ANTWERPEN (RKnieuws.net) - Degelijk en netjes geschreven. Dat is de conclusie van theoloog Stijn Van den Bossche over de brochure Ambten en bedieningen van de Belgische bisschoppelijke commissie voor kerk en geloof. Maar de crisis van het ambt heeft volgens hem niet alleen met een verkeerd verstaan ervan te maken. Ook het priestertekort speelt een belangrijke rol.

Nadat een eerder schrijven van de commissie voor kerk en geloof het over ‘ritueel en sacrament’ had, wordt nu ingezoomd op de bedienaars van die rituelen en sacramenten. De terechte zorg van de commissie is dezelfde gebleven: de kerkgemeenschap behoeden voor de onmogelijke ‘zelf-bediening’ van het heil. In plaats daarvan houdt ze de gemeenschap voor dat die haar heil – en zichzelf – veeleer ontvangt van de Heer zelf die haar dient. Ik had toch wat gemengde gevoelens bij de brochure.

De tekst begint met een verantwoording. Vaticanum II herontdekte de lekengelovigen in de kerk, die in de decennia daarna allerlei taken op zich gingen nemen. Tegelijk zette een ‘drastische uitdunning’ door in de priestergelederen. Daarop sprongen leken in de bres, met als resultaat een aantal "belangrijke nieuwe en fundamentele vragen in de praktijk’’ die om aandacht vragen. Leken kunnen immers aanvullend een aantal niet strikt priesterlijke taken op zich nemen, maar we moeten ons realiseren dat het vervangen van de priester door een leek net niet het vervangen van de priester betekent. Dat kan alleen een andere priester.

Dat complementaire samenspel van vooral priester en pastoraal werk(st)er zet de brochure uiteen in drie hoofdstukjes. Het eerste hoofdstuk schetst een theologisch profiel van de gewijde ambtsdrager en de pastoraal werk(st)er. Terecht herinnert de tekst eerst aan de visie van het concilie op de kerk als een gemeenschap (communio) van gelovigen, waarin iedereen op gelijkwaardige wijze gezonden en medeverantwoordelijk is. Geen enkele gedoopte kan zich dan ook ontslaan van apostolaat als zending, in de wereld en in de kerk.

Daarbinnen kunnen allerlei diensten en charisma’s worden onderscheiden en op een bijzondere positie staat het gewijde ambt. Van dat gewijde ambt, dat als apostolisch ambt de band van de kerk met de zending van Christus zelf garandeert, krijgen we vervolgens een kleine theologie geserveerd. Het blijft historisch indrukwekkend dat al in het begin van de tweede eeuw dat ambt een vaste drieledige gestalte aannam van bisschop, diaken en priester – toen veeleer in die volgorde. Die trits wordt dan ook aanbevolen in de oecumene.

De brochure zegt iets over de drie, maar besteedt terecht de meeste aandacht aan de priester. Pas na een eeuwenlange priesterlijke reductie van de kerk herontdekte Vaticanum II immers de andere kerkelijke spelers: de bisschop, de diaken, en ook de leken. Maar van de weeromstuit groeide her en der verwarring bij priesters én gelovigen over de plaats van die priester in de kerk. Als medewerker van de bisschop in diens verkondigende, liturgische en herderlijke taak, stelt de priester Christus tegenwoordig als ‘het tegenover’ of het Hoofd van zijn Lichaam – de kerkgemeenschap. Daarom representeert de priester ook in zijn persoon de lokale en de grotere kerkgemeenschap.

Permanente diakens van hun kant zijn geen lagere priesters. Zij vertegenwoordigen Christus veeleer op een andere wijze: niet als Hoofd, maar als dienaar. Het valt toe te juichen dat, waar het concilie nog enigszins aarzelde, de commissie vanuit de hedendaagse theologie het diaconaat nu duidelijk naar de dienstbaarheid oriënteert.

Vervolgens komen de pastorale werk(st)ers aan bod. Terwijl alle gelovigen medeverantwoordelijk zijn, werken zij van dichterbij mee met het gewijde ambt. Ze belanden daarmee op een soms wat ongemakkelijke tussenpositie. Theologisch handelen ze vanuit hun doopsel en vormsel – dus niet vanuit een wijding –, maar kerkelijk "krijgen ze hun missie van de bisschop’’ en dus liefst niet van een parochie. Een dergelijke zending is een nieuw gegeven in de kerk en het toenemende tekort aan priesters bemoeilijkt nog eens hun identiteitsgroei. Het kan dan ook niet verwonderen dat het profiel van pastoraal werkers en werksters nog verder moet worden uitgeklaard.

Het tweede, erg korte hoofdstukje behandelt enkele socio-culturele achtergronden die het verstaan van het gewijde ambt bemoeilijken. Eerst wordt de reductie van het ambt tot een loutere functie en niet een tegenwoordig stellen van Christus waartoe alleen Hij zelf bekwaamt, besproken; daarna de democratie als zelfbestuur die nooit helemaal van toepassing kan zijn op de kerk; en ten slotte een tekort aan aandacht voor het ‘meer dan dit aardse leven’.

Enkele aanbevelingen ronden de brochure af. Er moet eerbied zijn voor de eigenheid en het samenspel van de ambten en bedieningen. Om het ambt te verstaan, is vorming nodig: het ambt is theo-logisch. Maar er is ook spiritualiteit van doen, want zich door de Heer laten leiden, vergt permanente bekering van de mens. De herders in de kerk worden ten slotte moed en vertrouwen toegewenst.

Laat er geen misverstand over bestaan: de brochure is degelijk en netjes geschreven, en verdient absoluut aandacht aan de basis. Voornamelijk over de theologie van het ambt zal hier en daar ook nog wel verdere toelichting nodig blijken.

Mijn frustratie bij het lezen is evenwel dat nog zo veel meer meespeelt in de crisis die het priesterambt doormaakt, in onze gewesten en in de wereldkerk.
Die crisis wordt enerzijds veroorzaakt doordat de betekenis van het ambt niet langer wordt begrepen en dat probeert de brochure te verhelpen.
De crisis is anderzijds ook te wijten aan het tekort aan gewijde bedienaren. Welnu, dat tekort bewerkstelligt evenzeer het niet-verstaan van het ambt als het niet-verstaan het tekort veroorzaakt.
En van dat tekort lijkt de kerk, wereldwijd en in de brochure, toch een beetje weg te kijken.

De correcte herinnering aan de betekenis van het ambt dreigt dan op termijn te resulteren in een herinnering aan de tijd toen dat ambt er nog was. Ik leg daarom een aantal thema’s voor die ik ook graag in de tekst behandeld had gezien, al beoogde de commissie uitdrukkelijk geen volledigheid. Ze slaan allemaal op het samengaan van ambtsverstaan en ambtstekort in de verhouding tussen priester en leek.

Er is allereerst de onvoltooide ontklerikalisering van de kerk.
Eeuwenlang werd het kerkgebeuren gereduceerd tot een aangelegenheid van de clerus. Ten onrechte werd daarbij ook het religieuze leven verregaand geklerikaliseerd.
Het kan dan niet verwonderen dat de eerste inschakeling van de leek na het concilie in feite voor een deel ook een klerikalisering van die leek is geweest, veeleer dan een ontklerikalisering van de kerk. Zowel de idee dat er geen gewijd ambt meer nodig is in een lekenkerk, als de idee dat leken alles moeten kunnen wat de priester kan, vertrekt nog vanuit het ambt als het centrum van de kerk.

De doelstelling van de kerk is evenwel de liefde gestalte te geven.
Het huwelijk en het celibaat – en niet het ambt – zijn daar de ijk van als de twee wegen waarlangs het doopsel wordt voltooid.
De moeilijkste zoektocht is dan ook die naar de invulling van het apostolaat van de leek, dat is de eigen zending in de kerk en in de wereld die elkeen bij zijn doopsel ontvangt. Niet die naar zijn eventuele pastorale taak als medewerker van het ambt. Maar die zoektocht naar de ‘echte’ leek wordt bemoeilijkt doordat wereldwijd leken al te zeer worden opgeëist voor binnenkerkelijke en pastorale taken. Dat komt deels door het tekort aan priesters, in die mate zelfs dat het wel lijkt alsof je pas een goede christen bent als je ook aan pastoraat doet. Dat voert ons dan weer terug naar een klerikale kerkvisie.

Onze ontkerstende samenleving heeft vooralsnog geen minderheidskerk opgeleverd, maar een ‘hybride kerkgestalte’ – een term ontleend aan Gisbert Greshake, die overigens geen louter negatieve lading heeft.
Enerzijds vormen we een kleine kerkgemeenschap van mensen die hun leven op Christus trachten te oriënteren.
Anderzijds vormt die kleine groep met haar nog veel kleinere groep gewijden het service-instituut voor een heel grote groep mensen in onze samenleving, wanneer die met religieuze noden wordt geconfronteerd. Dat is vooral bij de levensovergangen het geval. Rome blijft bovendien aandringen op een strikt sacramentele service aan die grote groep, een begrafenis mét eucharistie bijvoorbeeld. Dat brengt mee dat de leken de priesters net in dit soort service-pastoraal niet kunnen vervangen. Die situatie lijkt op termijn onhoudbaar, en zo’n priesterbestaan is allerminst aanlokkelijk voor eventuele kandidaten.

In de brochure lees ik: "Zo behoort tot de basisstructuur van een parochiegemeenschap wezenlijk een priester-pastoor.’’ Zonder priester is er immers geen eucharistie en dat is net een kernmoment van de kerk. Daar ben ik het helemaal mee eens. Tegelijk lees ik in de pers de commentaar van een bisschop bij de synode over de eucharistie die net in Rome afliep. "Hij verwees naar Brazilië, waar in sommige gebieden maar één priester voor tachtig- tot negentigduizend gelovigen is: ‘Daar worden gewoon altijd woord- en gebedsvieringen gehouden, wachtend op het moment dat er weer een priester langskomt voor de eucharistieviering.’’’

Kun je je een grotere tegenstelling indenken? Wereldwijd functioneert een ruime volstrekte meerderheid van de parochies zonder pastoor. Dat lijkt mij de grootste pastorale inconsequentie die de kerk vandaag vertoont: wie voedt hier wie op tot een niet langer verstaan van het ambt – bij gebrek eraan?

De zoektocht naar meer gewijden leidt tot de discussie over de ambtscriteria. Ook al zal de afschaffing ervan het priestertekort niet oplossen, toch speelt het verplichte ambtscelibaat wel degelijk een rol. Die opmerking heeft hoegenaamd niets te maken met de waardering voor het celibaat op zich. Maar de betekenis van het celibaat verschuift in een postchristelijke context.
Weliswaar te kort door de bocht geformuleerd, functioneerde het celibaat in een kerk van ‘christenen-door-geboorte’ als een getuigenis dat iemand zijn christen zijn ernstig nam.

Vandaag evenwel, in een kerk van ‘christenen-door-bekering’ (kardinaal Carlo Maria Martini) verschijnt het celibaat niet langer als een bijna noodzakelijke voorwaarde om te tonen dat je christen zijn je menens is. Daardoor is er onder de nieuwe christenen een aantal dat wel zijn leven aan de kerk wil verbinden, maar zich niet tot het celibaat weet geroepen als automatisch verbonden met het kerkelijk ambt.

Diezelfde verschuiving verklaart ook waarom een onevenredig hoog aantal kandidaten die zich vandaag nog wel voor het celibataire ambt aanmelden, homoseksueel is – al zijn er om begrijpelijke redenen van vertrouwelijkheid geen precieze cijfers beschikbaar. Die bedenking houdt echt geen afwijzing in van homoseksueel geaarden voor het celibataire ambt, noch de suggestie dat ze minder geschikt zijn. Maar het lijkt toch niet gezond dat het verplichte celibaat zo’n filter installeert op de belangstelling van kandidaten voor het gewijde ambt.

Ten slotte. Drie vierde van de studenten die mijn colleges over de theologie van ambten en bedieningen volgen in Utrecht, zijn vrouwen. Ik pleit noch daar noch hier zomaar voor de priesterwijding van de vrouw, maar ik wil opmerken dat in de kerk de dienst van de eindverantwoordelijkheid met wijdingsmacht is verbonden. Het concilie heeft om heel goede redenen het samengaan van die twee beklemtoond: de betekenis ervan is dat uiteindelijk de Heer zelf zijn kerk leidt. Om het in sociaal-wetenschappelijke termen te verwoorden: de ‘decision making’ in de kerk behartigen we allen samen of synodaal; de ‘decision taking’ evenwel komt toe aan de hiërarchie.

In die hiërarchie hebben vrouwen nu geen plaats en dus participeren ze niet aan de beslissingsmacht. Dat is toch bijzonder problematisch. De complementariteit van man en vrouw in de kerk wacht dringend op verdere uitwerking, allereerst op het vlak van de uitsluiting van de vrouw uit elk gezag: het leerambt kan hier niet blijven wegkijken, aldus Stijn Van den Bossche.

(Bewerking: vetjes, cursief, onderlijnen en nieuwe aline's door mezelf)