Tamelijk geslapen. Weer is 't dorp beschoten. Nu vernemen we dat de Engelsen in den Langenberg zijn. Is 't waar of niet, we weten het niet. Maar niemand van daar komt in 't dorp en niemand mag van hier naar daar. Daarom zal het wel zijn. Deze week is ook pater Schellekens van Postel naar Wortel gekomen, en kwam over Bolk. Daar waren het al Engelsen wat hij zag. Toen naar Wortel en daar zit hij nu weer top in den oorlog. Zoo dat de Engelsen nog 5 minuten van ons verwijderd zijn, zoo zitten wij hier al 14 dagen. Dan is er nog doorgekomen E.H.De Clerck die komt van Bornem. Die moet ook voor den tweede maal bevrijd worden. Ze doen als het mogelijk is 's morgens een H.Mis. Stilaan loopt den dag ten einde.
Langenberg is een gehucht van Wortel, richting Merksplas. Slecht gegokt van de twee paters, allebei afkomstig van Wortel. Zij waren naar het ouderlijk huis teruggekeerd via bevrijd gebied, maar kwamen nu weer aan in bezet gebied. Waarom deze paters op gevaar van eigen leven naar huis terugkeerden, is niet helemaal duidelijk. Mijn moeder vermoedt dat zij op gezette tijden uit hun klooster werden weggestuurd om eten te besparen, en in de hoop dat ze bij hun terugkomst voeding van op het platteland mee terug binnen de kloostermuren brachten.
Slecht geslapen, veel geschoten. Eerst onze rogge dju en smakelijk samen eten (rogge boterham). De neus eens buiten gestoken hoe het gesteld is. Stukken over gans het dorp en...bedrukte gezichten. Nu is 't oorlog. Ze staan daar nu het hunne aan te staren waar ze zoo aan hielden. Den molenaar Mentje Aerts is geweldig getroffen. Bij smid Peeraer ook gans het huis doorschoten. Nu begint Wortel er zoo maar akelig uit te zien. Zoo vergaat den dag met onder de obussen te leven stilaan ten einde, en zoeken we stilaan ons ondergronds verblijf waar we allen gerust zijn en daarom zeggen we elkaar slaapwel, wat morgen weer zijn zal. (ander schrift) Stukken over gans het dorp. Overal staan bedrukte gezichten hun huis aan te staren waar ze zoo aan hielden. Den molenaar Aerts op dien nieuwen hoek gans kapot, daar ligt nog eene obus in huis niet ontploft. Bij den smid Peeraer alles kapot. Ik weet niet of de meubels die van ons daar stonden kapot zijn. Ik ga nog niet zien, dat is te ver van huis.
De slaapkamer, de logeerkamer en de eetkamer waren weggehaald en ondergebracht in het magazijn van de smidse Peeraer. Dit om plaats te maken voor broer Charel en zijn gezin. In afstand stonden de meubels op een dikke km, wat niet ver is...in vredestijd. Maar onder de beschietingen is zelfs een tochtje door de tuin een risicovolle onderneming.
Des morgens moeten we geregeld om brood naar den bakker. Daar wisten ze te vertellen dat de brug van Hoogstraten in de lucht gevlogen was en weer andere huizen beschoten. 's Morgens, dan kan men zich eens buiten wagen, doch gedurig vliegen de kanonballen over het dorp en in alle richtingen. Daarom verlangen we dat er iets gebeurt. Dan zullen we, als we mogen gauw in Turnhout zijn. Want hoe dikwijls we al gezegd hebben, wat geluk dat moemoe niet hier is. Er zijn vandaag veel vliegers. Die doen druk aanvallen op de fronten 10 minuten van ons. We zien de eerste gekwetsten languit op een kruiwagen. Langzaam rijdt deze neven ons, met, denk ik, het been kapot volgens het bloed aan zijn broek. Oorlog in de volsten zin van het woord. Naar 't schijnt worden de doden begraven waar ze omstreeks vallen. Den dag eindigt en we verblijven onder den buttom.
De brug van Hoogstraten over de Mark aan Klinket. Hier wordt bedoelt: moemoe Verheyen. Op de kruiwagens werd kippengaas gespannen om het oppervlak gelijker te maken voor het vervoer van gewonden.
Het dorp is weer beschoten, want de slaap is slecht geweest. 't Is 10 ure. We hebben de koffie in onze kelder genomen en we zijn gewassen. Eens even het keldergat oplichten en dan vernemen we dat Jan Druyts en Fons Van den Broeck de huizen stuk geschoten zijn. En er worden er nog al meer genoemd.
In den namiddag werd het Duitse geschut beschoten door Engels geschut. Ik en Charel stonden aan de voorgevel te zien, en opeens, hoeveel granaten we ineens daar achter in de akkers zien slaan, hij werd omzeggens omgeploegd. 't Was niets dan zand en rook wat we te zien kregen, en kraken en donderen dat horen verging. Doch het Duits geschut gaat verder en vuurt in de richting van de Engelsen. Deze hadden hun doel gemist. Een half uur nadien een vlieger die verkent waar het geschut juist is opgesteld. Het cirkelt daar boven in het rond. Weldra een geweldig fluiten en gesuis van obussen en granaten, houwitsers of wat nog. Een gekraak, gekerm van mensen en geklaag of geloei van beesten in de weiden. Hout van bomen, russen (zoden), zand, het vliegt alles de lucht in. Daarna wordt het stil. Dat stuk geschut zwijgt. Soldaten zijn naar de eeuwigheid. Nog een enkel schot der Engelsen en het geloei der beesten die nog niet gans dood zijn, doch met stukken ijzer in het lijf of beenen, griezelig om te horen. Nog enkele schoten. 't Is 7 uur, alles valt stil. Een boer wordt verwittigd dat beesten dood zijn. Een soldaat die waarschijnlijk het er heelhuids heeft afgebracht, komt het zeggen. De boer gaat zien en daar liggen 4 schoone koeien dood, van een ander nog het been over en zoo nog al meer.
't Is middag en rond 4 à 5 uur komen de vliegers gewoonlijk. Ja, we horen ze weer. Ik en broer Charel gaan zien waar ze hun slag gaan aanvangen, ter streken kolonie denk ik. Ze toeren en duiken en schieten en den een na den andere, ijzingwekkend als men dat aanziet. Dat ze zo al maar niet doen boven het dorp want dan zal het besten er wel af zijn. Ze trekken af, ze hebben hun taak volbracht. 20 minuten geschoten. 't Is te hopen dat ze er veel bang gemaakt hebben enz. enz.
't Wordt stilaan tijd om ons slaapvertrek dicht te maken want dadelijk beginnen de kanonnen weer van hun te laten horen. Nog een rozenhoedje en we leggen ons zo goed het gaat voor de zooveelste maal in de kelder.
"Gewassen" klinkt simpeler dan het was: geen kraantjeswater, alleen regenwatr van de pomp. Verder sanitair: "den emmer"! Wat hier beschreven wordt, is het luchtbombardement op Wortel Kolonie. Die periode van 25 dagen was er een van absolute stilstand in het economisch leven: niet werken wegens onmogelijk. Charel was beroepsmilitair, grootvader smidsgast
Het was altijd nauwgezet luisteren naar de geluiden van de beschietingen. Op de duur werd iedereen specialist in het herkennen van geluiden die bij dat of dat type geschut hoorden. En iedereen blij als een bepaald Duits geschut niet meer te horen was.
Tamelijk geslapen. Er werd gezegd dat er hier en daar stukken van de huizen zijn. Er werd ook gezegd dat er daar en daar obussen in 't huis geslagen (zijn). Nu komt de schrik aan de mensen en nu zien we niemand meer op straat. Nu kruipen allen de kelder in, het wordt gevaarlijk. De avond valt, de kanonnen bulderen in de verte en we kruipen de kelder in.
's Morgens met ons drie naar een kort miske. 't is slecht weer, dat maakt den toestand nog somberder. Zoo wordt het middag. De vrouw van Charel moet eenige doeken op den draad hangen. Een geweldige knal, ze valt tegen den grond doch om zich aan de stukken ijzer te onttrekken.
Daar vliegen de eerste stukken naast ons ooren doch niemand had letsel. We vinden de eerste stukken van de obussen. God zij gedankt, 't is goed vergaan want we stonden juist allen aan de deur om een luchtje te scheppen, maar daarna doken we weer onder.
De bruggen aan de Papenvoort hebben ze laten springen, van tram en steenweg, en nog meer bruggen over de Mark. 't Is avond en we gaan slapen, en zien wat het morgen maandag weer zal zijn.
Zelfs de Heilige Mis ondervindt last van de oplaaiende strijd, vandaar een "kort miske". Zoals eerder al vermeld, was de vrouw van broer Charel, die met zijn gezin bij mijn grootouders was ingetrokken, bevallen van een derde kind, Ludo. Wellicht waren de doeken van de nieuwgeborene.
De "stukken ijzer" zijn natuurlijk schrapnells van het geschut. Het is bijna ondenkbaar, maar mijn moeder voegt aan dit verhaal toe dat de aanwezige kinderen kort daarna schrapnells gingen rapen. Rogerke raapte een groot stuk op maar liet het al even snel vallen: heet! En blèten natuurlijk.
De tram die normaal over de nu gedynamiteerde brug liep, reed in vredestijd van Hoogstraten naar Turnhout. In oorlogstijd was er geen vaste verbinding.
Elke avond werd de bedstee in de kelder opgezocht. Daar was het immers veilig. Vader (mijn grootvader) was de laatste om even naar boven te trekken om enkele zakken op het keldergat te leggen, en een flexibele buis te steken voor verluchting. Dit moest volledig verduisterd worden, uit schrik voor bombardementen en beschietingen. Het afdekken van het keldergat gebeurde in ijltempo want je wist nooit wanneer er wat uit de lucht kwam vallen.
Dit levensritme werd 25 opeenvolgende dagen volgehouden. Bezigheidstherapie voor mijn grootvader in die periode was enerzijds zelf tabak versnijden, en natuurlijk dit dagboek bijhouden.
In de loop van deze 25 dagen groeide het bewonersaantal van de kelder van mijn grootouders nog aan, met moemoe Versmissen die achter de tuin woonde, en ook de achterbuurvrouw, Marianneke Van Bergen, die in de loop van deze oorlog weduwe was geworden, en in haar eentje schrik had.
Alles nog hetzelfde uitzicht. De troepen in 't dorp staan 's middags ingepakt. Tegen den avond wordt het vertreksein gegeven. Ieder is benieuwd waar het naartoe zal gaan.
We wachten zo naar het einde. Maar neen, we zien achter ons in de akkers twee auto's, wagens, soldaten en geschut. Het is een graven en hout planten. De auto's gaan weg, de mannen aan 't geschut, met benepen hart waar 't geschut op gericht is.
Het begint te duisteren. Daar zijn de troepen uit het dorp. Eerst een boerenkar met boerenpeerd, tweede een boerenkar met autowielen van een boer uit Bolk met peerd, derde een hollandse wagen, mooi geschilderd, vierde een pas nieuwe boerekar van een boer van Wortel nog niet gediend met boerepaard, vijfde een bakkerskar van Herentals met bakkerspaardje, enz.enz. Ze trekken Castelré in.
Wij trekken de kelder in. Slaapwel.
De Duitsers staan vertrekkensklaar om het dorp (definitief?) te verlaten. Zoals voorheen al gemeld, veel lijn en discipline zit er niet meer in, en al wat maar enigszins beweegt en lasten kan dragen, is aangeslagen en wordt gebruikt voor de aftocht.
De tocht gaat richting Castelré in Nederland, omdat alle andere richtingen reeds zo goed als onmogelijk zijn voor de wijkende Duitse troepen. We weten immers reeds dat de Papenvaart (Merksplas) bevrijd is.
Het graven en planten van hout zal wellicht bedoeld zijn om het geschut enigszins te camoufleren. Bij de dorpsbewoners zit de schrik er in. Is het geschut misschien op de dorpskern gericht ?
We vernemen dat op 't gevang een aantal obussen zijn
terechtgekomen. Allen zitten ook in de kelder. De toezichter met zijn
gezin ook, doch ook de opzichter had zich daags tevoren bij dat
geweldig geschut boven gewaagd. Een obus vliegt binnen en Edward
Fransen is niet meer. Vrouw en kinderen zitten in de kelder, vader ligt
in de keuken dood. Oorlog zegt men, ja, dat is oorlog.
Heel
den dag nog gebulder en verandering van geschut. De dag verloopt verder
onder kanongebulder. De avond valt, en we duiken op onze legerstede. In
den nacht worden we allen opgeschrikt door een geweldigen schok. Wat
zou dat geweest zijn ? We proberen verder te slapen, wat na zoo iets
niet gemakkelijk gaat.
Wat er precies
gebeurd is, is niet duidelijk. Het gaat in elk geval niet over de
Kolonie van Merksplas, wel over de gevangenis van Hoogstraten.
We horen geschut dat achter ons in 't hout staat opgesteld, aan 't gevang en daar verder. Daar komen troepen in 't dorp. 't Is een gekook bij Swaenen in huis, op de koer en onder de bomen voor moeders deur. Zo verging den dag tot zaterdag en we hebben tamelijk in de kelder geslapen.
Duitse soldaten kwamen met hun hebben en houden, met paarden, kruiwagens of te voet in het dorp en slaan er hun kamp op. Vandaar de verwijzing naar het gekook, blijkbaar hebben ze het erf van Swaenen uitgekozen als plek om te overnachten. Heel het dorp in rep en roer.
Hiernaast vind je een foto van mijn grootvader, Jaak "Koob" Versmissen. Hij was smid te Wortel ten tijde van de tweede wereldoorlog. Daarnaast schilderde hij, vooral fragmenten uit de natuur rondom hem. Hij stierf in 1972.
De Engelsen zijn weer weg over de vaart. De Duitsers komen bij broer (Nand) zeggen dat hij de Engelsen heeft ingelicht. Hij beweert van niet. Dat kunt ge denken, maar hij was bang dat moogt ge geloven.
Ze zijn met twee jonge sloebers, ze doen hun zoeking en vinden een klein brokje van den Duitsen kaas. Toen zat het er op. Ze pakken Nand op en smijten hem tegen de muur. De andere neemt zijn geweer en slaat met den kolf om hem op het hoofd te treffen. Doch broer wijkt en ongedeerd, nog ne keer en 't is nog niets.
Broer denkt dat ze zinnens zijn hem te doden, en bid stil in angst. Maar ze vinden niets meer, want het overige heeft hij onder de geit in het mest gestopt, gelukkig. Zijn twee zoontjes zitten in den schuilkelder te wenen, en wie daar nog bij zit, is Hector Michel al van daags tevoren.
Dien was te voet van Colonie Merksplas naar Wortel moeten gaan om te zeggen dat ze de mannen (vagebonden) pap moesten geven want dat er geen brood meer was voor hen. De Engelsen hadden hem dan zien gaan en hem teruggeroepen, omdat er zou geschoten worden. Hij kwam met de handen in de hoogte terug naar de Engelsen. Hij wist niet dat het ons vrienden waren en dacht dan niets anders dan dat hij krijgsgevangen was door Duitsers en dierf daarom niet uit den schuilkelder komen. Ja, dat was zoo'n bangen grap om later eens mee te lachen.
De Duitsers zijn hier in Wortel met geschut, en nu horen we niets meer dan gebulder, en we gaan in den kelder slapen.
Een hachelijk standje voor broer Nand, die de dag daarvoor van de Engelsen had meegedeeld ("gepaard") van de buit uit de Duitse Rode Kruiswagen. Nogal wiedes dat hij ontkent dat hij iets heeft, maar het zal met een klein hartje geweest zijn.
Het bezitten van een stukje kaas of spek was uit den boze, omdat men dit eigenlijk niet kon bezitten, tenzij onrechtmatig bekomen. Alle voorraad werd immers bepaald aan de hand van rantsoenzegeltjes. Als men in het bezit was van slachtvee, moest dit gegarandeerd (deels) ingeleverd worden.
Ook opvallend is het op en neer gaan van de frontlijn. Inderdaad is WO II een veel dynamischer gebeuren dan de loogravenoorlog uit WO I. De ene dag is een stuk grondgebied van de ene strijdende partij, de volgende van de andere. Zoals hier wordt beschreven.
Dinsdag 26 september ga ik eens op den toren zien, en zie twee kerken van Turnhout, St.Pieter en H.Hart. De derde is te laag in de bomen. Nu zie ik dat ze de kerk van Rijkevorsel aan 't beschieten zijn. Ja, de toren moet verdwijnen.
Om 1 uur in den namiddag ga ik nog eens zien. De toren staat nog recht, maar het dak is al gehavend. Om 4 ure ga ik nog eens zien, en de toren is verdwenen. Ik zeg het in de buren en toen werd den toren van Wortel een echte uitkijkpost.
Allen wilden de kerk van Rijkevorsel zien. Hij rookte lichtjes, doch eer allen het gezien hadden, sloeg de vlam uit de beuk tegen den toren aan, en zoo heb ik gezien hoe gans de kerk eene vuurgloed was. Het werd avond en we horen de kanonnen zoo goed en slapen in de keuken.
Bij dit fragment was mijn moeder zelf bij. De bedoelde toren die als "uitkijkpost" dient, is in elk geval de kerk van Wortel. Ook zij zag de vlammen in de toren van Rijkevorsel. Ze zijn dan naar beneden gegaan om het nieuws te melden. Toen ze drie uur later nog eens de toren bestegen, was die van Rijkevorsel deels verdwenen en was er nog een vuurgloed te zien. De klok op de toren aldaar was blijven stilstaan op 15.45 u. Lees hiervoor eveneens "Het boek Isidoor" van Aster Berkhof.
Ook pastoor Lauwereys vermeldt de vernietiging van de toren van Rijkevorsel in zijn gewaardeerd verslag. Om 17 uur verneemt hij dat de toren van Rijkevorsel in brand staat. Aan beide kanten van de toren hangt immers een rookwolk, en verder ook oostwaarts boven de dorpskern. Om 21 uur woedt die brand nog steeds erg fel. Er wordt verteld dat 800 Engelsen slaags geraakt waren met 1000 Duitsers in Rijkevorsel.
Op die dag gaat mijn broer Charel zien naar mijn ander broer Nand of het waar is geweest of de Engelsen daar waren. Ze hadden er geweest, ja. Maar wat daar om ging moet ik zelf door mijn broer Nand vernemen alvorens ik het schrijf, want daar is iets gebeurd wat nu nog niet op papier mag staan.
Een echte 'cliffhanger': een beetje drama en extra spanning is mijn grootvader blijkbaar niet vreemd.
Hier volgt dan het verhaal van mijn broer dat ik drie weken later uit zijn eigen mond verneem. Hij vertelt: "Ik was aan 't bakken en was zoo den deeg aan 't kneden. Ik had zo wel wat gerommel gehoord maar ik dacht dat het op de steenweg was en ging dus niet zien. Daar komen langs achter 3 4 5 man binnen met hun mitraillette in hun handen op mij gericht. En ze zegden zoo "bos isie".
Geen idee wat met deze twee woorden bedoeld wordt. "Boch ici ?" waarbij boch dan 'mof' in het frans is, lijkt mij het meest waarschijnlijk. Temeer daar één van de binnengevallen Engelsen - want dat zijn het - frans blijkt te spreken.
Ik steek van schrik mijn deeghanden in de hoogte, en zeg zoo al bevend "bos...bos..., non en ne..., vou zet englis men". "Jes", is het antwoord, "jes jes". En ik gaf ze hun mijn deeghanden, en die een kon goed frans en die zegde dat we in de schuilkelder moesten gaan want dat er geschoten zou worden.
Terwijl waren er zoo al 50 60 man hier en daar achtergekropen. Wij gingen in de schuilkelder en die officier ging mee. Broer gaf zoo veel uitleg hij kon, maar de Engelsen hadden niet vermoed dat ze zoo dicht bij de goede baan waren, maar 75 m er af.
Daar horen ze een moto rijden. Alles verdoken en hun mitraillette in hun handen en daar was de moto in 't zicht. Rits rits rits en nog en nog. Daar valt den soldaat doorschoten van zijn moto. Een twee man kruipen er naar toe, sleuren alles van de band en 't is in orde.
Weer inlichtingen door mijn broer en daar komt een luxeauto aangereden. Al de Engelsen op post. Bur r r r r r de auto valt stil, de Duitsers zijn dood of gewond. De doden worden opzij getrokken, de gewonde wordt gehaald. De auto zou voortgereden zijn.
Het gesprek met de Engelsen om hen maximale inlichtingen te verschaffen over de plaatselijke situatie, ligging van Duitse posten enzomeer wordt kennelijk een paar keer onderbroken door Duits verkeer.
Weer (geeft broer Nand) inlichtingen, totdat er weer wat op de baan kwam. Nu waren 't nog eens van 't Duitse Rode Kruis. De (Engelse) officier lost een schot tot verwittiging om te stoppen, maar in plaats daar gehoor aan te geven, werd het vuur geopend uit al de auto's van 't Duitse Rode Kruis. Nu was het een geschiet. In orde. De Duitsers die nog konden, moesten hun armen in de hoogte steken. Een auto kapot. De Duitsers werden krijgsgevangen gemaakt en ze moesten hun auto meenemen op weg naar Oostmalle.
Die moffen vervoerden dranken, sigaren en kaas in de wagens van 't Rode Kruis. Van dit alles had broer goed mee gepaard (hij kreeg er zijn deel van) zoo zegde hij.
Dien avond werd een Duits op het kerkhof begraven. Wat stro er onder wat strooi erop en dan de put terug toe (hij stierf voor ... den führer).
Blijkbaar nam men het niet zo nauw met "propere" spelregels, zoals blijkt uit het oneigenlijk gebruik van de rode kruiswagens.
Goed nieuws in den namiddag. Ze zegden dat de Engelsen in Rijkevorsel waren, neen, ze waren aan de Papenvoort, ze hadden in Bolk geweest want ze hadden sigaretten en chocolade gekregen. Is 't waar of niet, we weten het niet.
De Engelse tanks waren aan de Papenvoort, weer iets wat we niet geloofden. Broer Charel gaat dinsdag morgen zien bij onzen Nand. En waarlijk ze hadden daar geweest, 50 à 60 man zegde hij. Wat daar gebeurde, weet men niet. Men wacht naar Nand zijn woorden.
Charel en Nand, die in dit fragment vernoemd worden, zijn twee broers van mijn grootvader Jaak. Charel woonde in bij Jaak in Wortel, nadat zijn eigen woonst in Limburg (in Heppen of Beringen, dacht mijn moeder) was plat gebombardeerd. Hij wist met zijn familie inclusief vier kinderen geen raad, en trok dan naar Wortel op invitatie. In de (schuil)kelder is hun vijfde kind geboren.
De bevrijding zonder slag of stoot wordt vernomen. Dat is zeker de uitwerking van dat (schoon) vliegtoestel en parachute.
Waarschijnlijk heeft mijn grootvader het hier over de bevrijding van Turnhout. Inderdaad was Turnhout veel eerder dan Wortel bevrijd. Later bracht het gezin een bezoek aan de familie in Turnhout, en geraakte men niet meer terug in Wortel omdat dit intussen opnieuw bezet was door de Duitsers.
Er komen zo'n 50 à 75 Duitsers in het dorp. De anderen zijn weg. Die mannen hebben niets bij dan 't geen ze gestolen hebben, denk ik, want 't is meer boerengerief dan militair gerief.
De algehele terugtocht is blijkbaar aangevat. Sommigen zien sneller dan anderen in dat de zaak verloren is, en kiezen voor een snelle terugtocht. Maar precies daardoor ontstaat er grote chaos. Dat is eveneens de reden dat alles wat maar wielen heeft, aangeslagen wordt, tot kinderwagens toe.
We vernemen het laatste nieuws van Turnhout. En ze stellen het allen goed, maar daar hoorden ze al veel schieten. Ik had toen nog gezegd dat ze daar zoo'n lawaai maakten, dat het hier heel rustig was, maar het onze is nog achter.
Naar we later nog vernomen hadden, was zondag daarop Turnhout bezet door de Engelsen. Of dat waarheid was, weet men niet vast, we hopen van wel.
In Turnhout woonde de familie Van Dooren, familie langs de zijde van mijn grootmoeder Anna. Opvallend is ook hoe veel geruchten er circuleerden, sommige ervan gingen hun eigen leven leiden. Vaak ontdekte men pas vele weken later hoe betrouwbaar een en ander was.
21 september 1944 - Opgevorderd voor graafwerken (vervolg)
Daar stond weer een mof bij Tuur achter huis met zijn geweer in de hand. Ik zeg "morgen" zoo wel wat uit schrik meer dan uit beleefdheid en hij zegde mij de zelfde groet terug. Ik was zoo 50 meter verder en:
- "Halt! Wat gaat u machen?"
- " Ik moet peerden beslagen für die weermacht".
En alweer:
- "Stimmt dat?"
- "Jaja, dat stimmt".
Ik was al weer weg. Aan Jefke Meyvis een hele bende jongemannen met schop, en twee Duitsers. Niemand die me iets zegde van de Duitsers, maar de mannen vroegen:
- "Waar is uw schup ?"
- "Ik moet er eerst nog een maken".
Laconiek antwoord, dat zal wel een smid-grap geweest zijn. Of hoe zelfs in moeilijke omstandigheden de humor nooit uit de lucht is.
Ik kom aan de smis en ik doe de deur op slot en wensch niet meer dan dat die Duitsers niet komen met hun paarden. Weldra horen we een bende mannen aankomen. August Fransen uit de Langenberg staat aan den kop. Die mannen moesten gaten graven achter de smid en zoo naar de molen.
Er waren er bij die goed werkten, maar er waren er ook bij die gingen lopen, maar ze werden achterna geschoten. Sooi Verheyen was één van de felste, tot driemaal toe. Doch de derde maal gelukte het met drie er vandoor te gaan: Sooi Verheyen, Charel Langers en Neel Van Ostayen, en die kropen bij Verheyen op de schelft.
Door eene pan konden ze zien wat er gebeurde. Ze hadden zoo'n uur gegraven en er kwam bevel "allen naar huis", en de Duitsers moesten vertrekken, allen gingen naar huis en ik ook. Van toen af zijn we niet meer gaan werken.
De Sooi Verheyen waarvan sprake in dit fragment is een ouder broer van niemand minder dan de later welbekende voetballer Jan Verheyen, of dus een nonkel van ex-Rode Duivel Gert Verheyen.
Of mijn grootvader uiteindelijk de "peerden" beslagen heeft voor de "weermacht", is niet helemaal duidelijk. Ik vermoed van niet.
De Duitsers komen 's morgens om zes uur aan de deur. Ze zeggen dat ik moet gaan arbeiden. Für die weermacht, al die jonge mannen. Ik zeg dat ik gaan peerden beslagen für die weermacht, wat ook gezegd was, maar van die kerels moest ik met de spade gaan arbeiden. Binnen eine halbe Stunde moest ik fertig zijn, jawoel.
Maar ik hield de jonge mannen in 't oog die naar de Heilige Mis waren, want de Duitsers wachtten ze af aan Emma Horsten, dat zag ik van boven. De koster was al ingelicht en had de zijdeur losgemaakt. Ik hield van boven de deur in 't oog. Daar stak er eene zijn kopje buiten. Ik riep hem met gedempte stem: "Loop recht naar mijn haag, daar staat een gat in. Daar door en ge zijt weg!".
Daar wippen ze gelijk hazen over 't kerkhof en door de haag, door mijn hof d'ander haag waar broeken scheurden van Jul Kimpen en Jan Swannet. Waar ze bleven, weet ik niet, maar ze waren de pist in.
Alle jonge mannen zaten in de kerk (dat hoorde toen zo) en zouden opgevorderd worden voor een of ander graafwerk. Dat gebeurde regelmatig. Om te beletten dat de mannen moesten werken ten gunste van de bezetter, was de koster ingelicht. Hij zorgde er mee voor dat de jonge mannen konden ontsnappen langs de Sachristie. Liever een gescheurde broek dan werken voor "den Duits". Het verhaal gaat verder:
Daar wordt gebeld, ik ga opendoen. Een onderofficier.
- "Zijt u fertig, ja, en de spade".
- "Ik moet peerden beslagen voor de weermacht".
- "Ach zoo, stimmt dat, jawoehl", was het antwoord. Hij slaat zoo met zijn arm in de hoogte en zegt:
- "Die jungeleute zijn beangstigd van die weermacht, das moessen die nicht. 2 à 3 ure spadewerk en dan haben sie gedaan", zegde hij. Ik ging dan met den Duits nog mee tot aan de zaal en ik ging achter door.
Ik vind het zondermeer schitterend hoe mijn grootvader met zijn beperkte school- en talenkennis het gesprek met de Duitse onderofficier weergeeft. Je voelt je direct 65 jaar teruggeflitst. De 'zaal' waarvan sprake is eigenlijk het Parochiehuis, dat stond tegenover de kerk.
Ik weet dan niet meer juist wat datum ik naar Hoogstraten moest, met de velo ongewenst*, te voet te lang onderweg want de Duitsers waren in aftocht en wie weet wat ze zouden doen.
Dus met de velo langs Poeleinde naar Hoogstraten, mijn velo onderweg bij een goede vriend laten staan want zeker had ik hem moeten afgeven. Ik kwam de dochter van Lowieke Haest tegen al schreiende omdat ze ook haar velo had moeten afgeven.
Dan verder te voet naar Hoogstraten, was me dat een spel van belang, algemene wanordelijke terugtocht der moffen met kar en wagen, per velo, met handwagen, met triporteur, zelfs met kinderwagen en kindervelo. Ik zou me schamen als ik ne zwarte moest zijn, maar God zij dank 't is anders. Ik mijn werk gedaan in Hoogstraten en terug naar huis. Ik had al veel te lang weg geweest van de vrouw dat kunt ge denken. Daar werd onderweg gezegd dat de Engelsen in Oostmalle zijn. Is 't waar? Ik, en we, hopen het.
*ongewenst: tegen zijn zin
Een mooi stukje dat weergeeft welk een chaos er heerste in die laatste dagen van de bezetting. Bij gebrek aan eigen transportmiddelen, was alles wat maar enigszins makkelijker bewoog dan de voeten, aangeslagen door de Duitse bezetter.
Mijn moeder vermoed dat Jaak opdracht had gekregen van zijn werkgever, smid Louis Peeraer, om in Hoogstraten te gaan werken. Normaal gesproken zou de beschreven route, om het kortst te zijn, rechtstreeks van Wortel naar Hoogstraten gelopen zijn. Dit was echter onmogelijk omdat er op de grote baan een Duitse bewakingspost stond, die hem wis en zeker zijn fiets had gekost, mocht hij langs daar gegaan zijn.
Vandaar de beduidend langere weg langs Poeleinde, noordelijk naar Nederland, over de grens en dan terug naar Hoogstraten. Deze tocht was minder aantrekkelijk en minder comfortabel, vanwege de bebossing in de buurt van de gevangenis van Hoogstraten, maar tegelijk was deze route ook minder bewaakt.
De dochter van Lowieke Haest, waarvan sprake in dit fragment, had dus wellicht gekozen voor de kortere route langs de grote baan. Het was in die dagen trouwens dagelijkse kost om aan mekaar bij het voorbijgaan te informeren hoe de weg erbij lag: veilig, marechaussés, douanes, Duitsers.
