MATTHIJS, K., De mateloze negentiende eeuw. Bevolking, huwelijk, gezin en sociale verandering. Leuven, UP, 2001, 296 pp.

Aan de hand van statistisch onderzoek op basis van de huwelijksregisters in 3 Vlaamse gemeenten, probeert de auteur een beter zicht te krijgen op de aard van de sociale veranderingen in de periode 1800-1913 en de achtergrond ervan. Hij spitst zich toe op de veranderende opvattingen over huwelijk en voortplanting in deze periode, geeft kritische commentaren m.b.t. andere verklaringsmodellen van dezelfde sociale fenomenen door andere onderzoeker, en wel voor dezelfde als voor de voorafgaande periode(s).

Gewoonlijk worden de sociale veranderingen in huwelijksgewoonten en gezinsvorming verklaard door de groeiende industrialisatie, en de scheiding van werk- en gezinsleven. Matthijs concludeert echter op basis van de verkregen statistieken dat economische processen slechts een deelverklaring uitmaken. Hij meent te kunnen aantonen dat de sociale veranderingen evenzeer gebeurden op basis van cultureel-antropologische achtergronden, nl. de waarden, normen en motivaties voor het huwelijks- en voortplantingsgedrag.

In zijn algemene conclusie stelt hij dat de veranderingen inzake huwelijk en voorplanting vooral door vrouwen werden geïnitieerd, alhoewel zij in de loop van de 19^e eeuw steeds meer van de publieke arena werden verdrongen naar de intieme beslotenheid van het gezin.  Ondanks deze evolutie daalde het gemiddelde aantal kinderen in een gezin met de helft tegen het einde van de 19^e eeuw.

Het boek is eigenlijk een wetenschappelijk verslag, gestoffeerd met veel statistieken en grafieken. Er worden zeer veel vaktermen in gebruikt, wat het lezen voor een relatieve leek niet gemakkelijk maakt. Toch heb ik er een en ander uit geleerd om de huidige bevolkingssituatie beter te kunnen interpreteren.

MARGULIS, L., De symbiotische planeet. (Vert. The Symbiotic Planet) A’dam/A’pen, Uitg. Contact, 1999, 157 pp. – ISBN 90 254 9633 4

Lynn Margulis is hoogleraar Geowetenschappen aan de Universiteit van Massachusetts. Zij heeft een theorie geformuleerd  over de oorsprong van organismen met cellen met een kern en heeft daarmee de Seriële Endosymbiosetheorie (S.E.T.) gefundeerd. Deze theorie wordt nu algemeen geaccepteerd als de wijze waarop cellen met een celkern (eukaryoten) zijn ontstaan. Uit deze eencelligen zijn alle meercellige organismen, dus ook de mens, gegroeid.

In haar boek vertelt zij eerst hoe ze tot deze opvatting is gekomen. In de eerste hoofdstukken krijg je een onthullend en ontnuchterend beeld hoe moeilijk het is om in de wetenschappelijke wereld met een andere dan de gangbare visie voet aan de grond te krijgen. Met alle respect voor de vastberadenheid van Margulis, vind ik haar relaas toch vaak op een verongelijkte klaagzang lijken.

Vervolgens legt zij uit wat de S.E.T. inhoudt en welke argumenten deze theorie ondersteunen. Hierna volgt een poging tot samenvatting van deze ingewikkelde materie.

Al het leven dat wij nu kennen stamt af van de kleinste aller levensvormen, bacteriën. De S.E.T. stelt dat eukaryoten zijn ontstaan door fusie van bacteriën, die elk hun genetisch materiaal meegebracht hebben. Deze bacteriën verhielden zich tot elkaar in een symbiotische relatie, waarbij er een soort taakverdeling ontstond in de nieuwe cellen met een celkern.

Symbiose is het systeem waarbij de leden van verschillende soorten fysiek samenleven tot wederkerig profijt. Zonder symbiose kunnen de meeste levende organismen niet voortbestaan. Ook voor het ontstaan van soorten is symbiose nodig. Er ontstonden pas soorten toen bacteriën zich tot grotere cellen – de voorouders van planten en dieren – verenigden. Margulis legt uit hoe symbiose heeft geleid tot het ontstaan van complexe cellen en uiteindelijk ook tot organismen als schimmels, planten en dieren.

Dat planten- en dierencellen door symbiose zijn ontstaan staat nu nog nauwelijks ter discussie. Margulis is er echter ook van overtuigd dat nieuwe soorten ontstaan door samensmelting van oude soorten, uiteraard op cellulair niveau. Deze visie was in elk geval bij het verschijnen van haar boek nog controversieel. Op basis van haar theorie stelt zij ook een andere indeling van de soorten voor dan de gangbare. Deze indeling is in bijlage opgenomen.

Tenslotte gaat zij in op de consequenties van deze theorie voor onze kijk op de aarde als ecosysteem. Symbiose is ook de manier waarop de verschillende soorten zich tot elkaar verhouden in het ecosysteem van de aarde. Volgens Margulis zijn wij allemaal symbionten op een symbiontische planeet. Dit is de Gaia-hypothese, de metafoor die Dawkins bestrijdt omdat ze een eenzijdige en nepromantische voorstelling van zaken geeft. 

In het laatste hoofdstuk ontkent Margulis echter deze interpretatie met kracht. Het beeld van Gaia staat niet voor het oude geloof in Moeder Aarde, maar voor het ecosysteem van de aarde, waarin de mens niet anders is dan zijn planeetgenoten: een meercellig organisme dat in symbiotisch verband leeft met alle andere organismen. “Voor de natuur vormen wij geen bedreiging, maar voor onszelf wel. Het idee dat we al het leven zouden kunnen vernietigen, inclusief alle bacteriën die welig tieren in de waterbassins van onze kerncentrales en kokendhete bronnen, is belachelijk.” (p. 135)

Daar kan ik het volkomen mee eens zijn. Het relativeert de opgeblazen Gaia-retoriek en het milieu-activisme en brengt het terug tot zijn ware proporties.

Het boek leest vlot, en de materie is op een begrijpelijke manier gepresenteerd. Boeiend is de weergave van het proces waarin de theorie is onderbouwd, door middel van experimenten, redenering en falsificatie.

De tekst wordt gevolgd door een lijst noten, tevens bronnenlijst, en een handig trefwoordenregister.

© Minervaria

STIGLITZ, J., Perverse globalisering. Utrecht, Het Spectrum, 2002, 285 pp. – ISBN 90 274 7877 5

De globalisering van nu werkt niet: niet voor veel armen in de wereld; niet voor het milieu; niet voor de stabiliteit van de mondiale economie. Dit is de hoofdstelling van dit boek. De auteur, nobelprijswinnaar Economie van 2001, wil aantonen hoe dit komt. Hij analyseert vooral de werking van de internationale economische en financiële instellingen, en vooral het IMF. Deze instellingen (ook de Wereldbank en het WTO) voeren volgens hem een beleid dat is gebaseerd op de ideologie van simplistisch liberaal marktfundamentalisme, en vooral de financiële en handelsbelangen dient van wie al rijk is. Hij stoffeert deze stellingen met een analyse van gebeurtenissen en processen in verschillende landen op de wereld.

Goed economisch beleid moet volgens hem gericht zijn op totale effectiviteit, en moet rekening houden met de onderlinge verwevenheid van alle aspecten van een samenleving. Hij pleit niet tegen globalisering, die heeft veel mensen meer welvaart en betere leefomstandigheden gebracht. Hij voert wel een pleidooi voor een evenwichtige bijdrage van zowel overheid als privé-initiatief tot globalisering, die leidt tot een rechtvaardige en billijke verdeling van goederen en welvaart over de hele wereld.

Hiervoor geeft hij een aantal suggesties m.b.t. de werking en herstructurering van internationale instellingen. Er moet nog veel gebeuren, maar de ondertoon is voorzichtig positief.

Het werk is zeer ruim en diepgaand gedocumenteerd. Het lezen van dit boek heeft me veel bijgebracht over de economische en financiële mechanismen en processen, en de onderlinge verwevenheid ervan. Het toont ook heel goed aan hoe beslissingen die door internationale organen worden genomen, het leven van de gewone mens ingrijpend kunnen beïnvloeden. Dit werk is een goede aanvulling op het boek van Noreena Hertz, dat toegankelijker is, meer aandacht besteedt aan wat de gewone burger kan doen, maar veel minder diep ingaat op fundamentele achtergronden.

©  Minervaria

DIAMOND, J., Zwaarden, paarden en ziektekiemen. Waarom Europeanen en Aziaten de wereld domineren. Utrecht, Het Spectrum, 2000, 465 p. – ISBN 90 274 7160 6

De auteur vertrekt van de vaststelling dat er aanzienlijke verschillen zijn tussen volkeren in de moderne wereld. Volkeren van Euraziatische oorsprong domineren de moderne wereld qua welvaart en macht. Andere volkeren hebben zich bevrijd van de Europese koloniale overheersing, maar blijven ver achter in welvaart en macht. Nog weer andere volkeren zijn niet alleen geen baas over hun eigen land, maar zijn bovendien gedecimeerd, onderworpen en in sommige gevallen zelfs uitgeroeid door Europese kolonisten.

Hij stelt dus vragen over de ongelijkheid in de moderne wereld. Waarom raakten welvaart en macht verdeeld zoals nu het geval is, en niet op een andere manier?

De auteur vat zelf de inhoud van zijn boek samen als volgt: “De geschiedenis heeft voor verschillende volkeren een verschillende loop genomen als gevolg van verschillen in het milieu van die volkeren, niet vanwege biologische verschillen tussen de volkeren zelf.”

Diamond zet zich dus duidelijk af tegen theorieën die biologisch bepaalde, m.a.w. raciale verschillen tussen mensen verantwoordelijk achten voor de verschillen in technologische ontwikkeling. Mensen hebben overal op de wereld dezelfde mogelijkheden, ze maken er alleen anders gebruik van, omdat het milieu waarin ze zich bewegen verschilt.

In zijn boek bespreekt Diamond achtereenvolgens 4 belangrijke milieufactoren met hun invloed op de culturele en technologische ontwikkeling van volkeren. De eerste factor omvat continentale verschillen in het aantal wilde planten- en diersoorten dat in aanmerking komt voor domesticatie. Domesticatie is belangrijk voor de voedselproductie. Deze heeft weer invloed op de omvang en complexiteit van gemeenschappen. Een tweede factor vormt de snelheid en verbreiding van migratie, die in hoge mate afhangt van klimaat en geografische breedte. Ook de verbreiding van technologische vernieuwingen is daarvan afhankelijk. Een derde reeks factoren heeft betrekking op het gemak waarmee verbindingen tussen de verschillende continenten tot stand konden komen. De vierde factor bestaat tenslotte uit continentale verschillen in oppervlakte of totale populatiegrootte. Deze hangen dan weer af van de mate waarin mensen zich konden aanpassen aan o.a. het klimaat en de geografie van hun natuurlijk milieu.

Het boek is zeer inzichtelijk en boeiend geschreven. De auteur maakt gebruik van een enorme hoeveelheid archeologische bevindingen. Hij past op het einde van zijn boek de voorgaande stellingen toe op de ontwikkeling binnen 5 streken: de beide Amerika’s, Afrika, China, Polynesië, en Australië en Nieuw-Guinea. Het is een zeer interessant werk, waaruit ik heel wat nieuwe zaken heb geleerd, en vage vermoedens een duidelijk kader kregen. Ondanks de omvang toch echt een aanrader! 

WATSON, L., De helse mens. Naar de bronnen van het kwaad. De evolutie van de biologie, antropologie en psychologie. Rijswijk, Elmar BV, 1997.

Als bioloog probeert de auteur de wortels van het kwaad in de natuur te achterhalen. Hij definieert Goed en Kwaad in ecologische zin, op basis van observaties en vaststellingen in de natuur. De natuur kent echter geen kwaad in morele zin, want wordt geregeerd door genetische wetmatigheden.

Met deze uitgangspunten benadert hij het kwaad in de mens vanuit verschillende standpunten. In mensen, die ook deel uitmaken van de natuur, huist zowel het goede als het kwade. Maar als enig levend wezen is de mens in staat morele waarden te leren en op grond daarvan te handelen. Hij is daardoor in staat het natuurlijke kwaad te overstijgen, en draagt zelf verantwoordelijkheid voor zijn eigen kwaad.

Een vlot geschreven boek, met een rijke inhoud, een aantal originele ideeën, en uitgebreid gedocumenteerd. De auteur legt verbanden waar je die op het eerste zicht niet zou leggen.

LOOTS, C., Ik verwacht een gehandicapt kind. Wat nu? Leuven, Davidsfonds, 2001.

Dankzij prenatale diagnostiek kunnen ouders al vroeg in de zwangerschap te weten komen of hun kindje een afwijking heeft. Als dit inderdaad zo is, kunnen ze kiezen tussen het afbreken van de gewenste zwangerschap en het leed van een gehandicapt kind.

Selectieve abortus na een positieve diagnose roept heel wat ethische vragen op. De auteur benadert het thema vanuit verschillende invalshoeken: de waarde van ongeboren leven, kwaliteit-van-leven, de gezinslast, de maatschappelijke rechten en plichten. Hij geeft geen pasklaar antwoord, maar reikt een aantal zinvolle argumenten aan voor reflectie over prenatale diagnostiek en haar consequenties. Hij eindigt met een aantal meer concrete vragen en richtlijnen voor de zorg voor ouders die met een dergelijke diagnose worden geconfronteerd.

Het essay is zeer ordelijk en systematisch geschreven en makkelijk te volgen. Het is goed en gevarieerd gedocumenteerd. De auteur schrijft wel vanuit een christelijk geïnspireerde visie.

Na elk hoofdstuk volgt een bronnenlijst. Jammer genoeg is deze nogal onduidelijk opgesteld. Belangrijk hiaat: een algemene bronnenlijst ontbreekt.

Positief is dan weer dat in bijlage een overzicht van medische vaktermen aangeboden wordt, alsook van ziektebeelden en uitleg over onderzoeksmethoden.

©  Minervaria

JOOSSE, J. (red.), Biologie en psychologie. Naar vruchtbare kruisbestuivingen. A’dam, Koninklijke Nederlandse Academie voor Wetenschappen, 2001. – ISBN 90 6984 310 2

In deze bundel wordt vanuit verschillende invalshoeken een indruk gegeven van de huidige ontwikkelingen en mogelijkheden in het veld van de raakvlakken tussen biologie en psychologie.

De ontwikkeling van zeer geavanceerde nieuwe technieken om het functioneren van de hersenen te kunnen onderzoeken en de onverwacht snelle vermeerdering van onze kennis over de genetische en fysiologische achtergronden van het menselijk gedrag, hebben geleid tot nieuwe inzichten en belangwekkende resultaten over de biologische achtergronden van het menselijk gedrag. De aloude barrières tussen de onderzoeksbenaderingen van biologen en psychologen zijn aan het verdwijnen.

Deze dunne bundel bevat interessante bijdragen van onderzoekers aan Nederlandse universiteiten, voorgedragen op een themadag. Ze zijn zeer verschillend van opzet, en meestal inzichtelijk geschreven. Een paar voorbeelden: genen en gedrag, neuropsychologische factoren bij agressie, interactie tussen psyche en het immuunsysteem.

©  Minervaria

JORGENSEN, M. & P. SCHREINER, Vechtrelaties. Als kinderen zich tegen volwassenen afzetten: verklaringen en oplossingen. Rotterdam, Ad. Donker, 1992, 153 pp. – ISBN 90 6100 371 7

‘Vechtrelaties’ wordt door de auteurs gebruikt als begrip voor relaties tussen kinderen en volwassenen die gekenmerkt worden door weigering en agressie. Dwinggedrag dus, zoals Peeters het zou omschrijven. Binnen dit soort relaties ontpoppen kinderen zich vaak als machtsbeluste en berekenende individuen. Meestal trappen volwassenen in de val, en bestendigen door hun reacties juist de weigering en agressie van het kind.

De auteurs presenteren in een eerste deel een aantal sluitende verklaringen voor het ontstaan en voortduren van dergelijke vechtrelaties. Zij gaan daarbij uit van de ervaring van het kind en van de volwassene, plaatsen deze in een model van relationele analyse, en bespreken verder op welke manier de kwetsbaarheden van zowel het kind als de volwassene de vechtrelatie onderhouden.

In het tweede deel gaan ze in op de veranderingsmogelijkheden. De kwetsbaarheden van beide partijen worden hier weer als uitgangspunt genomen. Zij beschrijven hoe men met behulp van gericht gesprek volwassenen kan helpen om de vechtrelatie te doorbreken.

Tot slot plaatsen zij enkele belangrijke kanttekeningen bij een veel genomen maatregel: de uithuisplaatsing.

Het eerste deel van het boek is knap uitgewerkt, en kan zowel voor ouders als professionele opvoeder verduidelijken waarom en hoe zij in een vechtrelatie met kinderen (kunnen) verzeilen. Het tweede deel is minstens even belangrijk, maar is vooral gericht op professionele hulpverleners, die volwassenen ondersteunen in het veranderingsproces.

Een bedenking: dit proces wordt hier toch vrij eenvoudig voorgesteld. Het geheel is vooral gericht naar ouders van jonge kinderen (kleuters), bij wie een verandering op deze wijze nog redelijk haalbaar is.

Toch aan te raden zowel voor opvoeders als begeleiders in opvoedingsondersteuning. 

©  Minervaria