De Beuckelaer, Parein en Napoleon Merknamen en eigennamen zijn interessante uitlokkers bij het ophalen van herinneringen. Bij het parcours: Een kommetje koffie, kwamen we als vanzelfsprekend terecht bij koffie Rombouts en cichorei Pacha en De Beuckelaer. Bij de versnaperingen bij de koffie vrij vlug bij De Beuckelaer en Parein. De Petit Beurre was het voorbeeld van de biscuits. Wel voegden de ouderen er altijd aan toe dat de echte koffie pas na de oorlog was en de gewoonte van koekjes bij de koffie - met cichorei - enkele jaartjes later. De sobere jaren van de oorlogsjaren en tot de jaren 50 waren de rode draad. Van koekjes kwamen we op snoepjes: van pralines (bonbons) tot de karamellen. Hier zijn de soorten enorm groot. We beperken ons tot de Napoleons. Enerzijds is dat een firmanaam en de naam van een speciaal soort snoepje: hard van buiten met een zachte, zure binnenkant. We associeerden verder met Napoleon. Voor de meesten was dit geen probleem. Als herinneringen kwamen op:
° Kinderliedje Napoleon, Napoleon sta stil. En waarom zou ik stille staan? Ik heb niemand kwaad gedaan. Napoleon, Napoleon, sta stil. Vooral meisjes zongen en speelden dit liedje. Spelen: meisjes in koppel dienden met hun armen een meisje te vangen. De volledige tekst heb ik nog niet kunnen vinden. ° Kinderliedje Een, twee, drie vier, hoedje van papier. Volgens sommigen zou dit verwijzen naar het typische hoofddeksel van Napoleon. De aanleiding zou de nederlaag van de keizer geweest zijn bij de Russische veldtocht, het begin van het einde. Voor tekst en muziek, surf naar http://www.liedjesland.com/Liedjes/kinderliedjes/HoedjeVanPapier/HoedjeVanPapier.htm ° Ik kan er Napoleon door zien. Als de koffie zeer dunnetjes was, kon men de figuurtjes aan de bodem herkennen. Sommige koffieserviezen hadden Napoleon als thema, vandaar... ° De meeste herinneringen sloegen op verhalen die ouderen hadden gelezen of gehoord, documentaires en films en... natuurlijk op de Leeuw van Waterlo(o). Enkele vragen die het altijd doen en die interessante associaties uitlokken: Sta eens in de houding van Napoleon: rechterhand in kledij. Ken je een café - restaurant - drank - koekje - snoepje met Napoleon als merk? Mandarin Napoleon. Chocoladetruffels van Callebaut met Mandarin Napoléon. Wat was de familienaam van Napoleon? Wat deden de Fransen in onze streken met vele kloosters en kerken? Ken je een verhaal van onderduikers of over de sansculotten?
Knoop aan met de plaatselijke geschiedenis. Oostende heeft een vijftal plaatsen die verwijzen naar Napoleon (stadswandeling). Dit is ook het geval met Antwerpen (uitobuw haven als pistool op het hart van Engeland) Brugge (feestelijke aankomst) Kalfort (de mooie kerk) enz.
Project OCMW Antwerpen, cel Culturele en Maatschappelijke Ontplooiing.
Geuren en herinneringen ophalen Ouderen die versgemaakte koffie ruiken, kunnen makkelijker en meer positieve herinneringen ophalen en dit niet enkel over koffie maken en drinken. Ze schakelen vlug over naar alles wat bij koffie hoorde: van koekjes, pannenkoeken, koffieklets. Een goed gevoel opwekken kan makkelijker met herkenbare en aangename geuren. Bij het ophalen van herinneringen bij ouderen proberen we zoveel mogelijk functies te activeren. geactiveerd. Onthouden, nadenken, fantaseren en het waarnemen via zien, smaken, voelen, ruiken. Ruiken is bijzonder sterk om herinneringen te activeren. Denk aan de directe indrukken van versgebakken brood, geurige koffie, kruiden (kaneel), dampen voor verstopte neus. We kunnen ook indirect deze zintuiglijke gewaarwordingen oproepen: "Doe je ogen dicht en je neus helemaal open. Ruik je de versgezette koffie (filter) - versgebakken brood - friet - kaneel - Sunlight zeep - mottenbollen enz." Voor baby's is ruiken samen met de smaak en het voelen (nabijheidzintuigen) de belangrijkste bron bij het ontdekken van de directe omgeving . Bij het ouder worden neemt het zien de eerste rol over. Bij vele dieren blijft het ruiken het belangrijkste zintuig, ook voor het sociaal contact. Bij volwassenen speelt de geur een rol bij het sociaal contact bijvoorbeeld in de seksualiteit, maar de rol is hier niet zo dominant als bij de dieren. Daar zijn de lokstoffen van de wijfjes nagenoeg onweerstaanbaar voor de mannetjes, wat niet het geval is bij mensen. Geuren blijven belangrijk in het contact tussen de geslachten: mannen en vrouwen vinden dat ze lekker moeten ruiken. Men gaat vaak de eigen lichaamsgeuren wegwassen en vervangen door allerlei geurtjes van parfum, after shave enz. Ouderen kunnen zich levendig herinneren hoe het ruiken belangrijk was als waarschuwing. Brandlucht; in de woning, op straat in het bos. In de keuken: aangebrande aardappels, melk, giftige stoffen en bedorven voedsel. En de oudere bewoonsters zullen het zeker hebben over het belang van mottenbollen, Eau de Cologne om af te stoten en aan te trekken. En of een baby al of niet een vuile luier had. Bij ouderen is de aromatherapie ook aanwezig. In welke mate dit 'therapeutisch' werkt is een open vraag. Wel blijkt duidelijk dat ouderen zich goed voelen bij dergelijke bijeenkomsten. En dit is al belangrijk op zichzelf.
Info o.a. bij Prof dr. Arne van der Gen, instituut voor chemisch onderzoek van de Universiteit Leiden. http://www.ad.nl/diagnose/article410731.ece
Project OCMW Antwerpen, cel Culturele en Maatschappelijke Ontplooiing.
Dagelijkse objecten kunnen dienen als middel om herinneringen op te halen met ouderen. Dat kan thuis of in een zorginstelling. Je gaat op bezoek bij een oudere. Een attentie is er meestal bij, een knuffel, hand vast houden, strelen (als de oudere dit prettig vindt) lichamelijk contact en een babbeltje. Praten en communiceren om zo herinneringen op te halen ligt voor de hand. Dit kan bijvoorbeeld gaan over de objecten die bij de oudere staan. Vaak is dat drinkgerei,vaasjes, foto's. Voor drinkgerei zijn dat bekers, glazen en kopjes. Een beker (of mok) is meestal een stenen kom met vaak een oor. Een gewone beker is eenvoudig van vorm en is groter dan een kopje. In de mode: beker met een afbeelding of opschrift: Voor mijn allerliefste oma. Een typische beker is een om het gebit in te leggen. De variatie in glazen is groter: theeglas , bierglas, wijnglas. Vergeet niet te gaan naar de siervoorwerpen bij glazen, bekers, kopjes. Voor een sierbeker zitten we bij de prijzen: een bekertornooi, wisselbeker, wereldbeker. Het een brengt het andere mee: associëren, springen van de hak op de tak. Je komt misschien terecht op de WK, de Wereldbeker voetbal in Duitsland (World Cup). Dit beweeglijk ophalen van herinneringen is ontspannend en is een prima zinvolle tijdsbesteding voor ouderen en bezoekers.
Bij ons Verhalenparcours omtrent Water - Kom, hadden wij het over een kommetje koffie. We werkten met versierde kommen met lage voet. Het eerste wat de bewoners opmerkten was dat dit niet de kommen van vroeger waren. Die waren wit en hadden een iets hogere voet. Na een tijdje waren ze toch verzoend met deze soort kommen.
Dan gebruikten we de koffiemolen, maar die was stuk. We vertelden dit we deden alsof : we goten wat gemalen koffie in de lade . Toen kwam het moment van het gieten van heet water, uit een thermos, in de koffiezak. We hadden een zak gekocht en die genaaid aan de metalen rand. We discussieerden over het aantal lepels gemalen koffie. Dan kwam protest: we hadden vergeten er cichorei aan toe te voegen. Vroeger was de regel: geen koffie zonder cichorei. Na een tijdje wisten we dat die cichorei er vooral was voor de zwartere kleur. Want je mocht niet door de koffie kunnen doorkijken tot de bodem van de kom.
Toen gingen de herinneringen terug naar de oorlogsjaren. Koffie was uitzonderlijk te verkrijgen en was zeer duur. De mensen behielpen zich met Malt-Kneipp, gemalen gebrande gerst met daarbij cichorei (bitterpeen). Men vond die combinatie wel niet zo lekker, maar beter dit dan niets. Na de oorlog kon men met mondjesmaat koffiebonnen kopen. Aanvankelijk was dit meestal een kwart kilo koffiebonen uit grote, blikken dozen. Bonen in pakjes van een merk kwamen later: Rombouts, De Zwarte Kat. De ouderen merkten op dat de koffie waar men nu veel reclame voor maakt - Douwe Egbert - toen nog niet in Vlaanderen gedronken werd. Er werd nog veel meer verteld en we kregen nog veel feedback hoe we efficiënter en effectiever konden tewerk gaan, met voor ogen dat het parcours pittig, plezierig en aangenaam diende te zijn voor ouderen en begeleiders met niet teveel rompslomp.
Project OCMW Antwerpen, cel Culturele en Maatschappelijke Ontplooiing.
Onlangs had ik een vreemde ervaring. Ik was op zoek naar objecten van de jaren 1950 - 1965 die de volkscultuur van drinken en eten bij ouderen kunnen oproepen. Met een koffiemolen voor je is het makkelijker samen met ouderen je te verplaatsen in het maken en drinken van koffie zoals vroeger.
Ik deed kartonnen dozen uit inboedels open met kommen, vazen, koffiemolens, serviezen, potten en kannen. En opeens kwam bij mij het beeld op van de dichter Petrarca die (in 1368: die datum zocht ik later op) mijmerde tussen de ruïnes van het Forum Romanum van Rome, ooit het machtigste plein van het Romeinse keizerijk.
Er is naturlijk een eeuwigheid van verschil tussen inboedels van overledenen en de ruiïnes van het gradioze Forum Romanum met zijn prachtige gebouwen, straten, pleinen waar recht werd gesproken, aan handel en politiek werd gedaan. Toen Petraca er zat liepen er koeien rond. Het was totaal vervallen. Hij vond die plek zo sterk om zich te verplaatsen in de Oudheid, dat hij mee aan de grondslag lag aan de beweging om het tot leven wekken van de glorie van de Oudheid.
In de Romantiek zochten een aantal mensen met opzet ruïnes op, om volop te kunnen mijmeren. De Duitsers hadden er zelfs een woord voor: Ruinenfreunde - ruïnenvreugde. Sommigen lieten zelfs ruines maken in hun tuin. Door deze ruïnes konden ze makkelijker herinneringen ophalen.
Wat ik samen met ouderen doe is herinneringen ophalen met een koffiemolen, een kom, een pakje cichorei De Beukelaer. We willen niet een glorievolle periode doen herleven, maar aangename beelden oproepen van vroeger. Niet zozeer uit nostalgie, niet omdat het vroeger beter was. Neen, omdat 'vroeger' een belangrijk deel is van het leven van nu bij de ouderen. Herinneringen ophalen is plezierig en prikkelt de geest.
Inderdaad, vreemde gedachtensprongen: van een koffiemolen naar het Forum Romanum met Petraca en opnieuw naar de koffiemolen om herinneringen op te halen aan een kom koffie van vroeger. We gieten de gemalen koffie samen met cichorei (bitterpeen) in de koffiezak (koffiebusse; koffiebeurs) en we gieten er langzaam heet water op. De koffie ruikt nog even sterk als vroeger. We beleven aan de herinnering vreugde aan, zij het geen ruïnenvreugde. Met dank aan Alex (Pax - OCMW Antwerpen) voor de foto.
Project OCMW Antwerpen, cel Culturele en Maatschappelijke Ontplooiing.
Sinds ik voor senioren en residenten een Verhalenparcours uittest, selecteer ik informatie naar water en wat er mee samenhangt. Ik probeer het oerelement water te situeren in het cultureel erfgoed, in de immateriële cultuur (zoals verhalen en herinneringen) en in de materiële cultuur, objecten zoals een kom, een vaas, een vergiet.
Ik las dat een van de symbolen van het wereldtoerisme en het werelderfgoed de abdij Mont Saint-Michel (grens Normandië - Bretagne gelegen aan een baai met de voeten in het zeewater), opnieuw meer in het zeewater zal liggen. De toegang tot deze abdij via de weg op de dijk, zal binnenkort een brug worden, zodat het water mee vrij spel zal hebben. Een wandeling over deze baai naar de abdij wordt een belevenis eerste klasse. Opnieuw zal duidelijk zijn dat dit monument verweven is met de zee en de getijden. Met de jaren, o.a. door inpoldering, had het land geleidelijk de omringende zee ingenomen. Het eilandkarakter zal opnieuw duidelijk naar voor komen.
Maak van de Mont-Saint Michel een uitstap. Ze is is na de Eiffeltoren het drukst bezochte monument van Frankrijk met ongeveer 3,5 miljoen toeristen per jaar.
En dit nog een benedictijnenabdij? Ja en neen. Ja, want er leven vijf paters en vier religieuzen op deze rotsklomp in de zee. Neen: van de oude glorie blijven enkel gerestaureerde gebouwen over. La Merveille herken je nog aan de refter, het scriptorium, de slaapzalen. De inboedel, de boeken, de manuscripten verdwenen na de Franse Revolutie. Een deel van de manuscripten kan je nog zien in het nabij gelegen Avranches.
In andere abdijen, zeker in die van de Cisterciënzers, is het water altijd centraal aanwezig. Het was een van de voorwaarden die Bernardus stelde om een abdij te vestigen.
Water was belangrijk als levensnoodzaak om te drinken en te eten en was tevens essentieel in de liturgie. Denk aan de rituelen met water zoals in het dopen, het besprenkelen met wijwater, het symbolisch reinigen. In de meeste godsdiensten is het water essentieel voor zuiveren, reinigen, drinken. Daarom is water ook een oerelement.
Dit probeer ik residenten te laten ervaren via objecten uit het dagelijkse leven, via siervoorwerpen en via het ophalen van herinneringen.
Project OCMW Antwerpen, cel Culturele en Maatschappelijke Ontplooiing.
