Ian McEwan: Amsterdam

Op de begrafenis van Molly Lane ontmoeten enkele oud-lieven van haar elkaar. Clive Linley, een beroemde en welstellende componist die de laatste hand legt aan een opdracht, een millenniumsymfonie. Vernon Halliday, de uitgever van een krant in slechte papieren, die noodgedwongen voor sensatie kiest om de oplage op te krikken. Julian Garmony, de conservatieve minister van Buitenlandse Zaken, en ten slotte de laatste man van Molly, George Lane. Stuk voor stuk zijn het hypocriete, zelfingenomen of cynische personages.De rasschrijver McEwan typeert ze in enkele knappe passages.

Zo een knappe passage gaat bijvoorbeeld ook over de personen die zich na de oorlog konden opwerken met veel steun en hulp van de overheid en die nu hun vroegere idealen verloochend hebben.

Nurtured in the post-war settlement with the State’s own milk and juice, and then sustained by their parents tentative, innocent prosperity, to come of age in full employment, new universities, bright paperback books, the Augustan age of rock and roll, affordable ideals. When the ladder crumbled behind them, when the State withdrew her tit and became a scold, they were already safe, they consolidated, and settled down to forming this or that – taste, opinion, fortunes.

Het motto van het boek zijn twee regels uit het gedicht Crossroads van Auden:

The friends who met there and embraced are gone,

Each to his own mistakes;

De roman gaat over vriendschap, maar dan een die om de haverklap wordt verloochend als er  persoonlijke belangen in het geding zijn en die ten slotte fataal zal aflopen. De componist slaagt er niet in om zijn symfonie op een bevredigende manier te voltooien. Hij wordt daarin onder andere tegengewerkt door zijn vriend de krantenuitgever. Laatstgenoemde, die de minisiter van Buitenlandse Zaken in opspraak wil brengen door de publicatie van ontluisterende foto’s, zal zelf het onderspit delven. De minister wordt gered door zijn echtgenote (à la Hillary Clinton). Over het verborgen leven van die minister schrijft McEwan:

We know so little about each other. We lie mostly submerged, like ice floes, with our visible social selves projecting only cool and white. Here was a rare sight below the waves, of a man’s privacy and turmoil, of his dignity upended by the overpowering necessity of pure fantasy, pure thought, by the irreducible human element- mind.

Clive, de componist, maakt een treinreis en dit is wat hij ziet:

In his corner of west London (de rijke buurt waar hij woont) , and in his self-preoccupied daily round, it was easy for Clive to think of civilisation as the sum of all arts, along with design, cuisine, good wine and the like. But now it appeared that this was what it really was – square miles of modern houses whose principal purpose was the support of TV aerials and dishes; factories producing worthless junk to be advertised on the televisions and, in dismal lots, lorries queuing to distibute it; and everywhere else, roads and the tyranny of traffic. It looked like a raucous dinner party the morning after. No one would have wished it this way, but no one had been asked. Nobody planned it, nobody wanted it, but most people had to live in it. To watch it mile after mile, who would have guessed that kindness or the imagination, that Purcell or Britten, Shakespeare or Milton, had ever existed?

Amsterdam, de stad uit de titel, is de plaats van de ontknoping. De symfonie van Clive wordt er gerepeteerd. Clive treft er de uitgever Vernon en samen komen ze een belofte na die ze vroeger waren overeengekomen.

Deze prachtige roman biedt een vernietigende kijk op onze huidige samenleving.

02-06-2007 om 16:58 geschreven door john

Rosalie en Virginie Loveling

Ik meen me van de eerste twee regels van dit gedicht te herinneren dat we ze als kind uitspraken om met poëzie te spotten.  Ik wist helemaal niet dat het regels uit een gedichtje van Rosalie Loveling waren. Het is natuurlijk verouderd, maar ik kan me voorstellen dat mocht het in een bejaardentehuis worden voorgelezen, het nog wel enkele mensen zou kunnen ontroeren.

Het geschenk

Hij trok het schuifken open,

Het knaapje stond aan zijn zij,

En zag het uurwerk liggen:

“Och, Grootvader, geef het mij ?”

“Ik zal ’t u wel eens geven,

toekomende jaar misschien,

als gij wel leert en braaf zijt,”

zei de oude, “wij zullen zien.”

“Toekomend jaar!” sprak het knaapje,

“O Grootvader, maar dan zoudt

Ge lang reeds kunnen dood zijn;

Ge zijt zo ziek en zo oud!”

En de oude man stond te peinzen,

En hij dacht: “het is wel waar,”

En zijn lange vingren streelden

Des knaapjes krullend haar.

Hij nam het zilvren uurwerk,

En de zware keten er bij,

En lei ze in de gretige handjes,

“’t komt nog van uw vader,”  sprak hij.

II

Daar was een grafje gedolven;

De scholieren stonden er rond,

En een oude man boog met moeite

Nog ene knie naar den grond.

Het koele morgenwindje

Speelde om zijn haren zacht;

Het gele kistje zonk neder:

Arm knaapje, wie had dat gedacht !

Hij keerde terug naar zijn woning,

De oude vader, en weende zo zeer,

En lei het zilvren uurwerk

In ’t oude schuifken weer.

De volgende verzen zijn van Virginie.

Herinneringen

Wanneer zij haar vertelden

Van al hun kindervreugd,

Herdacht zij , stil en somber,

De dagen harer jeugd.

Wanneer zij haar vertelden,

Het arme kind der stad,

Van al hun wilde vrijheid,

Dien rijken kinderschat;

Van open lucht en zonne,

En ’t veld en ’t groene gras,

Dacht zij aan ’t enge steegje,

Waar zij geboren was.

Zij dacht aan ’t donker huisje,

Waar nooit de zon in schoot,

En aan haar droeve kindsheid,

Die kleurloos henenvlood.

Zij zweeg. Waarom gesproken,

In zulk een blijden kring.

Van armoe en ontberen,

En droeve erinnering?

Zij volgt hare eigen dromen,

En staroogt voor zich heen;

Toen vingen ze aan te fluistren,

En zeiden ondereen:

“Wij leven in die dagen

van zoete vreugd weerom,

en zij heeft niets onthouden,

en zij zit stil en stom.”

Avondindruk

Zij had zo lang aan ’t strand gewandeld,

En keerde met den avondstond:

Daar lag een schaduw in hare ogen,

Een trek van treurnis om haar mond.

Was ’t de eenzaamheid der naakte stranden,

Of de eeuwge golf, die schuimend brak,

De grauwe lucht, de vallende avond,

Die treurig tot haar harte sprak ?

Herinring aan verloren vrienden,

Een nagevoel van vroeger wee,

En de onbestendigheid van ’t leven,

Bij ’t zicht der eindeloze zee ?...

De kleine Savooiard

Zijn huid is bruin, zijn kleed is vreemd:

Hij komt uit verre streken.

Gij ziet hem aan met mededelij,

Zijn taal, vol zoete melodij,

Kunt gij, helaas! niet spreken!

Gij denkt, dat hem het heimwee kwelt,

Dat kommervol verlangen

Naar berglucht en naar zonneschijn,

Naar allen, die hem dierbaar zijn,

Zijn boezem moet bevangen.

Och, als de zwaluw henenvlucht

Voor bui en hagelvlagen;

Als zich de meeuw op ’t water wiegt,

Of pijlsnel langs de duinen vliegt,

Wie zal haar lot beklagen?

Zo volgt de kleine vagebond

De wilde drift zijns harten:

De wijde wereld hoort hem toe,

En licht van geest en blij te moe,

Zal hij het noodlot tarten.

31-05-2007 om 20:19 geschreven door john

Agota Kristof: De analfabete

Een boekje van 70 bladzijden met bovendien veel wit tussenin, een half uurtje lectuur.

De titel wekt verwondering, als men de openingszinnen leest:

Ik lees. Dat is een soort ziekte. Ik lees alles wat ik in handen krijg, alles wat me onder ogen komt.

Aan het woord is een Hongaars meisje van vier, geboren in 1935, de oorlog is net begonnen. Op de volgende bladzijden beschrijft Agota Kristof hoe ze schrijfster werd. Als kind vertelt zij verhaaltjes aan haar grootmoeder. Als eenzame puber in een internaat schrijft ze gedichten en organiseert ze toneelvoorstellingen. Als ze 21 is vlucht ze met haar man en vier maanden oude dochtertje weg uit Hongarije. Via Oostenrijk komt ze in Zwitserland. Haar analfabetisme slaat op het Frans, een vijandtaal, omdat ze haar moedertaal in de verdrukking brengt en omdat het een taal is die ze moet meester worden. Uiteindelijk zal ze haar romans in het Frans schrijven.

Het hoofdthema van het boek is echter de ontheemding van iemand die haar geboorteland moet verlaten, die volledig afhankelijk wordt van de mensen die haar opvangen. Op die manier verliest ze veel van haar eigenwaarde.

Hoe kan ik hen uitleggen, zonder hen boos te maken, met het beetje Frans dat ik ken, dat zijn mooie land niets is dan een woestijn voor ons, vluchtelingen, een woestijn die we moeten doortrekken om aan te komen bij wat men de ‘integratie’, de ‘assimilatie’ noemt. Op dat moment weet ik nog niet dat sommigen zover nooit zullen komen.

Want twee mensen van de groep waarmee ze uit Hongarije vertrok, zullen terugkeren naar hun land, twee anderen vertrekken naar Noord-Amerika en vier zullen zelfmoord plegen.

De schrijfster weert alle dramatiek. Ze schrijft zakelijk maar zeer fijngevoelig en ontroerend. Ik was vroeger al attent op haar gemaakt door een vriend. En nu werd dit boekje in een krant aangeraden door Bart Moeyaert. Dat laatste verwonderde me niet, want qua stijl heeft hij veel gemeen met deze schrijfster.

Een boekje om te laten lezen aan jongeren. Met wat geluk zullen ze dan misschien met andere ogen naar buitenlanders kijken met aandacht voor hun afkomst en geschiedenis.

Kristof wijdt ook een bladzijde aan een van mijn lievelingsauteurs, Thomas Bernhard, de grote Oostenrijkse schrijver, die nooit is opgehouden met haat en met liefde – én met humor – zijn land, zijn tijd, de maatschappij waarin hij leefde te bekritiseren en te kastijden.

Het boekje is in 2006 uitgegeven bij Van Gennep Amsterdam. Het is vertaald door Henne van der Kooy.

31-05-2007 om 08:12 geschreven door john

Daniel Defoe: A Journal of the Plague Year

A dreadful plague in London was

In the year sixty-five,

Which swept an hundred thousands souls

Away; yet I alive !

Met dit versje eindigt het dagboek. Het is een ooggetuigenverslag in romanvorm over het woeden van de pest in 1665 in Londen. Defoe was op dat moment 5 jaar. Het is dan ook niet zijn dagboek. Hij had zich wel grondig gedocumenteerd. Het resultaat daarvan ziet men in de verschillende statistiekjes met de aantallen slachtoffers. Het werk is nogal anekdotisch. Veel van wat hij schrijft, heeft hij van horen zeggen.  Toch is het werk een boeiend stukje geschiedenis, waarin we veel te weten komen over de levensomstandigheden in die tijd.

Defoe was aanvankelijk een zakenman. Toen hij failliet ging, stapte hij over op de journalistiek en pas toen hij in de vijftig was werd hij romancier. Dit Journal verscheen in 1722. Het leest meer als het werk van een journalist dan van een romanschrijver. Volgens Defoe was de pest het land binnengekomen via een pak zijde uit Holland. In 1663 zou in Amsterdam en Rotterdam ook een pestepidemie hebben gewoed. Hoe had hij dat vernomen ? Uit de correspondentie van handelaars en uit mondelinge mededelingen, want

We had no such things as printed newspapers in those days.

Defoe was een sociaal bewogen man. Het hele boek door laat hij zijn verteller uitweiden over de armen in Londen.

It must be confessed that though the plague was chiefly among the poor, yet were the poor the most venturous and fearless of it, and went about their employment with a sort of brutal courage; I must call it so, for it was founded neither on religion nor prudence; scarce did they use any caution, but ran into any business which they could get employment in, though it was the most hazardous. Such was that of tending the sick, watching houses shut up, carrying infected persons to the pesthouse, and, which was still worse, carrying the dead away to their graves.

Waarom schrijft hij dit boek ?

I have set this particular down so fully, because I know not but it may be of moment to those who come after me, if they come to be brought to the same distress and to the same manner of making their choice (in Londen blijven of vertrekken). Want volgens de auteur was the best preparation for the plague was to run away from it.

Het begin van de epidemie was een bron van inkomsten voor waarzeggers, droomuitleggers, kwakzalvers (quack doctors), doemprofeten enz.  Ook in de hemel werden voortekenen gezien, maar dat onze verteller er geen geloof aan hechtte blijkt uit het volgende versje:

So hypochondriac fancies represent

Ships, armies, battles in the firmament;

Till steady eyes the exhalations solve,

And all to its first matter, clouds, resolve.

Geen goed woord ook voor sommige priesters die in their sermons rather sank than lifted up the hearts of their hearers.

Hoe probeerde de overheid (o.a. my Lord Mayor) de pest in te dijken ? Onder andere door de huizen waar iemand aan de ziekte gestorven was af te sluiten en te laten bewaken. Uit een officiële aankondiging:

Watchmen

That to every infected house there be appointed two watchmen, one for every day, and the other for the night, and that these watchmen have a special care that no person go in or out of such infected houses whereof they have the charge, upon pain of severe punishment. And the said watchmen to do such further offices as the sick house shall need and require; and if the watchman be sent upon any business, to lock up the house and take the key with him; and the watchman by day to attend until ten of the clock at night, and the watchman by night until six in the morning.

Die wakers waren meestal arme mensen. Vaak werden ze omgekocht, hielpen ze mensen ontsnappen, drongen ze zelf de huizen binnen om te stelen, enz. Van al die feiten krijgen we talrijke voorbeelden.

Besmette huizen werden op de volgende manier gemerkt:

That every house visited be marked with a red cross of a foot long in the middle of the door, evident to be seen, and with these usual printed words, that is to say, “Lord, have mercy upon us,” to be set close over the same cross, there to continue until lawful opening of the same house.

Blijkbaar was er ook geen riolering in Londen, want de laystalls (nachtemmers) werden opgehaald en: That the laystalls be removed as far as may be out of the city and common passages, and that no nightman or other be suffered to empty a vault into any garden near about the city.

In die tijd wist men nog niet dat vooral ratten de ziekte konden overbrengen. Wel verdacht waren katten en honden die massaal werden afgemaakt. Intussen ging het leven in sommige opzichten gewoon door. Bijvoorbeeld op de markten waar de mensen (primitieve) voorzorgen namen:

When any one bought a joint of meat in the market they would not take it off the butcher’s hand, but took it off the hooks themselves. On the other hand, the butcher would not touch the money, but have it put into a pot full of vinegar, which he kept for that purpose.

Als de epidemie op haar hoogtepunt was, waren de mensen vaak zo wanhopig dat ze geen voorzorgen meer namen en ze hun toevlucht zochten in de kerken. …it was surprising how it brought the people to crowd into the churches. They inquired no more into whom they sat near to or far from, what offensive smells they met with, or what condition the people seemed to be in; but looking upon themselves all as so many dead corpses, they came to the churches without the least caution, and crowded together as if their lives were of no consequence.

De kennis van de ziekte en haar overdracht was nog primitief. De vriend van de schrijver, de arts Heath, had de volgende verklaring: My friend Dr Heath was of opinion that it might be known by the smell of their breath; but then, as he said, who durst smell to that breath for his information ? since, to know it, he must draw the stench of the plague up into his own brain, in order to distinguish the smell. I have heard it was the opinion of others that it might be distinguished by the party’s breathing upon a piece of glass, where, the breath condensing, there might living creatures be seen by a microscope, of strange, monstrous, and frightful shapes, such as dragons, snakes, serpents, and devils, horrible to behold.

De handel in Londen en gedeeltelijk ook in Engeland lag plat.  Engelse schepen mochten de continentale havens niet binnen. Alleen de Engelse kustvaarders vervoerden nog graan en kolen. Voedseltekort was er in die hele periode eigenaardig genoeg niet. Met de kolen werden niet alleen in de huizen maar ook in  de straten grote vuren gestookt omdat men dacht daarmee de pestlucht te kunnen verdrijven. De zakenman in Defoe treedt nog even op het voorplan als hij het heeft over de grote brand die een jaar later grote delen van Londen zou verwoesten. Die brand was een geweldige stimulans voor de economie, want nooit tevoren dienden er zoveel nieuwe goederen te worden geproduceerd die tijdens de brand waren  verdwenen.

28-05-2007 om 19:17 geschreven door john