.
Voorzijde van het omslag van een Nederlandse bewerking van de roman,
uitgegeven voor derden, door Foresta in Groningen medio jaren zeventig,
daarbij inspelend op de verfilming met Richard Chamberlain. Het boek is
voorzien van 244 veelal paginagrote gravures die zijn overgenomen
van de boekuitgave uit 1855. 2. De acteur James Caviezel, die in Kevin Reynolds bewerking van Papa Dumas' teksten de rol van Monte Christo uitbeeldt.
Mysterieuze tijgerhaaien op diverse plekken in zee
Feiten of deels fictie? Op
woensdag 20 januari 's avonds tussen 20:15 uur en 21:00 uur zal de
Westdeutsche Rundfunk (WDR), een van de zogeheten Dritte Programme,
weer een
natuurdocumentaire uitzenden. Deze keer is het onderwerp de tijgerhaai.
Hoewel het dier tot de grootste en mooiste roofvissen behoort, die niet
alleen pijlsnel en volkomen onberekenbaar zijn, maken ze de indruk dat
ze qua voedsel eveneens onverzadigbaar zijn. Verder
heeft het dier de reputatie dat het overal ter wereld aan overvolle
stranden opduikt en daar hele volksstammen in paniek doet raken, met
alle gevolgen van dien. Maar . . . wat was er eigenlijk eerst: de
wereldwijde paniek, waardoor films als Jaws zo populair werden al
hebben insiders wel eens gemeld dat de bewuste haaien in al die films
slechts een symbolische functie hadden en dat het over het dreigende
wereldcommunisme ging dat via de stranden van alle landen zou
binnenkomen of is het zo dat sedert de vertoning daarvan de angst is
toegenomen. Is hier eventueel sprake van zeemansgaren en visserslatijn?
Natuurfilmer Sigurd Tesche ging op onderzoek uit en wat hij allemaal
heeft vastgesteld is in ieder geval ten dele te zien in de film die
dinsdagavond te zien zal zijn op het scherm. De WDR herhaalt de film op
woensdag 21 januari 's middags om 15:00 uur.
Portret van Giuseppe Tomasi di Lampedusa op de Nederlandse digitale zender Cultura
Siciliaans schrijver herdacht De Nederlandse digitale televisiezender Cultura presenteert dinsdag 20 januari 's avonds tussen 20:56 uur en 21:42 uur in de reeks Great Writers een
portret van de Italiaanse edelman en schrijver Giuseppe Tomasi di
Lampedusa (1896-1957) die bij de meeste lezers, als ze zijn naam al
kennen, in het geheugen zal zijn blijven hangen door de roman De Tijgerkat, oorspronkelijk Il Gattopardo, voor het eerst verschenen in 1958. Het
is de geschiedenis van een Italiaanse familie die meer en meer in
verval raakt in de jaren 1861-1863, de periode van de opkomst van
Giuseppe Garibaldi. Deze roman werd door de Italiaanse uitgever
Feltrinelli gepubliceerd in hetzelfde jaar dat hij Doctor Zjivago
van Boris Pasternak heeft voorgesteld. Het duurde niet lang of het boek
werd als een klassieker van de twintigste eeuw beschouwd. In de Franse
krant Réalités stond dat Il Gattopardo
de Gone with the Wind van de Garibaldi-strijd was. En zoals dat vaak
gaat komt er dan nog weer een andere recensent die nog hoger van de
toren blaast. In de New York Herald Tribune stond zelfs dat het lang zou duren voordat er een evenknie van deze roman zou verschijnen.
Verfilming De Engelse titel, The Leopard,
is helaas een vlag die de lading niet dekt: een luipaard is nu eenmaal
een heel ander dier dan een ocelot. Vrijwel onmiddellijk daarna zijn er
vertalingen verschenen, en in ons land was dat in 1959. Enkele
critici hebben de auteur verweten dat hij in dit boek literaire
kwaliteiten heeft gemixt met diverse elementen die tot de sfeer der
decadente esthetiek behoren. Die formule zal echter zeker hebben
bijgedragen tot een grotere toegankelijkheid en tot de verbeelding
hebben gesproken van regisseur Luchino Visconti (1906-1976), die Burt
Lancaster, Alain Delon en Claudia Cardinale voor de hoofdrollen heeft
weten te interesseren. De film is in 1963 in de bioscopen verschenen.
Ander werk Zoals
dat heel dikwijls gebeurt, is deze auteur bij het grote publiek alleen
maar in herinnering gebleven, als ze zijn naam überhaupt nog kunnen
reproduceren, vanwege die Tijgerkat. Maar hij heeft ook nog heel aardige korte verhalen geschreven, die pas na zijn overlijden gebundeld zijn uitgekomen als Racconti. Een verzameling
van vier verhalen is ook in het Nederlands verschenen, bijdezelfde
uitgever als zijn bovengenoemde hoofdwerk, onder de titel De senator en de sirene. Dat is één van de verhalen. Het boek heeft de belangstelling van het wat grotere publiek dan alleen de fijnproevers
niet weten te bereiken. Het restant aan plano's is door de grootste
boekenramsjzaak van ons land opgekocht en in de toen eigen binderij te
Baarn van een lelijk bandje voorzien dat men heeft vervaardigd van een
hele reeks restanten aan materialen en vervolgens, voorzien van een
ordinaire belettering, voor 95 cent aan de man gebracht; althans dat
heeft men geprobeerd. ____________ Afbeeldingen 1. De adellijke, Italiaanse auteur Giuseppe Tomasi di Lampedusa. 2. Voorzijde van de Amerikaanse Signet-editie uit 1961. 3. Duitse filmposter voor de onverkorte uitgave van Der Leopard. 4. Engelse poster voor de film The Leopard.
Cultuurspectrum
