Een besmet-mij-welletje… Dit is geen naam van een plantenfamilie, zoals het vergeet-mij-nietje, maar wel een mogelijke benaming voor een nieuw fenomeen in coronatijd.
Mensen vragen aan met corona besmette personen om zich door hen opzettelijk te laten besmetten. De bedoeling is om op die manier na ziekte een attest van genezing te verkrijgen, om zo zonder ingeënt te zijn toch in alle vrijheid aan alle soorten activiteiten te kunnen deelnemen. Dit is geen fake news maar realiteit; of moeten we spreken over surreële realiteit?
Vergelijkbare toestanden zijn oproepen om deel te nemen aan ‘besmettingsfeestjes’ of reclame voor ‘besmettingspakketten’.
Deze trend is toch wel een extreme variante van het kiezen voor de eigen natuurlijke immuniteit en daarmee voor natuurlijke selectie. Begrijpe wie begrijpen kan.
Het coronavirus met zijn Delta-variant is sterker dan het natuurlijk immuunsysteem van wie dan ook. Van een krachtige binnenkomer gesproken!
Niet door iedereen wordt dat zo begrepen, gewild of ongewild. Als personage in de film ‘A few good men’ zei Jack Nicholson: “We can’t handle the truth.” (We verdagen de waarheid niet). Wellicht geldt dat voor veel mensen in deze pandemie.
De realiteit is dat het virus ons allemaal op de knieën krijgt. Een andere realiteit is dat niemand weet hoe en wanneer de pandemie gaat eindigen, en wat uiteindelijk voor de wereld de gevolgen zullen zijn op economisch en politiek vlak. Ook deze waarheid verdragen velen niet.
Voortschrijdend inzicht… daar gaan we nog vaak van horen.
Bron: De Standaard - 23 november 2021 - Het virus dwingt ons tot nederigheid. Door Ive Marx.
Op dit ogenblik is in de media de verplichte vaccinatie hét thema bij uitstek. Een moeilijk en ingewikkeld onderwerp.
Professor Heidi Larson, Amerikaanse antropologe en gastprofessor aan de Universiteit Antwerpen, is op dat punt een wereldautoriteit.
Zij benadert het weigeren van vaccinaties vanuit drie invalshoeken: ‘Confidence’ (hier een gebrek aan vertrouwen), ‘Convenience’ (komt iets mij goed uit) en ‘Complacency’ (zelfgenoegzaamheid, zorgeloosheid, te lage risico-inschatting).
Als oplossing ziet zij daarom: overtuigen (om vertrouwen te winnen), organiseren (om gunstige omstandigheden te creëren) en uitleggen (om bewustwording te stimuleren). Volgens haar vergt deze aanpak tijd en kan ze pas op lange termijn renderen.
Mooie theorie, mooi gepresenteerd. Maar hoeveel resultaat kan de voorgestelde aanpak opleveren?
Positieve theorieën zijn altijd beter dan negatieve, maar helaas kunnen we niet naast enkele andere C’s kijken.
‘Cooperativeness’ (hier het gebrek aan),’ Contempt’ (verachting) en ‘Conspiracy’ (samenzwering, complot).
Het Engelse woord 'contempt' betekent volgens Cambridge Dictionary: a “strong feeling of disliking and having no respect for someone or something” of vertaald “een sterk gevoel van afkeer van en het ontbreken van respect voor iemand of iets”. Heel wat personen of groepen personen – weliswaar een minderheid – kennen uitsluitend walging voor ‘het systeem’ (de overheid met haar instellingen en politiek). Die verfoeiing, aangevuld of aangewakkerd door complottheorieën, maakt samenwerking vrijwel onmogelijk.
De vraag kan zich bijgevolg stellen: “Hoe opgewassen zijn ‘overtuigen, organiseren en uitleggen’ tegen ‘walging en samenzwering’?”
Bron: De Standaard – 20 en 21 november 2021 – Een verplichting? Willen we de antivaxers echt vleugels geven? – Door Jan Brinckman en Jan-Frederik Abbeloos
De vierde coronagolf is in volle opmars en een tweede coronawinter kondigt zich aan. De duur van de crisis en het ontbreken van een teken dat ze echt gaat stoppen, werken slopend op mensen. Anderhalf jaar zitten we in een context van onzekerheid, angst en miserie. We zijn het beu.
Twee ontwikkelingen vallen momenteel op. Enerzijds een toegenomen spanning tussen gevaccineerden en niet-gevaccineerden en anderzijds een toegenomen spanning binnen de politieke wereld.
De noodzaak om benaderingen te combineren (maskers, afstand bewaren, ventilatie, verplicht telewerk, Covid Safe Ticket, toegangsbeperking door 3G-2G, vaccinatie, …) wordt meer en meer benadrukt als uitweg uit de crisis. Het debat rond de verplichte vaccinatie van bepaalde groepen of voor iedereen zet de verhouding tussen de mensen die ingeënt zijn en de harde weigeraars op scherp.
De tegenstelling waar we momenteel getuige van zijn, is een weerspiegeling van twee verschillende manieren om zich te positioneren ten opzichte van de pandemie. Mensen moeten een moeilijke keuze maken. Het is wit of zwart, en geen tint ertussenin. Het is inenten of niet inenten. Mensen hoeven zich maar te laten verleiden door een paar argumenten voor de ene of de andere kant om zich eraan te binden. Sommigen kiezen voor een positie die solidariteit bevordert, anderen willen te allen tijde hun vrijheid verdedigen. Deze breuklijn geldt net zo in de politieke context. Sommige politici verzetten zich tegen een meer gemeenschapsgerichte visie, andere tegen een personalistische keuze.
Crisisperiodes zoals die waarin we ons momenteel bevinden, bevorderen het ‘zondebok-denken’. En dat leidt tot polarisatie alom. Sociale netwerken zijn de ideale plaats om mensen tegen elkaar op te zetten. Ook de politiek levert een bijdrage daaraan. We stellen vast dat de politici zich meer en meer ertoe laten bekoren om van het omgaan met coronamaatregelen een politiek speeltje te maken. Het zoeken naar boosdoeners is koren op de molen van extremisten. Dat alles garandeert nefaste gevolgen voor onze samenleving.
De gezondheidssituatie is rampzalig en corona is hardnekkig. Sommige deskundigen vrezen dat corona ons nog decennia zal lastigvallen. De pandemie zal in de verste verte nog niet afslanken tot een endemie. Hoog tijd om met z’n allen te kiezen voor gezond verstand en veerkracht!
Bron: « On va vers une polarisation entre vaccinés et non-vaccinés » - Door Charlotte Hutin - Le Soir – 18 november 2021.
Wie gewild of toevallig in deze blog terechtkomt, krijgt misschien het gevoel zich in een doolhof of zelfs een escape room te bevinden. Begrijpelijk.
Hoe is deze blog tot stand gekomen en bijgevolg opgevat?
De basistekst is een groot document over ‘Covid-19’ of ‘corona’ of ‘de pandemie’. Die tekst is in 15 delen op de blog geplaatst, daarna volgen een ganse reeks aanvullingen.
Wie zinvol wil omspringen met deze blog begint met te kijken naar het ‘Archief per week’, blokje dat naast de tekst van de blog staat bij wijze van roadmap.
In week 8/3-14/3 bevindt zich de inhoudsopgave van de basistekst en ook een bijkomende tekst over veerkracht.
Vanaf week 15/3-21/3 volgt dan deel 1 tot en met 7. 1 staat laatst, 7 staat eerst. En zo per week verder.
De aanvullingen kunnen zonder enige volgorde, bijgevolg naar eigen goesting, gelezen worden. Ze starten in de week 5/4 – 11/4.
Op dit ogenblik is het onduidelijk of en hoeveel aanvullingen er nog zullen volgen. Dat hangt af van wat corona nog brengt en of het gebeurde dan iets toevoegt aan de inhoud van de basistekst.
In december 2019 stak in China Covid-19 de kop op. Het sars-CoV-2-virus dat covid veroorzaakt, heeft ondertussen diverse evoluties doorgemaakt en blijkt -ongelukkiglijk genoeg – deze trend voort te zetten, want regelmatig duiken er nieuwe varianten op.
In december 2020 verdrong de alfavariant (de vroegere ‘Britse’ variant) eerdere virusvarianten, omdat hij 50 procent besmettelijker was. Vervolgens verdrong de deltavariant (de vroegere ‘Indiase’ variant), die op zijn beurt weer 60 procent besmettelijker was, de alfavariant.
Maar er zijn er nog een hele resem. Men raakt er bijna niet meer wijs uit. Er bestaan varianten met een naam, die hoog in de pikorde staan aangeschreven omwille van hun besmettelijkheid, zoals de alfa- en de delta-variant. Daarnaast zijn er de epsilon-, zèta-, èta-, thèta-, jota- en kappa-varianten; waarvan de vrees dat ze krachtiger waren dan delta nooit uitkwam.
De deltavariant is sinds hij in december vorig jaar aan zijn wereldwijde opmars begon, opgesplitst in 56 sublijnen. De sublijn AY.4 is daarvan de meest voorkomende. Thans heerst er In het Verenigd Koninkrijk – en daarbuiten - bezorgdheid over een sublijn van die sublijn, AY.4.2 geheten. Afgaand op de Britse besmettingscijfers lijkt deze subvariant zo’n 10 tot 15 procent besmettelijker dan de oorspronkelijke deltavariant.’ Omdat zulks nog niet bewezen is, heeft deze variante nog geen naam, alleen een nummer.
Hoe dan ook is de moraal van het verhaal, als we corona zouden verpersoonlijken: “Ze muteert, dus ze is”. In andere woorden: corona is niet weg, ze is ‘alife and kicking’.
Deze vaststelling, een vierde golf die zich manifesteert en een tweede coronawinter voor de boeg lijkt een ideaal scenario voor een serieuze bedreiging van de grote vrijheid waarmee onze politici zo graag dwepen.
Bron: De Standaard – 26 oktober 2021 - VIERDE GOLF - Wie zijn de kroonprinsen van de deltavariant? Door Hilde Van den Eynde.
Wie gewild of toevallig in deze blog terechtkomt, krijgt misschien het gevoel zich in een doolhof of zelfs een escape room te bevinden. Begrijpelijk.
Hoe is deze blog tot stand gekomen en bijgevolg opgevat?
De basistekst is een groot document over ‘Covid-19’ of ‘corona’ of ‘de pandemie’. Die tekst is in 15 delen op de blog geplaatst, daarna volgen een ganse reeks aanvullingen.
Wie zinvol wil omspringen met deze blog begint met te kijken naar het ‘Archief per week’, blokje dat naast de tekst van de blog staat bij wijze van roadmap.
In week 8/3-14/3 bevindt zich de inhoudsopgave van de basistekst en ook een bijkomende tekst over veerkracht.
Vanaf week 15/3-21/3 volgt dan deel 1 tot en met 7. 1 staat laatst, 7 staat eerst. En zo per week verder.
De aanvullingen kunnen zonder enige volgorde, bijgevolg naar eigen goesting, gelezen worden. Ze starten in de week 5/4 – 11/4.
Op dit ogenblik is het onduidelijk of en hoeveel aanvullingen er nog zullen volgen. Dat hangt af van wat corona nog brengt en of het gebeurde dan iets toevoegt aan de inhoud van de basistekst.
We hebben drie coronagolven achter de rug en thans stelt zich de vraag of er een vierde op komst is en in voorkomend geval hoe fel die ons kan teisteren. Het blijft ook een open vraag of er na de deltavariante nog een of meerdere andere zullen volgen, hoe besmettelijk die zijn en hoe opgewassen de huidige vaccins daartegen zijn.
Een verschil met de voorbije coronagolven is dat wij momenteel over een belangrijk wapen beschikken, namelijk die vaccins. Maar dan moet wel iedereen vaccinatiebereid zijn en dat is niet het geval. Een groep verwart – helaas – vrijheid met vrijblijvendheid.
Bij aanvang van de pandemie werd voorspeld dat een hoge vaccinatiegraad tot groepsimmuniteit zou leiden, maar dat blijkt niet te juist te zijn. Het virus circuleert nu veel minder, maar doordat een aanzienlijke groep mensen zich niet laat vaccineren, geraken we maar niet uit de gevarenzone. Dat leidt tot een spanningsveld tussen de mensen.
Helaas bestaat er maar een beperkt aantal oplossingen. Een daarvan is het algemeen of gedeeltelijk beperken van de vrijheid van mensen op specifieke plaatsen en in specifieke omstandigheden. Een andere is het algemeen verplichten van de vaccinatie. Nog een andere bestaat in het nemen van harde maatregelen tegen vaccinatieweigeraars. En tot slot informeren, sensibiliseren en mensen op een positieve manier confronteren met de gevolgen van hun gedrag.
Een ‘pasjesmaatschappij’ behoort inderdaad tot een van de mogelijkheden, maar vergt organisatie, rompslomp en controle. Extra belasting in tijden van vrijheid dus.
Een verplichte inenting zou volgens ingewijden juridisch wel mogelijk zijn, want: ‘Fundamentele rechten en vrijheden zijn niet absoluut wanneer er een gevaar is voor de volksgezondheid. Naarmate de vaccinatiegraad echter hoger ligt, neemt de juridische noodzaak voor een verplichte vaccinatie af’. En het is ook de vraag of een verplichte vaccinatie in de praktijk afdwingbaar is. Hoe gaat men tot bestraffing overgaan bij overtreding?
Vanuit ethisch standpunt moet verplichte vaccinatie ook ‘proportioneel’ en ‘noodzakelijk’ zijn. De vaccinatiegraad is een belangrijk element bij de afweging of het algemeen belang al dan niet gebaat is bij een verplichte vaccinatie, om op die manier een voldoende hoge beschermingsgraad bij de bevolking te halen.
Harde maatregelen nemen tegen vaccinatieweigeraars, zoals bijvoorbeeld uitsluiting van zorg of het zwaar doorrekenen van de kosten op de betrokkenen, zou een radicale breuk betekenen met een belangrijk uitgangspunt van onze gezondheidszorg, namelijk dat zorg een recht is. En niemands gedrag is steeds optimaal en verantwoord voor de eigen gezondheidstoestand. Ziekte mag nooit beschouwd worden als een misdrijf.
En tot slot is beïnvloeding door middel van informeren, overtuigen en confronteren met de gevolgen van het gedrag een zeer nobele poging, maar levert het nooit grootse resultaten op.
Als de politici dan ook nog politieke spelletjes spelen – als kernactiviteit – dan krijgen we ‘wat aanmodderen’, en misschien wel een beetje van alles of van alles een beetje.
Er is maar één zekerheid: ‘Covid blijft om de hoek kijken’. En zeker zolang het probleem niet wereldwijd wordt opgelost en mensen in de arme landen verstoken blijven van inenting.
Bronnen:
*De Standaard - 14 september 2021 - Vrijheid verschilt van vrijblijvendheid. Door Ignaas Devisch, hoogleraar medische filosofie en ethiek aan de UGent.
*De Standaard – 15 september 2021 - Waarom het voor polio wel kon, maar voor corona niet. Door Simon Andries, Frederik Vertongen.
*Der Spiegel – Heft 37/2021 – Die Angst vor dem Doppelvirus. Von Rafaela von Bredow und Veronika Hachkenbroch.
Wie gewild of toevallig in deze blog terechtkomt, krijgt misschien het gevoel zich in een doolhof of zelfs een escape room te bevinden. Begrijpelijk.
Hoe is deze blog tot stand gekomen en bijgevolg opgevat?
De basistekst is een groot document over ‘Covid-19’ of ‘corona’ of ‘de pandemie’. Die tekst is in 15 delen op de blog geplaatst, daarna volgen een ganse reeks aanvullingen.
Wie zinvol wil omspringen met deze blog begint met te kijken naar het ‘Archief per week’, blokje dat naast de tekst van de blog staat bij wijze van roadmap.
In week 8/3-14/3 bevindt zich de inhoudsopgave van de basistekst en ook een bijkomende tekst over veerkracht.
Vanaf week 15/3-21/3 volgt dan deel 1 tot en met 7. 1 staat laatst, 7 staat eerst. En zo per week verder.
De aanvullingen kunnen zonder enige volgorde, bijgevolg naar eigen goesting, gelezen worden. Ze starten in de week 5/4 – 11/4.
Op dit ogenblik is het onduidelijk of en hoeveel aanvullingen er nog zullen volgen. Dat hangt af van wat corona nog brengt en of het gebeurde dan iets toevoegt aan de inhoud van de basistekst.
Waar de wereld van vol is, loopt de taal van over(*).
Om dat te bewijzen, komt hierna het verhaal van de corona- of COVID-19-crisis geschreven in coronataal.
Ons verhaal begint in december 2019 in Wuhan, hoofdstad van de provincie Hubei, in China. Daar wordt men geconfronteerd met de uitbraak van een uiterst besmettelijk virus. Het is niet duidelijk wat de oorzaak is. Gaat het om een virus overgebracht van vleermuizen op de mens – een vleermuisvirus - , of is het te wijten aan een menselijke fout in het laboratorium van Wuhan – een laboratoriumvirus? De toenmalige president van de Verenigde Staten van Amerika zou het later hebben over ‘de Chinese griep’.
Op dat ogenblik nog geen paniek, want China ligt ver weg. Maar vrij vlug zal blijken dat China dichterbij is dan gedacht. En even vlug zal onze onverschilligheid overgaan in grote bezorgdheid, want op 3 februari 2020 wordt het algemeen aanvaard dat SARS-CoV –2 of de corona- of COVID-19-crisishaar intrede in België heeft gedaan.
Een goede maand later maant de toenmalige minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid de inwoners aan thuis te blijven: ‘Blijf in uw kot’, zo klinkt het, ietwat ludiek. Alles behalve ludiek, want de harde realiteit van een pandemiezal gaan zorgen voor een heuse rollercoaster, in golfbewegingen en synchroon met de besmettingsgraad/het besmettingsgetal/de besmettingscurve.
De overheid neemt maatregelen, doet aanbevelingen, bestraft en biedt hulp. Een uitgebreid, soms nieuw vocabularium gaat daarmee gepaard.
Met enigeverknochtheid aan andere talen: lockdown, social distancing, crowd control, contact tracing, track-and-trace app, quarantaine, corona care, coronaproof, home office, videoconferencing, PLF - passenger location form, PCR-test (polymerase chain reaction test), corona safe ticket.
Of gewoon in de eigen taal: coronawet, pandemiewet, coronatest, coronabarometer, gezichtsmasker of -schild, bubbel, knuffelcontact, anderhalfmeteren, handhygiëne, avondklok, telewerken, looplijnen, vaccineren, vaccinatiecentrum, plexischermen, sneltest, teststraat, venstertje-rijden.
De samenwerking tussen politici en experten uit de medische wereld levert eveneens een nieuw taalgebruik op.
Flatten the curve, in control zijn, druppelbesmetting, infectiehaard, intubatie, intensive care bedden, Italiaanse toestanden, mondmaskerfraude, keelwisser, neuswisser, kwetsbare groepen, maskerdiscipline, nieswolk, oversterfte, onzichtbare vijand, reproductiecijfer, risicocontact, superverspreider, triage, aerosol, groepsimmuniteit, contact- en vitale beroepen, essentiële en elementaire winkels, ic-bed, onderliggende aandoening, paaspauze, groepsimmuniteit, vrijheidsprik, coronapaspoort, vaccinatiecertificaat, coronavariant, deltavariant, vaccinbonus, prikbonus, het Rijk der Vrijheid, post-coranavrijheid, exitstrategie.
Ook de reactie van de mensen en wat corona met hen doet, zorgt voor een eigen taalgebruik.
Ellebooggroeten, elleboogkuchen, elleboogniezen, deurbezoek, raambezoek, stoepbezoek, raamzwaaien, zwaaicontact, afstandsbezoek, afstandsgesprek, voetgroet, het vuistje geven, paniekhamsteren, wc-papierschaamte, thuisjuf, balkonnade, zorgapplaus, coronalied (bijv. op zijn Jacques Brels: Ne me covid pas!), lockdownparty, antivaxer, zwerfkapje, gezellige drukte, gezichthoester, zorgheld, La Boum 1-2-3, corona-eenzaamheid, coronabuikje.
Het blijft op dit ogenblik, eind augustus 2021, terwijl het afblazen van de coronamaatregelen meer dan ooit aan de orde is alsof we het coronatijdperk achter de rug hebben, een onbeantwoordbare vraag wanneer de pandemie echt tot het verleden zal behoren en welke woorden nog aan het coronawoordenboek zullen worden toegevoegd. Corona en haar varianten zullen dat bepalen. Tot dan leven we nog altijd ‘in tijden van corona’.
*De Standaard Weekblad nr. 493 van zaterdag 8 mei 2021.
Van zodra de pandemie het stadium bereikt waarin een groot deel van de mensen ingeënt is (voorledig of nog onvolledig) en het bijgevolg logisch lijkt om het afbouwproces van de beschermende maatregelen in een stroomversnelling te brengen, rijst meer en meer de vraag wat te doen met degenen die pertinent de inentingen weigeren.
Wat brengt die groep ertoe om zich te verzetten tegen inentingen? Er bestaat bijvoorbeeld bij heel wat mensen een enorm wantrouwen ten aanzien van de overheid en alles wat met de overheid te maken heeft. Er is ook een overtuiging gegroeid dat we voortdurend op grote schaal worden bedrogen. Andere mensen gaan ervan uit dat het geen goed idee is om een gezond lichaam bloot te stellen aan een ziekteverwekker, die - zelfs in erg verdunde vorm - met een inenting wordt toegediend. Voor de rest bestaan er een hele resem remmende overtuigingen: religieus, filosofisch, politiek, …
Er staan de overheid verscheidene mogelijkheden ter beschikking om op te treden tegen anti-vaxxers. Verplichte inenting is de meest kordate, die waarschijnlijk ook de meeste tegenreactie oproept. En daar komt bij dat elke wet wordt overtreden. Het zoveelste gebod dat niet of nauwelijks gehandhaafd kan worden. Hoe twijfelachtiger of ongeliefder de wet, hoe meer die overtreden zal worden. Een andere tactiek bestaat erin om vaccinatieweigeraars het leven zuur te maken. Door bijvoorbeeld de premie voor de ziektekostenverzekering van ongevaccineerden te verhogen. Of hun toegang tot openbare delen van de publieke ruimte – in de meest brede betekenis van dat begrip – te beperken of zelfs te ontzeggen. Daar staat echter tegenover dat de openbare ruimte er voor iedereen is, niet alleen voor mensen die zich bekennen tot de algemeen heersende overwegingen.
Het doel om zoveel mogelijk mensen zich te laten vaccineren, is in feite maar een middel. Het echte doel is de circulatie van het virus beletten – en zo de ene mens te beschermen tegen de andere - en dat kan pas als iedereen ingeënt is.
Om dat te bereiken moet de staat zich van haar verleidelijkste kant laten zien. De meeste mensen zijn kneed- en wendbaar. ‘De mens blijft een te verleiden dier’, zo verwoordt de Nederlandse schrijver Arnon Grunberg het en hij pleit voor ‘nudging’. In het boek ‘Nudge’ neemt Nobelprijswinnaar Richard H. Thaler allerlei psychologische technieken op, waardoor mensen gestimuleerd worden om betere of gezondere keuzes te maken. Nudging betekent letterlijk: ‘een zetje geven’. Het werkt met de zachte hand van de beloning, niet met de harde hand van de straf.
Een ‘knedende overheid’ maakt de liberale samenleving gewilliger.
Bron: De Standaard van 14 en 15 augustus 2021 - Wij zijn het verleidbare dier. Door Arnon Grunberg.
Als de pandemie ons één ding geleerd heeft, dat is het wel hoe één probleem de volledige wereld in de tang kan nemen en hoe snel weerstand ontstaat tegen maatregelen van de overheid genomen om een crisis te bezweren.
Dat kan ons alleen maar vervullen met bezorgdheid, want een andere – nog veel grotere – crisis klopt aan de deur: de klimaatverandering. Wie kan nog ontkennen dat er met het klimaat iets ernstigs aan de hand is? Wie durft er nog te stellen dat we het met enkele nieuwe wetenschappelijke innovaties wel zullen klaren?
Pandemie en klimaatcrisis zijn nauw gelinkt aan de economie.
Volgens Jan Eeckhout, Belgisch econoom en auteur van het boek “The profit paradox, how thriving firms threaten the future of work”, domineren vandaag de dag twee fundamentele problemen het economische debat: de klimaatcrisis en de polarisering als gevolg van het gebrek aan concurrentie. Dit zijn op het eerste gezicht twee verschillende problematieken, maar niets is minder waar, want ze zijn uit economisch perspectief nauw met elkaar verbonden.
De twee uitdagingen zijn niet nieuw. Al in de eerste industriële revolutie heeft de economie hiermee te maken. De snelle technologische vooruitgang, zorgde voor snelle economische groei, maar ook milieuvervuiling en economische ongelijkheid. Nieuwe uitvindingen volgden in de tweede industriële revolutie (olieraffinaderij, treintransport en telefonie), en het einde van de twintigste eeuw werd gekenmerkt door informatisering van de economie. Zulke tijdperken van snelle technologische vooruitgang verhogen de gemiddelde levenskwaliteit en rijkdom. Tegelijkertijd bewerkstelligen ze ingrijpende hervormingen in onze sociale en natuurlijke levenssfeer. De nieuwe rijkdom is niet evenredig verdeeld en de nieuwe technologie levert steeds grotere milieuschade op.
Er bestaat geen perfect vrije markt. Om gewone, simpele dingen te produceren, werkt de vrije markt goed. Maar goederen en diensten die tot stand komen dankzij baanbrekende innovatie, brengen schaalvoordelen met zich die economisch interessant zijn, maar uiteindelijk concurrentie tegenwerken of zelfs beletten. En tegelijk kan nieuwe technologie zó vooruitstrevend zijn dat we volop dingen produceren terwijl we nog niet eens weten of ze gerecycleerd kunnen worden.
De marktmacht van de dominante bedrijven en de milieuvervuiling zijn een voorbeeld van een falende markt. Dat betekent niet dat er geen oplossingen bestaan die gebaseerd zijn op de markteconomie. Met meer concurrentie verdwijnt de marktmacht en door het financieel en juridisch bezwaren van alle vormen van milieuvervuiling – zowel voor de producent als voor de gebruiker – kan milieuvriendelijke technologie gestimuleerd worden. Op die manier kunnen we de marktkrachten in positieve zin aanwenden. Maar dat vraagt wel om een overheid die de spelregels vastlegt en actief corrigeert; een overheid die zich bijgevolg heeft losgemaakt van alle soorten van beïnvloedings- en drukkingsmechanismen.
Er zijn twee grote hindernissen die de toepassing van een economie met de overheid als scheidsrechter enorm bemoeilijken. Zowel de klimaatcrisis als het gebrek aan concurrentie zijn van globale aard en vereisen bijgevolg globale oplossingen. En we weten hoe moeilijk de moderne wereld het heeft met het uitwerken van globale oplossingen! Het tweede obstakel heeft te maken met de democratie. De dominante bedrijven hebben een steeds grotere greep op de politiek. Meer marktmacht creëert winst en winst geeft bedrijven de middelen om de politiek te beïnvloeden en zelfs in bepaalde richtingen te dwingen. Indien de overheid erin zou slagen als onafhankelijke scheidsrechter op te treden en indien globale instellingen – een soort van centrale banken - de spelregels zouden mogen bepalen aan de hand van feiten en wetenschappelijke inzichten, dan zouden we beter gewapend zijn tegen de grote uitdagingen van pandemieën en klimaatverandering.
BRON: De Standaard – 7 en 8 augustus 2021 - De groene hand van Adam Smith. Door Jan Eeckhout.
Langzamerhand worden we de noodsituaties beu. Nauwelijks heeft de pandemie aan kracht verloren, of de klimaatcrisis ontvouwt zich in de vorm van de ‘overstroming van de eeuw’ met daarnaast onmetelijke bosbranden en vernietigende modderstromen en dat alles wereldwijd. De vraag zou kunnen zijn, of we hier wel te maken hebben met crisissen?
Volgens de betekenis van het woord is een crisis ‘een overdreven uitzonderlijke situatie, een keerpunt waarop duidelijk wordt of er een oplossing wordt gevonden of niet’. Voor Hippocrates bijvoorbeeld waren de beslissende dagen voor een ziekte een crisis, omdat werd besloten of het organisme zich herstelde of instortte. Of het nu gaat om een psychologische, economische, militaire, sociale crisis of een betekeniscrisis: de horizon is altijd een ideale wereld, een gezonde, althans relatief onproblematische situatie.
Verwijzen de verschrikkelijke overstromingen als toonbeeld van de klimaatcrisis of de pandemie naar een crisis? Enerzijds, ja: de schade door overstromingen zal binnen afzienbare tijd en met gebruik van ongeziene financiële en logistieke middelen worden geëlimineerd, en vroeg of laat zal hetzelfde gelden voor de pandemie.
Aan de andere kant nee: want corona en overstromingen tonen aan dat het vooral de samenleving zelf is die in een crisismodus is terechtgekomen, die overweldigd wordt met de noodzaak om verstoringen en uitdagingen het hoofd te bieden.
Met betrekking tot de klimaatcrisis zei de Franse filosoof en socioloog Bruno Latour ooit heel treffend: "Spreken van een crisis betekent helaas zich ernaar schikken dat ze voorbij zal gaan, dat we ze binnenkort achter ons zullen laten”.
Wat een groot ongemak veroorzaakt, is de angst of het voorgevoel dat het niet bij één keer zal blijven.
Natuurlijk is de overstroming ook een teken aan de wand van een toenemende frequentie en waarschijnlijkheid van dergelijke weersomstandigheden als gevolg van de klimaatverandering. Cruciaal is echter vooral de overtuiging dat enerzijds alle kennis en alle middelen voorhanden zijn om een aantal problemen aan te pakken. Maar aan de andere kant is het frustrerend vast te stellen dat het niet mogelijk is om deze middelen goed in te zetten of de bestaande kennis toe te passen.
Wat er gebeurt, beperkt zich tot oproepen uit alle soorten van hoeken dat we de problemen met z’n allen moeten oplossen en dat er collectieve inspanningen vereist zijn. We moeten ons leven veranderen, de zin van onze economische activiteit in vraag stellen en zo verder. Geruststellen door te overtuigen is populair en toch is het slechts een symptoom van het niet onder ogen zien van ons onvermogen om problemen op te lossen. Deze desoriëntatie is ook te wijten aan het feit dat wat betreft de corona- en klimaatcrisis de samenleving zelf met haar verwerkingsregels in een crisis verkeert.
Want de moderne samenleving en cultuur worden gekenmerkt door een uitgesproken vorm van machts- en werkverdeling, decentralisatie, onderbroken coördinatie, emancipatie van de delen van het geheel. De unieke prestatie van de moderne wereld is het resultaat van differentiatieprocessen. Bijgevolg is de moderne maatschappij goed in het oplossen van geïsoleerde en speciale gevallen, maar krijgt ze het zeer moeilijk met collectieve uitdagingen. Als er tijdens de coronacrisis geblunderd werd, dan was dat het mislukken in het combineren en afstemmen van ongelijksoortige logica’s, zoals het vertalen van wetenschappelijke evidenties naar politieke maatregelen waarbij een meerderheid zich kan aansluiten of een goed evenwicht te vinden tussen medische noodwendigheden en economische continuïteit. Anders gesteld heeft dat alles te maken met het opgeven van het holisme - naar het geheel kijken en niet naar de som van de verschillende onderdelen waarvan iets is opgebouwd - als basisideologie.
Het afstand doen van volledige staatscontrole is een beschermend mechanisme, dat vrijheid mogelijk maakt omdat het afwijking en pluraliteit beloont. En het sluit een structurele beperking van heerschappij en totale overheersing uit. Het is niet toevallig een eigenschap van het nationaalsocialisme, het fascisme en autoritaire regimes zoals Rusland en China, om deze beschermende mechanismen hardhandig buiten spel te zetten.
Om in het reine te komen met wat als een crisis is ervaren, kan het zelfs vandaag de dag misleidend zijn om deze waarborgen van de moderniteit opzij te willen schuiven, omdat op dit moment het risico van machtsverdeling, differentiatie en decentralisatie duidelijk wordt: markten zijn inderdaad grote probleemoplossers maar ze creëren eveneens grote problemen, en veel producten die de markt nodig heeft, kan het leefmilieu best missen.
Democratie is een ingenieuze vorm van besluitvorming, maar mensen kiezen soms voor de verkeerde oplossingen en gaan om principiële redenen in de tegenaanval. Wetenschap is ongelooflijk krachtig, maar kan de verwachting van ondubbelzinnige oplossingen niet stillen. Onderwijs brengt kennis bij de mensen, maar meer onderwijs zorgt altijd voor meer tegenstellingen en minder consistent gedrag.
Het onbehagen in de klimaat- en coronacrisis voedt zich met deze interne tegenstellingen. Het is geen toeval dat aan het begin van de eerste shutdown vorig jaar enkele sociale wetenschappers opgewonden en vol hoop opperden dat men de problemen zou kunnen beheersen zodra de structurele beschermende mechanismen van de samenleving werden opgeheven. Een afschrikwekkende fantasie?
De crisissen van de samenleving zijn geen crisissen in de zin van Hippocrates. Ze wijzen eerder op een permanente toestand die diep verankerd zit in de structuur van de samenleving en duiden op een dubbelwaardigheid die niet kan worden overwonnen door politieke beslissingen, omdat ook deze eraan onderhevig zijn. Politieke beslissingen zijn in ieder geval in een democratie ook afhankelijk van de publieke opinie en van een machtscyclus die als eerste beslist wat legitiem kan worden besloten. De ervaring tijdens de pandemie was dat gedragsnormen in alledaagse situaties niet met geweld kunnen worden afgedwongen en dat het mechanisme van de politiek altijd oppositie opwekt, bijvoorbeeld stemmen die pleiten voor vrijheid maar zich niets aantrekken van de vrijheid van de anderen, of die een proefdraaien in verband met een tijdelijke beperking van vrijheidsrechten als algemene en definitieve opschorting van vrijheid invullen. Dergelijke stemmen zijn enerzijds het gevolg van intellectuele zwakte, maar zijn anderzijds ook een uiting van een open samenleving die erin gelukt zich aan controles te onttrekken.
De grote uitdaging van de pandemie was en is dan ook vooral dat zichtbaar te maken wat anders verborgen blijft door de gebruikelijke routines. Zoals de Duitse filosoof Ernst Bloch zei, heeft de pandemie de wereld herkenbaar gemaakt; ze bevond zich helemaal niet in een uitzonderlijke situatie, maar toonde zich in zijn structuur: gevormd door tegenstrijdige doelen, door onbestuurbaarheid, door vertaalproblemen van voornemen naar praktijk.
Een vraag daarbij zou kunnen zijn of autoritaire bestuursvormen zoals in China en Rusland veerkrachtiger en crisisbestendiger zijn? Het gebrek aan democratie en liberalisme wordt daar niet meer met beschaamdheid erkend, maar veel erger tot een programma gemaakt. De gevolgen in de praktijk spreken voor zich en hebben niet veel duiding nodig.
Het Westen daarentegen heeft veel verdienste, maar de praktijk in crisismodus laat een wrange smaak na. Misschien is dat momenteel de echte crisis. En misschien is dat de perfecte uitdaging voor een zelfverzekerde zelfcorrectie van onze samenlevingsvormen. Dergelijke zelfcorrecties moeten procedures uitvinden die kunnen omgaan met tegenstrijdige doelen, zoals bijvoorbeeld tussen medische en economische logica.
Heel mooi als oplossing! Even mooi als geruststellen door te overtuigen! Maar we weten allemaal hoeveel garen we daarmee gesponnen hebben.
Blijft dat onze samenleving zijn grenzen bereikt. Welke die grenzen zijn? Wellicht niet te stuiten zelfzucht en het geloof in de maakbaarheid van alles op het moment dat wij zelf bepalen?
Bron: Der Spiegel – Heft nr. 31/2021 – Die wahre Krise der Gegenwart – Essay von Armin Nassehi
Wie gewild of toevallig in deze blog terechtkomt, krijgt misschien het gevoel zich in een doolhof of zelfs een escape room te bevinden. Begrijpelijk.
Hoe is deze blog tot stand gekomen en bijgevolg opgevat?
De basistekst is een groot document over ‘Covid-19’ of ‘corona’ of ‘de pandemie’. Die tekst is in 15 delen op de blog geplaatst, daarna volgen 14 aanvullingen.
Wie zinvol wil omspringen met deze blog begint met te kijken naar het ‘Archief per week’, blokje dat naast de tekst van de blog staat bij wijze van roadmap.
In week 8/3-14/3 bevindt zich de inhoudsopgave van de basistekst en ook een bijkomende tekst over veerkracht.
Vanaf week 15/3-21/3 volgt dan deel 1 tot en met 7. 1 staat laatst, 7 staat eerst. En zo per week verder tot alle delen zijn gepasseerd.
De aanvullingen kunnen zonder enige volgorde, bijgevolg naar eigen goesting, gelezen worden. Ze starten in de week 5/4 – 11/4.
Op dit ogenblik is het onduidelijk of en hoeveel aanvullingen er nog zullen volgen. Dat hangt af van wat corona nog brengt en of het gebeurde dan iets toevoegt aan de inhoud van de basistekst.
‘Alles heeft zijn tijd’, of het één volgt na het andere, dat stond reeds in de oude Hebreeuwse bijbelboeken te lezen. Maar wat als men niet weet waarvoor het tijd is? Dat is net wat ons overkomt, zo stelt Walter Weyns, socioloog aan de UAntwerpen, in een bijdrage in krant De Standaard.
In complexe samenlevingen zoals de onze roept alles om aandacht en ‘nu meteen’. De simpele deugd te weten wat er moet gedaan worden omdat de tijd er rijp voor is, zijn we kwijtgeraakt. Hoe meer we weten, hoe minder we beseffen wat eerst moet gebeuren. Er dient zich zoveel aan, alles is dringend. We kunnen niet alles tegelijk, maar toch denken we dat dit een na te streven ideaal is.
Als het aankomt op het stellen van prioriteiten was de pandemie een schoolvoorbeeld. In korte tijd werden alle andere kwesties dan Covid-19 of corona afgevoerd. Slechts één ding telde nog en bepaalde de agenda. Blijkbaar is het zo dat wij pas in ogenblikken van crisis echt goed weten ‘waarvoor het tijd is’.
Nu de beproevingen van de coronatijden stilaan ten einde lijken te komen, willen we alles en tegelijkertijd. En nog veel meer, want er moet verloren tijd ingehaald worden. Behalve een tijd voor crisis is er ook een andere tijd. Maar als we in die andere tijd terug gaan handelen onder druk van hoogdringendheid van alles en nog wat, en zo wat in het leven minder dringend maar wel essentiëler is uit het oog verliezen, dan is het leven de verliezer.
De aristotelische aanbeveling om het juiste midden te houden, is nog altijd heilzaam.
Bron: De Standaard – 10 en 11 juli 2021 - Pas bij een crisis weten we blijkbaar waarvoor het echt tijd is - Door Walter Weyns, socioloog (UAntwerpen)
Bij geluk van leven zou de Franse intellectueel, romanschrijver, essayist en criticus Marcel Proust 150 jaar geworden zijn.
Aan zijn meesterwerk “À la recherche du temps perdu” - Op zoek naar de verloren tijd - begon hij in 1909 en hij voltooide het net voor zijn dood in 1922.
In het artikel “Sieg über die Zeit” in het weekblad Der Spiegel legt Volker Weidermann de link met het coronatijdperk.
Verloren tijd is wat veel mensen het Corona-tijdperk noemen, dat de wereld nog steeds belemmert. Omwille van de vele doden en uit angst voor talloze nieuwe slachtoffers, sloot de wereld haar deuren en landen hun grenzen, verlieten de mensen hun huis lange tijd niet, bleven vliegtuigen op de grond, bleven treinen, trams en bussen leeg, net zoals winkels, cafés, restaurants, sportvelden en -zalen, toneel- en concertzalen en noem maar op. In tijden van de zwaarste lockdown en de grootste doodsangst, was het alsof het leven op aarde even tot stilstand was gekomen.
Verloren tijd... Wat is er in al die maanden niet geleerd, niet verdiend, niet gekocht, niet gevierd, niet beleefd, niet geleefd? Nu het normale leven terugkeert – al is het nog met beperkingen en de nodige onzekerheid - vragen we ons af: “waar is die verloren tijd gebleven en krijgen we die nog ooit terug?”
Wat in het artikel niet staat, is de bedenking dat tijd verliezen is iets dat voornamelijk in het hoofd gebeurt. Mensen versterken het negatieve gevoel dat met tijdsverlies gepaard gaat door zich daarover te ergeren, in plaats van ervoor te kiezen deze momenten anders in te vullen. Gebeurtenissen koppelen aan tijd heeft te maken met zingeving of veeleer de tijdelijke onmogelijkheid tot zingeving. Vandaar het gevoel van verlies. Wellicht was en is de pandemie meer een kwestie van het aanvoelen van leegte – reëel en in gedachten - dan van verlies van tijd?
Bron: Der Spiegel – Heft 27/3.7.2021 - Sieg über die Zeit – Von Volker Weidermann
In zijn verzamelbundel essays “Sprachen der Wahrheit – Texte 2003-2020”, uit het Engels vertaald door Sabine Herting en Bernhard Robben, vertelt de auteur Salman Rushdie over zijn coronaziekte en de vraag van wat er van de pandemie ooit zal overblijven: een nieuw begin voor een betere mens- en menselijkheid of sociale en politieke verwoesting?
Omwille van zijn leeftijd en astma was Rushdie een topslachtoffer voor Covid-19 of corona. Maar hij overleefde. Deze gebeurtenis zette hem wel aan tot nadenken.
Zo viel zijn aandacht op het beroemde essay “Krankheit als Metapher” van Susan Sontag (eerst hersteld van kanker en later toch aan kanker gestorven) waarin zij er voor waarschuwde om een slechte gezondheid niet te gebruiken als een beeld van een andere sociale malaise. "Ik wil laten zien dat ziekte geen metafoor is en dat de meest eerlijke manier om ermee om te gaan erin bestaat om zoveel mogelijk los te komen van het metaforische denken, en zoveel mogelijk weerstand te bieden”.
Salman Rushdie heeft vastgesteld dat in de loop van de pandemie niet veel mensen deze raad gevolgd hebben. Zo werd corona afgeschilderd als een straf van moeder natuur of een oorlog tegen een onzichtbare vijand. Dat bracht mensen bij het gevoel dat er iets goeds kan voortkomen uit horror, dat wij deugdzame lessen kunnen leren, uit de cocon van opsluiting tevoorschijn kunnen komen als grote New Age-vlinders, in een wereld die vriendelijker, zachter, minder hebzuchtig, ecologisch slimmer, minder kapitalistisch, meer inclusief is. Dat lijkt hem nog steeds een utopie. Volgens Rushdie zullen de machtsstructuren van de wereld en de begunstigden daarvan niet gemakkelijk toegeven aan een nieuw idealisme. Hij is ervan overtuigd dat de mens beschikt over geweldige overlevingsvaardigheden en dat we zullen overleven. Maar hij betwijfelt echter of de lessen van de pandemie zullen leiden tot een sociale revolutie.
Pandemieën in het verleden hebben niet geleid tot grote veranderingen. De huidige pandemie heeft ons ook met de neus op een aantal vaststellingen gedrukt. De manier waarop wereldwijd sommige staatshoofden en politiekers met de pandemie omgesprongen zijn, hebben een aantal alarmlichten doen knipperen. Evenals de wijze waarop grote groepen mensen zich gedroegen als onwetende en zelfzuchtige bendes. Van veel zin voor het positieve getuigt dat niet.
Maar we kunnen altijd blijven hopen op verbetering en misschien maken onze kinderen en kleinkinderen deze betere wereld ooit wel mee, aldus Rushdie.
De tijd zal het leren.
Bron:Der Spiegel – Heft 26/26.6.2021 - Ein erstklassiges Ziel – Salman Rushdie
Nu de grote vrijheid binnen handbereik ligt, stelt zich meer en meer de vraag waarover we eigenlijk spreken. Wat is vrijheid en is de mens wel zo’n vrij wezen?
De vrijheid van de ene begint waar de vrijheid van de andere eindigt.
In een artikel in De Standaard verwijst Ignaas Devisch, hoogleraar medische filosofie en ethiek aan de UGent, naar Friedrich Schelling die in ‘Über das Wesen der menschlichen Freiheit’ (1809) schreef dat vrijheid de mogelijkheid van goed en kwaad is. Het kwaad is het drama van de vrijheid, want in een universum zonder vaste grond of ordening kunnen we letterlijk alles doen. In een liberale democratie staat vrijheid daarom altijd in verhouding tot veiligheid en het beperken van de mogelijkheid om een gevaar voor elkaar te zijn.
Het is de overheid die de opdracht heeft om ervoor te zorgen dat met de begrippen ‘vrijheid’ en ‘vrijheid van meningsuiting’ op de juiste manier wordt omgegaan. De staat moet voor de spelregels zorgen. Een dergelijke opdracht kan niet overgelaten worden aan individuen of private organisaties.
Dat dit voor de overheid geen gemakkelijke opgave is, staat buiten kijf. En dat de mens het in zich heeft constant te botsen op beperkingen die haar of hem worden opgelegd, is even wiedes.
Hoe moet de staat zich van die opdracht kwijten? Zoals een zedenmeester of zoals een notaris? Indringerig en betuttelend of eerder tussenkomend of bemiddelend? Of anders geformuleerd, de overheid als (opperste) moreel gezag of de overheid als deskundige, onafhankelijke en onpartijdige dienstverlener bij het afsluiten van contracten tussen personen?
Hoe dan ook hangt het succes af van coproductie, met de mens in de hoofdrol en de staat – in de meest wenselijke opstelling- in de rol van ‘aanwezige afwezige’.
De Standaard – 8 juni 2021 - Moet de staat zich gedragen als zedenmeester of notaris? Door Ignaas Devisch.
Op het ogenblik dat duidelijk werd dat de pandemie een enorm verwoestende kracht had, besloot de politiek afstand te doen van haar primaat. Een stapje opzij voor het primaat van de (medische) wetenschap. Daarenboven formuleerde de overheid haar voornemen om voortaan beslissingen te gaan nemen op basis van feiten. ‘Evidence based’ beleid, zo klonk het motto. De vraag die zich daarbij onmiddellijk opwerpt; luidt: “Op welke basis worden dan in normale tijden beslissingen genomen?”
Telkens als de cijfers de pan uit rezen, greep de politiek naar objectieve feiten, statistische modellen en virologische adviezen.
Daalden de cijfers dan ging de politiek terug op haar strepen staan en de wetenschappers stonden erbij en keken ernaar. Degenen die dan toch alarmbellen deden afgaan, werden scheef bekeken. Er waren er ook die begonnen te twitteren. En we weten allemaal wat dat met een mens kan doen.
Onze samenleving voltrekt zich binnen diverse denkbeelden, waarbinnen uiteenlopende waarden de richting bepalen.
De waarheid heeft haar rechten, zegt het spreekwoord. Wetenschappers verdedigen die rechten. Maar houden zij wel voldoende rekening met het gegeven dat wetenschap een zaak is van onderbouwde waarschijnlijkheden, niet van zekerheden?
De politici moeten uiteenlopende waarden tegenover elkaar afwegen en vervolgens een doordachte beslissing nemen. Zij moeten publieke verantwoording afleggen. De medische cijfers zijn één ding, economische groei en mentaal welzijn, een andere. Politici wikken en beschikken. Ze bezitten het primaat van de macht, tot zolang ze weggestemd worden!
Bron: De Standaard – 4 en 5 juni 2021 – En waarom zouden wetenschappers niet mogen twitteren? Door Rudi Laermans.
De coronapandemie stortte zich op alle mensen in de wereld, wat niet betekent dat iedereen ze op eenzelfde en gelijke wijze beleefde. Het lot bepaalde de graad van het slachtofferschap.
Elke mens werd anders getroffen. Er circuleren massa’s verhalen over pijn, verlies, wanhoop, depressie en zo meer.
De ‘inequity aversion’, de afkeer van onbillijke ongelijkheid zit in onze natuur ingebakken. Niemand vindt het rechtvaardig als andere mensen meer hebben of – in het geval van de pandemie - minder lijden zonder dat daarvoor een verklaarbare reden bestaat.
Niettegenstaande zijn veel mensen er zich doorgaans van bewust dat hun persoonlijk verhaal niets meer is dan een flard van een alles en iedereen overstijgend groter verhaal. Vaak kon men tijdens de pandemie dan ook horen: ‘Ik heb het lastig, maar ik mag niet klagen want anderen hebben het nog lastiger.’ Dat psychologische mechanisme heet leedhiërarchie. Het wikken en wegen van leed zit ingebakken in ons denken.
Leedhiërarchie of ‘victim hierarchy’ raakt bovendien aan schuld en onschuld. Als onschuldige mensen zelf moeten lijden in de plaats van iemand die blijkbaar schuld treft en het beter heeft, dan rest weinig ruimte voor mildheid en begrip. Leedhiërarchie wordt daarenboven vrij vlug een manier om te bepalen wie welke hulp krijgt en wie ervan verstoken blijft. Het schalen of taxeren van leed wordt daardoor een amorele bezigheid, want pijn en verdriet kunnen niet gelenigd worden met behulp van een weegschaal.
Bron: De Standaard – 29 en 30 mei 2021 – Waarom mijn en uw pijn nooit dezelfde zullen zijn. Door Sarah Vankersschaever.
