BREGMAN, R., De meeste mensen deugen. Een nieuwe geschiedenis van de mens. De Correspondent, 2019, 521 pp. – ISBN 978 90 829 421 87
Met veel aplomb stelt Rutger Bregman dat de meeste mensen deugen. Het is een mythe dat mensen van nature egoïstisch, paniekerig en agressief zijn. Als bewijs worden vaak anekdotes aangehaald, zoals de plunderingen na een ramp. Maar de solidariteit van mensen wordt in de pers minder uitgesmeerd dan de plunderingen. Zo riep de recente watersnood in Wallonië de spontane hulpvaardigheid op van massa’s wildvreemde mensen.
Waar komt dat negatieve mensbeeld vandaan? Onze huidige samenleving is gebouwd op de filosofie van Hobbes. Die stelde dat mensen van nature egoïstisch zijn. De beschaving is slechts een laagje vernis dat denegatieve driften moet beteugelen. Zonder beschaving zouden mensen wilden worden. Dit beeld klopt echter niet met de realiteit en de bevindingen van modern wetenschappelijk onderzoek.
Bregman neemt een aantal wereldberoemde experimenten over agressie onder de loep, die de theorie van de egoïstische mens ondersteunen. Kritisch onderzoek van deze experimenten haalt hun conclusies echter onderuit. Er zijn alternatieve verklaringen voor de bevindingen. Mensen in precaire situaties gaan bij voorkeur samenwerken, elkaar bijstaan en helpen.
Minder bekend wetenschappelijk onderzoek en studie en observatie van relevante gebeurtenissen ondersteunen alle de vriendelijke aard van de mens. In uiteenlopende moeilijke omstandigheden worden mensen geen wilden, integendeel. Ze gaan elkaar in de regel ondersteunen en samenwerken.
Maar hoe valt dat te rijmen met fenomenen als de holocaust en terrorisme? Als er één groep is die het laat afweten dan zijn het de machthebbers, stelt Bregman. Macht doorkruist de natuurlijke vriendelijkheid en empathie van de mens. Machthebbers maken gebruik van de behoefte van de mens om erbij te horen en zijn vrienden niet af te vallen. Zo zetten ze hem aan tot het plegen van gruweldaden zoals terrorisme en racisme.
De conclusie? De mens is een paradoxaal wezen. Hij is tegelijk vriendelijk én xenofoob en machtsbelust. Veel van onze overtuigingen over mensen en wat hen beweegt zijn gebaseerd op een cynisch, kapitalistisch mensbeeld. Zodra we echter gaan geloven dat de meeste mensen deugen verandert alles.
Willen we de vriendelijke aard van de mens naar boven halen, dan spreken we mensen beter aan op hun goede eigenschappen en goede wil, op hun verantwoordelijkheid. Mensen positief bejegenen, ook al zijn ze ons wellicht niet goedgezind, brengt goodwill en bereidheid tot samenwerken.
Toch heb ik daar zo mijn bedenkingen bij. Het mag dan zo zijn dat de meeste mensen het goed menen en tot samenwerking bereid zijn, er zijn slechts een paar machtsbeluste individuen nodig om de boel grondig te verzieken. De recente betogingen tegen de coronamaatregelen bijvoorbeeld liepen niet uit de hand door wangedrag van de meeste deelnemers maar door een aantal notoire relschoppers die de massa meesleuren.
Ik vind de conclusies van Richard Wrangham realistischer. De meeste mensen mogen dan deugen, vreedzaamheid en samenwerking komen er, zeker op grotere schaal, niet vanzelf. Ze vragen inspanning, planning en wetten.
Het betoog is zeer vlot te volgen en de tekst laat zich lezen als een causerie.
WRANGHAM, R., De goedheidsparadox. Deugen de meeste mensen wel? ( Vert. The Goodness Paradox, 2019) A’dam, Hollands Diep, 2021, 492 pp. – ISBN 978 90 488 5919 1
Zijn mensen van nature goed of slecht? Over deze vraag hebben ettelijke filosofen zich het hoofd gebroken. Het antwoord ligt in het midden, stelt Richard Wrangham. In de mens zit de mogelijkheid tot goed en kwaad. Bij mensen vinden we een zeldzame en verbazingwekkende combinatie van morele neigingen van onnoemelijk wreed tot hartverwarmend vrijgevig. Waar komt deze combinatie vandaan? Hoe is dat zo gekomen?
In eerste instantie verheldert Wrangham het onderscheid tussen twee soorten agressie: reactieve en proactieve agressie. In vergelijking met zijn nauwste verwant, de chimpansee, vertoont de mens relatief weinig reactieve agressie. Chimpansees, vooral de mannetjes, zijn lichtgeraakt en heetgebakerd. De mens blinkt daarentegen uit in proactieve agressie: koelbloedig, berekenend en opzettelijk anderen aanvallen en schade berokkenen.
Waarom ontbreekt het ons aan reactieve agressie en zijn we zo bedreven in proactieve agressie?
Wat het eerste betreft zijn er opmerkelijke overeenkomsten tussen mensen en gedomesticeerde dieren, zowel in gedrag als fysieke kenmerken. Vergeleken met hun wilde soortgenoten zijn gedomesticeerde dieren ook opvallend vriendelijk en vreedzaam. Steeds meer wetenschappers beschouwen de mens als een gedomesticeerde versie van een vroege menselijke voorouder.
Maar dan stelt zich natuurlijk de vraag wie de mens gedomesticeerd heeft. Nu blijkt dat niet alle ‘gedomesticeerde’ dieren door de mens zijn getemd. Bij de bonobo, even verwant aan de mens als de chimpansee, vinden we nagenoeg alle kenmerken van een gedomesticeerde soort. Wrangham concludeert dat de bonobo zichzelf moet hebben gedomesticeerd. Hij onderzoekt hoe dit proces zich kan voltrokken hebben.
Bij de bonobo worden de mannetjes in toom gehouden door samenwerkende vrouwtjes. De mens is echter geen bonobo. De achterliggende motor van de zelfdomesticatie bij de mens is volgens Wrangham de executie van al te agressieve en dominante mannen. Dit was mogelijk omdat de vroege mensen steeds beter konden samenwerken en van elkaar leerden. Ook bij een aantal gedomesticeerde dieren vallen deze eigenschappen op.
Hieruit concludeert Wrangham dat de combinatie van samenwerking, sociaal leren en de ontwikkeling van taal de zelfdomesticatie van de mens verder in de hand werkte. Op basis van wat we weten over de neanderthaler, onderbouwt hij de stelling dat homo sapiens een veel uitgebreidere cultuur en ook moraliteit kende. Het is best mogelijk dat het gebrek aan samenwerking en hogere reactieve agressie de neanderthaler fataal geworden is in de evolutionaire wedloop met homo sapiens.
Samenwerking en overleg kan tegelijk ook de toename van proactieve agressie hebben ondersteund. Om al te licht ontvlambare mannen uit de weg te ruimen door middel van executie, moesten mensen coalities vormen. Dit resulteerde in een nieuw soort dominantie: de alfaman met absolute macht. Despotisch gedrag, het vermogen om straffeloos te doden, te straffen en te knechten, is complementair met gehoorzaamheid en meegaandheid. Oorlogvoering zit ons even ingebakken als vredevol samenleven.
Het is echter niet omdat oorlogvoering of proactieve agressie evolutionair adaptief is, dat het dan ook onvermijdelijk moet gebeuren. Vreedzame en eerlijke samenlevingen liggen in ons bereik, maar ze zullen niet vanzelf ontstaan. Ze vragen inspanning, planning, samenwerking en wetten om georganiseerd geweld te voorkomen.
Een nieuw boek van Richard Wrangham kon ik zeker niet ongelezen laten. De goedheidsparadox heeft helemaal aan mijn verwachtingen voldaan. Net als zijn vorige werken is het een voorbeeld van hoogstaand kritisch wetenschappelijk denken.
HERTZ, N,. De eenzame eeuw. Het herstellen van menselijk contact in een wereld die steeds meer ontrafelt. (Vert. The Lonely Century, 2020) A’dam, Uitg. Unieboek/Het Spectrum, 2020, 399 pp. – ISBN 978 90 00 36877 8
De recente hittegolf in Portland eiste zeker 54 dodelijke slachtoffers. De meesten waren alleenstaande bejaarde mensen. Een lid van de staatscommissie voor senioren noemde hen ‘de onzichtbaren’.
Onzichtbaarheid is volgens Noreena Hertz een van de gevolgen van eenzaamheid. Dat probleem beperkt zich niet tot een hittegolf of de huidige Covid-crisis. We beleven een wereldwijde eenzaamheidscrisis, zegt zij. Die tast niet enkel de geestelijke, maar ook de lichamelijke gezondheid aan. Ze is bovendien de oorzaak van een economische crisis, wakkert verdeeldheid en extremisme aan en vormt een bedreiging voor de democratie.
Hertz laat zien hoe groot de eenzaamheidscrisis is, hoe het zover heeft kunnen komen en hoe het nog erger kan worden als we er niets tegen doen. Ze hanteert een ruime definitie van eenzaamheid. Het gaat niet alleen om gebrek aan steun en waardering van onze naasten, maar eveneens van medeburgers, werkgevers, overheid, gemeenschap. De moderne maatschappij werkt eenzaamheid op verschillende manieren in de hand. Het is bovendien een vicieuze cirkel. Eenzame mensen zijn minder aantrekkelijk en worden gemakkelijker aan de kant gelaten.
De ultieme oorzaak is een bijzonder brute vorm van kapitalisme. De neoliberale ideologie propageert een geïdealiseerde vorm van zelfredzaamheid en een meedogenloze competitieve mentaliteit. Eigenbelang primeert boven gemeenschap en gemeenschappelijk belang. Aan die cultuur van zelfbeschikking hangt echter een aanzienlijk prijskaartje. Zorgzaamheid, solidariteit, mededogen, vriendelijkheid, die ons echt gelukkiger maken, worden onder de mat geveegd.
Bijzonder streng is Hertz voor de politiek. Die heeft de neoliberale visie kritiekloos omarmd en de gewone mens in de steek gelaten. In een doordringende en treffende analyse toont ze aan hoe het verlies van vertrouwen in de overheid polarisatie en versplintering in de hand werkt. Eenzaamheid is koren op de molen van populistische en extremistische politici.
De ieder-voor-zich maatschappij laat zich gelden in nagenoeg alle sectoren van het leven. De toenemende verstedelijking met het snelle leven, de structuur en de anonimiteit van de stad, zorgt voor vijandigheid en achteloosheid als zelfbeschermingsreactie. Deze evolutie wordt versterkt door de opgang van contactloosheid bij de dagelijkse transacties, zoals zelfbedieningskassa’s, online kopen en maaltijden bestellen.
Intussen hebben de maatregelen ten gevolge van de Covid-pandemie ons duidelijk gemaakt hoe belangrijk real-lifecontact tussen mensen is. Digitale communicatie en sociale media kunnen dit niet vervangen, integendeel. Anders dan men op het eerste zicht zou denken, maken sociale media ons juist eenzamer. Vooral kinderen en jongeren worden getroffen.
Ook de inrichting van de werkplek werkt vaak eenzaamheid in de hand. Kantoortuinen, beoordeling en surveillance door collega’s, werkmonitoring door AI-machines maken werken bijzonder stresserend. De voorbije decennia verliezen bovendien steeds meer mensen hun baan als gevolg van robotisering en automatisering. Innovatie is natuurlijk onvermijdelijk, maar er zitten serieuze adders onder het gras. Mensen die zich uitgerangeerd voelen zijn meer geneigd om te stemmen voor extreemrechtse en nationalistische partijen.
Zelfs liefde en zorg worden gerobotiseerd. Sociale robots moeten het gebrek aan gezelschap en contact van oudere mensen opvangen. Hun inzet mag dan wel tot op zekere hoogte succesvol zijn, ze roepen ook vragen op. Hoe meer we ons verlaten op technologie inzake relaties en contact, des te sterker worden de voorwaarden voor gemeenschapszin en democratie uitgehold, zo toont Hertz overvloedig aan.
Intussen hebben innovatieve ondernemers het gat in de markt ontdekt. De eenzaamheidseconomie is alvast in de VS een bloeiende zaak geworden. Daar kun je gezelschap huren per tijdseenheid. Hertz heeft het getest en bekijkt deze commerciële initiatieven met een kritische blik.
Gelukkig zijn er andere innovatieve en effectieve manieren om eenzaamheid aan te pakken, zoals het stimuleren van de lokale economie en de herinrichting van de steden op maat van de bewoners.
De eenzame eeuwmag dan weinig opwekkend zijn, het is zeer onderhoudend en toegankelijk geschreven. Het boek laat zich lezen als een roman.
St CLAIR, K., De gouden draad. Hoe stoffen geschiedenis schrijven. (Vert. The Golden Thread, 2018) A’dam, Meulenhoff Boekerij, 2019, 393 pp. – ISBN 978 90 290 9333 0
Kleding, beddengoed, gordijnen, tafellakens, vloerbedekking. We staan er zelden bij stil, maar wij leven tussen stoffen. Onze taal is doorweven met uitdrukkingen die naar textiel verwijzen, zoals ergens garen bij spinnen, de draad kwijt raken, een steek los hebben.
Het belang van textiel reikt echter veel verder. Stoffen hebben de wereld veranderd. Ze speelden een essentiële rol in de menselijke geschiedenis. En dat toont Kassia St Clair in haar vlot leesbare boek met verve aan.
We moeten ons beeld van onze voorouders, jagend in dierenpelzen, bijstellen. De mens beschikte veel vroeger over de technologie om plantenvezels tot stoffen te weven dan algemeen gedacht. Archeologische opgravingen leverden de resten op van geweven stoffen die minstens 30.000 jaar oud zijn.
Uit de Oudheid zijn uiteraard veel meer resten overgebleven. Stoffen waren arbeidsintensieve en hoogtechnologische producten en dus luxegoederen en statussymbolen bij uitstek. Ze waren dan ook lucratieve handelswaar. Zo lag de handel in zijde uit China aan de basis van deopkomst en bloei van de culturen in Klein-Azië en het Midden-Oosten.
Met hun wollen zeilen hadden de Vikingen een voorsprong op zee en waterwegen. Daarmee konden ze tot diep in het huidige Rusland doordringen en nederzettingen te stichten in Groenland en het huidige Noord-Amerika. In de middeleeuwen werd de bloeiende Engelse wolhandel ingezet in de politieke machinaties en gebiedsbetwistingen tussen de verschillende Noord-Europese machthebbers.
Frankrijk en Venetië voerden zelfs heuse kantoorlogen. Kant, een onpraktisch materiaal uit linnen, was immers een luxeproduct om rijkdom, goede smaak en rang te etaleren. Tot ver in de 18e eeuw waren er overigens overal wetten en bepalingen die voorschreven hoe iemand zich moest of niet mocht kleden volgens rang en stand.
Het bewerken van stoffen was in alle culturen traditioneel vrouwenwerk. Het vereiste zeer veel inspanning, tijd en kundigheid. De achteloosheid waarmee wij tegenwoordig met kleding omgaan zou onze voorouders met afgrijzen vervuld hebben, De meeste mensen droegen hun kleren tot ze versleten waren, want stoffen en textiel waren kostbaar. Mode was alleen voor de rijken.
Katoen, de vierde natuurlijke vezel, was inheems in Afrika en Azië. Nadat de Europeanen in de 18e eeuw het comfort ervan ontdekt hadden, werd het de belangrijkste stof in het Westen. Het succes van katoen lag aan de basis van deinternationale slavenhandel. Katoen vormde ook de stimulans tot mechanisatie, en daarmee de industriële revolutie.
De opkomst van synthetische vezels en stoffen in de tweede helft van de 20e eeuw maakte het mogelijk om de horizon verder te verleggen. Alpinisme, ruimtevaart en recordprestaties in de sport zouden niet mogelijk zijn zonder hoogtechnologisch textiel. Aan de opkomst daarvan zijn echter ook serieuze nadelen verbonden. De verwerking en vervaardiging gebeurde met gevaarlijke, ziekmakende chemische stoffen. Synthetische vezels legden ook de basis van fast fashion of wegwerpmode. Behalve een ramp voor het milieu, steunt ze op de uitbuiting van werknemers in lageloonlanden.
Intussen is de zoektocht naar duurzaam textiel ingezet. Recent is men erin geslaagd om kunstvezels te vervangen door natuurlijke vezels van dierlijke oorsprong zoals spinnenzijde. Deze ontwikkeling verkeert echter nog in een pril stadium en de toepassingsmogelijkheden moeten nog onderzocht worden.
In De gouden draad leert u uiteraard nog veel meer over de rol en betekenis van textiel voor de menselijke geschiedenis. Haar overzicht is uiteraard niet volledig, maar dat was ook niet de bedoeling van Kassia St Clair. Ze heeft zich beperkt tot de thema’s en kruispunten die illustratief zijn voor de betekenis van stoffen in onze geschiedenis.
Het resultaat is een degelijk gedocumenteerd en toch zeer leesbaar geschreven werk, dat zich laat lezen als een roman. Het kon mij van begin tot einde boeien.
HARRISON, D.,De geschiedenis van de slavernij. Van Mesopotamië tot moderne mensenhandel. (Vert.Slaveriets Historia, 2015) Utrecht, Uitg. Omniboek, 2020, 704 pp. – ISBN 9789401916233
In 2015 werd in een dorpje in Noord-Engeland een geboeid menselijk skelet aangetroffen. Hoogstwaarschijnlijk gaat het om een slaaf uit de Romeinse tijd. Het skelet vertoonde ernstige letsels en er zijn aanwijzingen gevonden dat de man een fysiek zwaar leven heeft geleid.
In de Romeinse tijd was slavernij een essentieel element van het economisch en sociaal systeem. Tegenwoordig is dit niet meer zo en gelukkig is het zelfs ondenkbaar, maar toch zijn er nog veel slaven op aarde. Als we slavernij willen uitroeien, moeten we het systeem bestuderen en de geschiedenis ervan doorgronden zegt Dick Harrison, professor geschiedenis aan de universiteit van Lund.
Slavernij is waarschijnlijk van alle tijden en kwam over de hele wereld voor. De oudste geschreven bronnen uit Mesopotamië vermelden reeds een bloeiende slavenhandel en slavernij. De voornaamste oorzaken zijn oorlog en armoede. Krijgsgevangenen werden ingezet als goedkope arbeidskrachten, mensen met schulden moesten deze delgen door zichzelf en hun gezin te verkopen. Kinderslavernij werd overigens pas in 1976 overal verboden.
Harrison beschrijft omstandig hoe de slavenhandel en slavernij tot voor kort op alle continenten integraal deel uitmaakte van de samenleving. Alleen Noord-West Europa bleef er vrij vroeg van gevrijwaard. Dit belette niet dat de Europeanen nog ettelijke eeuwen overal ter wereld actief waren in de branche. Alle Europese naties van enige betekenis wierpen zich op de slavenhandel. Er was enorm veel geld mee te verdienen.
Ons beeld van de slavernij steunt vooral op wat ons is overgeleverd over de ellende op de plantages in het Amerikaanse zuiden. Maar de studie van Harrison leert dat slavernij verschillende gezichten heeft. Zo was slavernij in de islamitische wereld en in Zuid-Oost Azië helemaal ingeburgerd in de samenleving. Slaven waren er niet zozeer werkvee maar statussymbolen. Ze konden zeer hoge posities bekleden. Ook in de pre-columbiaanse samenlevingen hadden slaven niet per definitie een ellendig leven.
Afrika werd het zwaarst getroffen. In de dertiende eeuw reeds deden Arabieren en Berbers gouden zaken met de slavenhandel in de Sahara. Ze speelden in op het slavensysteem dat reeds in Afrika bestond. In de 16e eeuw deden de Europeanen hetzelfde. Het was een kwestie van vraag en aanbod. De lucratieve transatlantische slavenhandel vanaf de zestiende eeuw tussen Afrika en Amerika teerde op de levendige Afrikaanse slavenhandel.
In een uitgebreid hoofdstuk fileert Harrison de transatlantische slavenhandel vanaf de zestiende eeuw. Een gedetailleerd beeld van de procedure, de verkopers en de kopers geeft u een idee van de omvang en complexiteit van de handel. Hij besteedt ruim aandacht aan de behandeling van de slaven aan boord van een slavenschip en het ellendige lot van de slaven op de plantages. Hij geeft wel verschillende aangrijpende voorbeelden van de meedogenloze behandeling van slaven, zowel in het strafbeleid als in het dagelijkse leven.
Niet alle slaven ondergingen hun lot lijdzaam. Sommigen vluchtten of kwamen in opstand en vormden eigen gemeenschappen van marrons, die met regelmaat de gang van zaken kwamen verstoren.
De opkomst van het abolitionisme (cf. Bevrijd de slaven) in de tweede helft van de 18e eeuw gaf de doodsteek aan de transatlantische slavenhandel. Een voor een trokken landen zich terug uit de slavenhandel. Die werd in de loop van de 19e eeuw in de meeste landen ook verboden. Er waren echter gebieden waar de slavernij juist erger werd, onder andere in Latijns-Amerika en de Caribische gebieden.
Vooral in Afrika was de 19e eeuw veel verschrikkelijker dan voorgaande. Er was zeer veel vraag naar slaven voor de Afrikaanse plantages. Slavenraids in Centraal-Afrika leidden tot een spiraal van geweld en een demografische catastrofe. Het uitroeien van de slavenhandel en slavernij in Afrika verliep niet zonder slag of stoot. Tot ver in de 20e eeuw waren er nog slavenmarkten. Zo waren de ontelbare burgeroorlogen in sommige Afrikaanse landen zoals Soedan koren op de molen van de slavenhandelaars.
De geschiedenis van de slavernij biedt ook een genuanceerd beeld van de invloed van de koloniale mogendheden. De Europese kolonisatie zette wel een rem op de bestaande uitgebreide slavernij, maar de Europeanen gebruikten zelf de Afrikaanse bevolking als slaven. Al zegt Harrison het niet met zoveel woorden, volgens mij legt hij daarmee de vinger op een belangrijke oorzaak van de aanhoudende problemen in Afrika.
De groei van de moderne markteconomie en monetaire economie en de opkomst van sterke staten was echter een uitdaging voor het slavernijsysteem. De behoefte aan traditionele slavenhandel is afgenomen. Slaven worden overal ter wereld vervangen door goedkope gastarbeiders. Maar ook vandaag gaan in Europa en Amerika bepaalde vormen van slavernij nog door. Men noemt het alleen niet meer slaven-, maar mensenhandel. Zo zitten tegenwoordig duizelingwekkende aantallen jonge vrouwen vast in de gedwongen prostitutie.
In een pakkende epiloog maakt Harrison de balans op. Er is wereldwijd nog steeds onrustbarend veel slavernij en slavenarbeid. Naar schatting zijn er nog 12-13 miljoen slaven op de wereld. Het is verkeerd om slavernij voor te stellen als een economisch probleem, zegt hij. Slavernij gaat om vermeende superioriteit en minachting jegens diegenen die het slechter getroffen hebben. En de ongelijkheid en minachting worden gevoed door racisme.
Daaruit valt een belangrijke les te trekken. Slavernij verdwijnt niet vanzelf, maar moet uitgeroeid worden door de wortels te rooien. Hoe onrealistisch ook, oorlog en armoede moeten de wereld uit. Alleen West- en Noord-Europa hebben de slavernij op eigen kracht overwonnen. Het is jammer dat Harrison dit thema niet uitwerkt, maar dit lag natuurlijk buiten het opzet van zijn boek.
Dit lijvige werk is een samenvatting van een reeds vroeger verschenen trilogie. Het is grondig uitgewerkt en gedocumenteerd en daardoor zeer leerzaam en informatief. Het geheel is echter niet echt overzichtelijk uitgewerkt. Zo behandelt Harrison de slavernij in Zuid-Oost Azië bijna integraal in het hoofdstuk over de opstandige marrons. Er gaat ook buitensporig veel aandacht naar voor de doorsneelezer minder relevante details, zoals plaats- en persoonsnamen. Ik miste duiding van de feiten in een groter geheel.
De Nederlandse vertaling stelde mij echter teleur. De leesbaarheid lijdt onder stroeve zinnen en woordvolgorde.
SUZMAN, J., Werk. Een geschiedenis van de bezige mens – van de oertijd tot het heden. (Vert. Work, 2020) Uitg. Thomas Rap, 2020, 447 pp. – ISBN 978 94 004 0726 8
Werkgelegenheid en tewerkstelling zijn altijd een hot topic in de politiek. Alleen een ernstige gezondheidscrisis of oorlog kunnen het thema uit het nieuws verdringen. Werken bepaalt onze identiteit, onze vooruitzichten, onze sociale status, onze contacten en verschaft ons eigenwaarde. Wie niet werkt wordt gezien als profiteur, zielig, of lui.
Dit is echter niet altijd zo geweest. Gedurende het grootste deel van de menselijke geschiedenis maakten onze voorouders zich niet zo druk om werk. En dit geldt ook nu nog bij de schaarse overgebleven jager-verzamelaars zoals de Khoisan en de Inuit. Hoe is dat te verklaren? En hoe is de verhouding van de mens tot werk geëvolueerd?
Op het fundamenteelste niveau is werk altijd een vorm van energieoverdracht. Alle levende organismen werken. Ze gaan actief op zoek naar energie en verwerken deze specifiek om te leven, te groeien en zich voort te planten. Sommige soorten, zoals vogels met intensieve nestbouw, gaan er wel heel spilziek mee om. Inzake energieverspilling spant de mens echter de kroon. Hoe valt dit te verklaren?
Suzman bestudeert de plaats van werk in het bestaan van Homo Sapiens vanuit een sociaal-antropologische invalshoek. Hij duikt in de verre geschiedenis van de mens en reconstrueert hoe de mens doorheen de prehistorische evolutie geleidelijk een energiebom werd. Daarin zijn een paar cruciale ontwikkelingen te onderscheiden.
Het eerste kruispunt is het moment waarop mensen leerden het vuur te beheersen. Daarmee spaarden ze energie om warm te blijven en ze haalden meer energie uit voedsel. Zo werden hun hersenen steeds beter van brandstof voorzien. Zo kon de mens zich geleidelijk meer bezighouden met activiteiten die niet onmiddellijk met overleven te maken hadden.
De uitvinding van de landbouw kunnen we beschouwen als de belangrijkste revolutie in de relatie van de mens tot werk. Alhoewel aanvankelijk slechts met mondjesmaat, leverde landbouw energie-overschot. Naarmate agrarische samenlevingen productiever werden, gingen mensen paradoxaal genoeg steeds meer werken. Er was immers veel meer werk nodig om die grote en complexe landbouwsamenlevingen op te bouwen en in stand te houden.
Een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van arbeid begon toen landbouwsamenlevingen zulke grote voedselvoorraden produceerden dat ze grote stedelijke bevolkingen konden onderhouden. Nieuwe vaardigheden werden belangrijk, er ontstonden nieuwe beroepen en ambachten. Stedelingen konden het zich bovendien veroorloven om meer energie te investeren in niet-productieve activiteiten, zoals het najagen van status, welzijn, plezier, macht. Zo groeiden ambitie, jaloezie, en het verlangen naar steeds meer.
Door de opkomst van massaproductie creëerde de industriële revolutie geleidelijk een onvoorstelbare overvloed aan materiële voorspoed. Hiervan profiteerden eerst de beter gesitueerden, later ook de gewone mens. Werken werd een middel om voorspoed te verwerven en zich van anderen te onderscheiden. In de huidige consumptiemaatschappij zetten marketing en reclame mensen aan om meer te kopen dan hun basisbehoeften. Daarvoor moeten ze dan weer meer werken.
Al dat overmatige werken blijft echter niet zonder gevolgen. Reeds in de vroege landbouwgemeenschappen leed de gezondheid onder het werk op de akkers. In de hoogtechnologische samenleving sterft een aanzienlijk aantal mensen door overwerk en stress.
De mentaliteit tegenover werk als noodzaak in de eerste landbouwgemeenschappen bepaalt blijkbaar nog steeds hoe ons huidig economisch leven georganiseerd wordt. De verhouding tussen menselijke arbeid en inspanning en beloning was al in de oudste landbouwsamenlevingen niet evenredig en ze wordt steeds schever. De ongelijkheid neemt verder toe. Automatisering maakt rijker wie al rijk is en de arbeider verliest het recht om zinvol werk te doen.
Hoe zal werk er in de toekomst uitzien? Zal de toenemende robotisering en automatisering onze relatie met werk veranderen en hoe? Volgens Suzman kunnen wij heel wat leren van de vroegere en huidige jager-verzamelaars bij wie hij ettelijke jaren doorbracht, en van de plaats die werk in hun leven inneemt.
Met Werk onderneemt u een boeiende tocht door de geschiedenis met enorm veel informatie over de processen die de ontwikkeling sturen van menselijke gemeenschappen en bezigheden. Suzman kiest bovendien een originele invalshoek: werk als energiemanagement.
Het betoog is stevig onderbouwd. De tekst is weliswaar niet altijd even toegankelijk, maar het geheel was de inspanning meer dan waard.
PHILLIPS, T., De mens. Een kleine geschiedenis van onze allergrootste fuck-ups. (Vert. Humans, 2018) A’dam, Thomas Rap, 2019, 301 pp – ISBN 978 94 004 0263 8
In 1977 voorspelde de directeur van de Digital Equipment Corporation, dat de computerbusiness altijd een nichehandel zou blijven, want: “Individuen hebben geen reden om thuis een computer te hebben.”
Minder lachwekkend was de voorspelling van de Britse premier Neville Chamberlain. Eind september 1938 zwaaide hij triomfantelijk met het Verdrag van München en verklaarde dat de vrede nu gewaarborgd was. Geen jaar later viel Duitsland Polen binnen.
De hele menselijke geschiedenis laat zich volgens Tom Phillips lezen als een catalogus van miskleunen. Grote leiders en uitvinders hebben weliswaar schitterende prestaties geleverd, maar evenveel gekke figuren hebben er een compleet zooitje van gemaakt. De wereldgeschiedenis zit vol voorbeelden van de afgrijselijke vergissingen die we als soort hebben gemaakt. De mens beschikt blijkbaar over een ingebakken vermogen om keer op keer op rampzalige wijze de mist in te blijven gaan.
We kunnen het onze hersenen verwijten. Ze mogen ons dan wel in staat stellen tot grootse verwezenlijkingen, ze laten het op de meest onhandige ogenblikken afweten. We zien graag wat we willen zien en gaan ervan uit dat de dingen zijn zoals we ze verwachten. En we steken geen energie in het ontkrachten van onze eigen veronderstellingen. Al die cognitieve blunders stapelen zich op in de samenleving en leiden ertoe dat we steeds opnieuw dezelfde fouten blijven maken.
Tom Phillips spit de menselijke blundergeschiedenis uit vanaf de ontdekking van de landbouw tot de hoogtechnologische ontwikkelingen in onze tijd. De uitvinding en het succes van de landbouw ondersteunde de menselijke neiging om te denken dat we ongestraft grote veranderingen kunnen aanbrengen in de geografie van onze omgeving. Landbouw was echter de stap naar een aantal fundamentele miskleunen, zoals de verstoring van ecosystemen, milieuproblemen, overbevolking, financiële ongelijkheid en oorlogvoering.
Het is bijna niet te geloven wat er voor incompetente, bizarre autocraten heersten over grote gebieden in de wereld, zoals de eerste keizer van China. Sommige van die idiote sujetten zetten, onder het roepen van onsamenhangende dingen, de meest onzinnige en verwoestende oorlogen in gang. Hun overmoedige achterban ging er vaak van uit dat ze die lui wel in de hand konden houden.
Het triomfantelijke kolonialisme, een ronduit slechte zaak, was een aaneenschakeling van kortzichtigheid en incompetentie. Zo landde Columbus per ongeluk in Midden-Amerika omdat hij de verkeerde lengtematen gebruikte voor zijn tocht naar Azië.
Zelfs de democratie en de diplomatie, die algemeen als verstandige instellingen beschouwd worden, kennen hun rare kronkels. In theorie zijn ze een uitstekende uitvinding, maar in de praktijk blijken ze vaak onhandig en niet realistisch. Wat dacht u bijvoorbeeld van een labrador als verkozen burgemeester?
Je zou denken dat mensen na al die miskleunen hun les wel geleerd zouden hebben. Niets is minder waar. De wetenschappelijke, technologische en industriële ontwikkelingen hebben de mensheid veel vooruitgang opgeleverd. Maar ze verschaften ook de mogelijkheid om de boel te verprutsen op een schaal die voorheen ondenkbaar was, aldus Tom Phillips. Zo zitten we nu opgescheept met zware milieuproblemen en klimaatverandering.
Al die misvattingen en fatale vergissingen brengen de nodige zorgen mee en ze moeten uiteraard serieus genomen worden. De cabaretier Tom Phillips, die ook wetenschappelijk geschoold is, bekijkt ze echter van een ongebruikelijke kant. Het eeuwige menselijke geklungel herbergt immers de nodige absurditeit.
Ironisch en spitsvondig hekelt hij het diep ingebakken vermogen van de mens om zichzelf consequent voor de gek te houden met verhalen en waanvoorstellingen over een glorieus verleden en de eigen daden. Zelfs eminente figuren sloegen de bal met enige regelmaat volledig mis.
In De mens krijgt u een hoogst ongewone, verfrissende kijk geserveerd op het menselijke doen en laten. Het boek laat zich lezen als een amusante causerie met een schitterende afsluiting. Het was een en al genieten.
MAK, G., Grote verwachtingen. In Europa 1999-2019. Uitg. Atlas Contact, 2019, 557 pp. – ISBN 978 90 450 3977 0
In deze wereldomvattende crisis toont de Europese Gemeenschap zich vrij daadkrachtig in de bestrijding van het coronavirus. Europa maakt o.a. middelen vrij ter ondersteuning van de economie en onderhandelt over vaccins. Je zou haast vergeten dat in de voorbije twee decennia het Europese project talloze malen onder zware druk heeft gestaan.
Maar Geert Mak houdt ons bij de les. Bijna exact 20 jaar na zijn eerste boek over de geschiedenis van Europa, pakt hij uit met een lijvig vervolg. In een chronologisch overzichtmaakt hij een grondige en genuanceerde analyse van de problemen en uitdagingen waarmee Europa in de eerste twee decennia van de 21e eeuw werd geconfronteerd.
Na de vliegende start van de eeuw, met de introductie van de euro, maakte het optimistische Europa een periode van snelle en diepgaande veranderingen door. De euforie van de eeuwwisseling deemsterde langzaam weg en maakte plaats voor desillusies. In Europa stapelde zich de ene crisis op de andere.
De muntunie plaatste de lidstaten voor onmogelijke opgaven. De globalisering zorgde voor het verlies van de kleinschaligheid en menselijke betrokkenheid. De overhaaste toetreding van de voormalige Oostbloklanden bleek een fiasco. De massale emigratie naar het Westen had dramatische gevolgen voor het thuisland en was koren op de molen van nationalistische en populistische partijen in het Westen.
Ze kregen nog meer munitie na de aanslag op de Twin Towers in New York. De islam en de moslims werden de nieuwe zondebok voor de achteruitgang van de lagere en middenklasse. De bloedige conflicten in Afrika en Klein-Azië zorgden daar bovenop voor een stroom vluchtelingen en migranten. Het Europese asielsysteem bleek een chaos. Ultrarechts spon er garen bij, Europa raakte steeds verder verdeeld.
Dan waren er nog de Griekse kredietcrisis, die de muntunie bedreigde, en de Oekraïense kwestie, die de wankele verstandhouding met Rusland zwaar op de proef stelde. De aanvankelijke Europese eensgezindheid begon te verwateren. Er was geen openheid ontstaan, maar een ondoorgrondelijk netwerk van natiestaten.
Het enthousiasme voor Europa ging tanen. De eenmaking van Europa was ondoordacht en inderhaast gebeurd, maar hield veel te weinig rekening met de realiteit. De nakende Brexit bracht andere landen op het idee om ook hun eigen weg te gaan. En na de verkiezing van Donald Trump in de VS verbrokkelde het Atlantisch bondgenootschap. In de nieuwe wereldorde stond Europa alleen.
In de eerste twee decennia van de 21e eeuw hing het Europese project meerdere malen aan een zijden draad. Dit roept een paar fundamentele vragen op. Kan er eigenlijk wel een Europese identiteit ontstaan in een continent met 60 talen en 40 landen? Kan Europa meer worden dan de optelsom van nationale democratieën?
In het laatste hoofdstuk maakt Geert Mak de balans op. Het is niet allemaal kommer en kwel. Op andere vlakken is de unie wel gegroeid en verstevigd. Het vertrouwen van de burgers in de Europese leiders is weer gestegen. We zitten echter wel in een gevaarlijke overgangsfase. De vraag is wat Europa daarin kan bieden.
Sedert de publicatie van dit boek is er weer heel wat veranderd. Voor het oplossen van de Brexit-crisis heeft Europa zich zeldzaam eensgezind getoond en voor de aanpak van de covidcrisis kijken de lidstaten toch weer richting Europa. Het lijkt wel een illustratie van de aloude vaststelling dat een gemeenschappelijke vijand de onderlinge solidariteit verhoogt. En de verkiezing van Joe Biden belooft een grondige ommekeer in de verzuurde relatie met de VS en het herstel van het Atlantische bondgenootschap.
Met Grote verwachtingen heeft Geert Mak alvast mijn verwachtingen over zijn boek ruim ingelost. Behalve het grondig uitgewerkte overzicht van de evoluties in Europa van 1999 tot 2019, vond ik er een zeer kritische en doordachte analyse van de meest verontrustende ontwikkelingen in het Europa van vandaag.
Hij stelt fundamentele vragen bij de doorgedreven neoliberale wending. De ontmanteling van de overheid en publieke diensten en de ongebreidelde groei van de ongelijkheid veroorzaakten. een zware teleurstelling en wantrouwen bij de doorsnee burger. Die leidden tot de uitholling van de traditionele politieke partijen en de opkomst van populisme en nationalisme. En hij fileert het nationalisme met zijn eenvoudige oplossingen, het gekoesterde slachtofferschap en de nostalgie naar een verleden dat nooit bestond.
Laat u niet afschrikken door het formaat van deze turf. De tekst is geschreven met een journalistieke pen en is dus vlot te lezen. Grote verwachtingen is een boek om te lezen en opnieuw te lezen.
