FRESCO, L. O., Hamburgers in het paradijs. Voedsel in tijden van schaarste en overvloed. A’dam, Uitg. Prometheus/Bert Bakker, 2014 (7e dr.), 539 pp. – ISBN 978 90 351 4099 8
Overal ter wereld is het paradijs het referentiekader voor ons denken en handelen rondom voedsel. Voor een groot deel van de mensheid, voor wie schaarste de norm is, geldt het nog altijd als een onbereikbaar ideaal. In de rijke en opkomende economieën lijkt het intussen zover. Steeds meer mensen hebben de beschikking over relatief goedkoop, veilig en gevarieerd voedsel dat zonder noemenswaardige inspanning elke dag opnieuw beschikbaar is. In dit voedselparadijs is overvloed de regel geworden.
Toch is de relatie met ons voedsel er niet eenvoudiger onder geworden. Weinig onderwerpen roepen zoveel tegenstrijdige visies, onzekerheid en heftige emoties op als voeding. Voedsel is niet alleen een zaak van gezondheid geworden maar een levensstijl, onderhevig aan culinaire modes en obsessies. Eten heeft bovendien een morele lading gekregen. Biologisch en duurzaam produceren en consumeren getuigen van verantwoord burgerschap. Hoe zit dat eigenlijk met die aanspraken?
De realiteit is heel wat genuanceerder dan de doemdenkers ons willen doen geloven. Als we zinnig willen praten en oordelen over voedsel, moeten we weten hoe het op ons bord belandt, zegt landbouwwetenschapper Louise Fresco. Ons voedsel is het product van een lange geschiedenis waarin zowel techniek, economie als politiek een rol spelen. En voor wij het naar binnen werken heeft het een kluwen van wonderbaarlijke, historisch gegroeide ketens doorlopen.
U onderneemt een fascinerende ontdekkingsreis door de ingewikkelde wereld van landbouw en voedsel. U leert wat een ecosysteem is en hoe de voedselkringloop hierdoor mogelijk gemaakt wordt. U krijgt inzicht in de ontwikkeling van de landbouw met de moeizame domesticatie van planten en dieren, en hoe cruciaal deze was voor de geschiedenis van de mensheid (zie Sapiens).
Verder komen nagenoeg alle aspecten van de landbouw en voedselvoorziening aan de orde. U wordt ingewijd in de teelt en verwerking van de basisbestanddelen van ons dagelijks voedsel - granen, vlees, vis, fruit en groente. Belangrijke kwesties met betrekking tot landbouw en voedselvoorziening worden uitgediept. Zo worden begrippen als ‘biologisch’ en ‘duurzaam’ aan een kritisch onderzoek onderworpen, evenals biodiversiteit en de invloed van de verstedelijking op land- en tuinbouw.
Aan het eind van de keten ligt het voedsel op ons bord. Maar gek genoeg is voedsel ook in tijden van overvloed een bron van zorg. Alles wat in verband staat met koken en eten is alleen maar ingewikkelder en moeizamer geworden. We worden overspoeld met gezondheidsgoeroes en voedselhypes zoals de aanbidding van 'natuurlijk'. En voedseltradities staan weer in hoog aanzien. Misschien wel de meest verontrustende ontwikkeling is de wereldwijde obesitasepidemie door de gemakkelijke beschikbaarheid van goedkoop en calorierijk voedsel.
Landbouw staat tegenwoordig in een kwaad daglicht en de natuur wordt geromantiseerd en geïdealiseerd. We worden dagelijks bestookt met verwijzingen naar teloorgang en rampspoed. De afname van de diversiteit zou hongersnood veroorzaken of grootschalige landbouw zou nefast zijn voor de biodiversiteit.
Volgens Louise Fresco is er echter genoeg aanleiding om de toekomst met vertrouwen tegemoet te zien. Modernisering en technologische ingrepen betekenen niet per definitie afbraak van de natuur en eenzijdigheid, integendeel. De Groene Revolutie heeft gezorgd voor een ruimere beschikbaarheid van meer en gezonder voedsel. Het is ronduit positief dat we na millennia van schaarste in een tijd van overvloed leven.
Maar behalve voordelen heeft iedere ontwikkeling ook ongewenste neveneffecten. Nu schaarste op steeds meer plaatsen overwonnen wordt, moeten we leren om de overvloed te beheersen. Er bestaat niet één goede manier om verantwoord met voedsel om te gaan en er zijn geen kant-en-klare oplossingen en richtlijnen. Dit gaat over het nemen van sociale verantwoordelijkheid.
In Hamburgers in het paradijs loodst Fresco u met een onbevooroordeelde en kritische blik doorheen het complexe wereldwijde netwerk van landbouw en voedselvoorziening. Behalve haar gedegen kennis is haar nuchtere en genuanceerde kijk op landbouw en voedsel het grote pluspunt van dit rijk gestoffeerde boek. Vakkundig doorprikt ze allerlei hardnekkige mythen en romantische ideeën over voedsel en kleinschalige landbouw en natuur.
Aan het einde van dit boek bent u helemaal bij met alles wat met landbouw en voedsel te maken heeft. Laat u niet afschrikken door de dikte van het boek, want alle hoofdstukken kunnen zelfstandig gelezen worden. De tekst is bovendien vlot te lezen, want ze is zeer begrijpelijk geschreven en er worden geen vaktermen gebruikt.
GELDOF, D., Superdiversiteit. Hoe migratie onze samenleving verandert. Leuven, Uitg. ACCO, 2015 (5e dr.) 230 pp.
Op een goede halve eeuw tijd evolueerden de landen van West-Europa van een relatief homogene naar een erg diverse samenleving. De etnisch-culturele diversiteit zal in de Europese samenlevingen de volgende jaren enkel toenemen, hoezeer bijna alle regeringen deze proberen af te remmen. Dit roept onzekerheid op en polarisatie. Mensen sluiten zich op in wij-zij tegenstellingen. Is de multiculturele samenleving inderdaad mislukt?
Hoe het antwoord op deze vraag ook luidt, de multiculturele samenleving is een feit. Op zich is dat een goede noch een slechte ontwikkeling. Ze brengt echter een aantal lastige problemen mee. In Superdiversiteit verkent Dirk Geldof hoe mensen met heel uiteenlopende etnisch-culturele achtergronden toch vreedzaam kunnen samenleven.
De gastarbeiders die tijdens de wederopbouw naar Europa werden gehaald om in de mijnen en zware industrie te werken kwamen uit een beperkt aantal landen. De nieuwe migranten komen echter uit de hele wereld en ze vestigen zich bij voorkeur in de grote steden. Daar bestaat de bevolking intussen uit een brede waaier van minderheden. Superdiversiteit of diversiteit binnen de diversiteit wordt het kenmerk van de grote steden.
Deze bewoners onderhouden intensieve contacten met familie en vrienden in hun land van oorsprong of in andere landen over de hele wereld. Ze sympathiseren met de gebeurtenissen in hun land van herkomst. Hun loyaliteiten zijn gespreid. Men beschouwt dit vaak als een gebrek aan integratie. Het is echter de vraag of integratie nog een haalbaar concept is in een samenleving waarin diversiteit normaal is.
Het klassieke wij-zijdenken gaat niet meer op. Iedereen zal zich aan iedereen moeten aanpassen, in de eerste plaats in de steden. In een superdiverse samenleving wordt actief pluralisme immers de grondhouding. Dit vraagt een enorme psychologische omschakeling van alle bewoners. Maar er is geen alternatief. In onze samenleving is diversiteit normaal geworden.
Werkbaarder is dus om in te zetten op sociale verbondenheid. Leven in diversiteit wordt de regel in samenlevingen van de eenentwintigste eeuw. De bal ligt in het kamp van de steden want diversiteit is nu al één van de hoofdkenmerken van stedelijkheid. Steden zullen in de toekomst een belangrijke rol spelen als emancipatiemachine.
De samenleving bestaat uit de mensen die er wonen, ongeacht hun origine. En haar kwaliteit hangt af van wat wij ervan maken. De manier waarop we met de superdiversiteit omgaan, zal de toekomst van onze steden en samenleving mee bepalen. Het is onze verantwoordelijkheid om er een succes van te maken.
Het is jammer dat de auteur daarvoor geen krijtlijnen uitzet. Ik miste suggesties om de sociale verbondenheid tussen stedelijke bewoners te bewerkstelligen. Er wordt ook weinig aandacht besteed aan de dagelijkse samenlevingsproblemen die de groeiende diversiteit in de steden meebrengt. En de huidige radicalisering en verscherping van de cultuurverschillen en onverenigbaarheden komen niet aan de orde.
Positief is dan weer het realistische uitgangspunt van dit werk. Er wordt geen energie verspild aan ideologische disputen over de wenselijkheid van een multiculturele samenleving. Verhelderend vond ik ook de analyse van de evolutie van de verscheidenheid in de stedelijke bevolking en de consequenties ervan. Er worden ook interessante en goed onderbouwde verbanden gelegd, onder andere tussen etniciteit en ongelijkheid.
HENDRIKS, I., Spiegels. Levendig Uitgever, 2016, 64 pp. – ISBN 978 94 91740 40 4
Op een paar decennia tijd is de verscheidenheid in de Westerse samenleving razendsnel toegenomen. De nieuwkomers uit alle delen van de wereld hebben hun eigen culturele en religieuze tradities meegebracht. Zo hebben ze de vanzelfsprekendheid van de Westerse levensbeschouwingen doorbroken.
Als reactie gaan veel mensen zich achter de eigen waarheid verschansen. De verschillen worden in de verf gezet en de standpunten gepolariseerd. Vaak fungeert religie daarbij als de splijtzwam bij uitstek. De meeste mensen zijn helemaal niet vertrouwd met andere levensovertuigingen. Ze zien dan ook vooral de verschillen met de eigen levensbeschouwing. Samenleven met mensen uit andere religieuze tradities wordt zeer moeilijk en zelfs onmogelijk geacht.
Toch hoeft dit niet zo te zijn. Religies zijn er immers niet om mensen te verdelen maar om hen te verbinden, aldus Mahatma Gandhi. Onder de grote verscheidenheid gaan immers opmerkelijke gelijkenissen schuil. Wie de verhalen van religies hoort en leest, merkt dat ze alle gaan over de zoektocht naar de diepere zin van het bestaan.
Ingeborg Hendriks verzamelde voor u een keur van uitspraken en verhalen uit de schriftelijke en mondelinge overlevering van de grootste religieuze tradities. Ze ordende deze wijsheden rond vier universele thema’s en laat de teksten verder voor zichzelf spreken. Men hoeft overigens niet zelf te geloven in een god om ze te kunnen smaken en waarderen. Mij spraken in het bijzonder de verhalen uit de mondelinge overlevering aan.
Zodoende biedt Spiegels uitstekend materiaal voor lessen levensbeschouwing in het onderwijs. Jongeren worden niet lastig gevallen met belerende teksten. De beelden, verhalen, allegorieën en wijsheden uit verschillende religieuze tradities nodigen hen vanzelf uit om stil te staan bij zingeving. Ze leren over de grenzen van het verschil heen te kijken en aandacht te krijgen voor wat werkelijk belangrijk is in het leven en wat mensen verbindt. Bij het boek is er ook lesmateriaal ontwikkeld, te raadplegen op de site van de uitgever en van de auteur.
Het werk is prachtig vorm gegeven en op maat van de doelgroep. Met een harde kaft en stevig glanspapier is het boek zeer geschikt voor intensief gebruik. De groot formaat letters en de kleurige illustraties maken het werk bovendien laagdrempelig. Het nodigt uit om er geregeld in te bladeren en te lezen. Spiegels is een aanwinst voor iedere bibliotheek.
HARARI, Y.N., Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid. (Vert. From Animals into Gods. A Brief History of Humankind, 2012) A’dam, Uitg.0 Thomas Rap, 2016 (8e dr.), 462 pp. – ISBN 978 94 004 0310 9
Het wordt steeds duidelijker dat er gedurende ongeveer twee miljoen jaar verschillende mensensoorten tegelijk leefden. Hoe komt het dat slechts een ervan is overgebleven? Hoe heeft Homo Sapiens alle andere mensensoorten de vergetelheid in gedrukt? Wat was het geheim van zijn succes?
Volgens Yuval Noah Harari, professor geschiedenis aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem, heeft Sapiens de wereld veroverd omdat hij een unieke taal beheerste. Hiermee kon hij niet alleen de waarneembare werkelijkheid benoemen, maar ook een imaginaire realiteit oproepen. Door zijn superieure cognitieve vermogens kon Homo Sapiens de beperkingen van de biologie overstijgen. Hij vertelde verhalen en creëerde gemeenschappelijke mythen die hem in staat stelden om in grotere groepen te leven en samen te werken, handel te drijven en informatie uit te wisselen.
De opkomst van nieuwe manieren van denken en communiceren gaf ongeveer zeventigduizend jaar geleden de aftrap voor de cognitieve revolutie. De rondtrekkende groepen sapiens met hun verhalen begonnen de wereld in snel tempo te koloniseren. De eerste golf van sapienskolonisatie veroorzaakte een van de grootste ecologische rampen van de geschiedenis van de aarde. Lang voordat het eerste boerendorpje werd gebouwd waren nagenoeg alle grote diersoorten verdwenen.
Nadat hij als enige van zijn soort overbleef, begon de mens te knutselen aan de levensloop van een paar planten- en diersoorten. Zo’n twaalfduizend jaar geleden veranderde de agrarische revolutie de wereld nog veel ingrijpender. Voor de meeste mensen viel dit allesbehalve positief uit. Landbouw verzwaarde het bestaan van mensen en ging gepaard met veel persoonlijk leed.
De agrarische gemeenschappen waren immers patriarchale systemen die dreven op hiërarchie en onderdrukking. Ze maakten daarvoor gebruik van gemeenschappelijke mythes, zoals religieuze stelsels, die het geloof in een bovenmenselijke orde voorhielden. Het schrift en een geldeconomie lieten mensen toe zich te organiseren in steeds grotere samenwerkingsverbanden. Zo ontstonden wereldrijken en groeide de collectieve macht van mensen dramatisch.
Ongeveer vijfhonderd jaar geleden begon de derde omwenteling, de wetenschappelijke revolutie. Deze begon in West-Europa en ging hand in hand met de opkomst van het kapitalisme en van het moderne imperialisme. De Europese ontdekkingsreizen werden gestuurd door het rusteloze gevoel dat er achter de horizon misschien iets belangwekkends te ontdekken viel. En daarvoor waren uiteraard veel geld en investeringen nodig.
De wetenschappelijke revolutie vormde de basis voor de industriële en later technologische revolutie. Deze bracht de wereld in een stroomversnelling. De technologische revolutie wordt een doorlopende revolutie. Ze gaf de aanzet tot een explosie van menselijke productiviteit en heeft tientallen grote omwentelingen in de menselijke samenleving teweeggebracht. Sapiens wordt steeds minder de speelbal van de grillen van de natuur. En omdat we evolueren naar één mensheid is er minder oorlog en meer internationale vrede.
Maar die winst heeft een keerzijde. Het imperialisme bracht inheemse volkeren onnoemelijk veel leed toe. De wilde wereld gaat ten onder aan ecologisch verval. De kweek van dieren op industriële schaal geeft aanleiding tot onvoorstelbaar dierenleed en ongebreideld consumentisme. Mensen moeten zich steeds meer plooien naar industrie en overheid. En er is geen enkele aanwijzing dat mensen nu gelukkiger zijn.
En wat staat de mensheid nog te wachten? Sapiens heeft een begin gemaakt met het doorbreken van de wetten van de natuurlijke selectie en ze te vervangen door deze van ‘intelligent design’. Zal sapiens zijn eigen opvolger creëren die hem zal vervangen? Staat ons een toekomst te wachten van cyborgs? Wordt dit het einde van Homo Sapiens?
Homo Sapiens heeft zijn succes te danken aan zijn vermogen om een alternatieve wereld te creëren. Cultuur is de drijvende kracht achter de geschiedenis van de mensheid. Niet iedereen zal het met deze stelling eens zijn, maar Harari toont met verve aan dat dit zeker een belangrijke factor is. Zijn betoog wordt bijzonder goed onderbouwd met originele en gedurfde redeneringen. Een triomfantelijk verhaal is het echter niet geworden. Het sapiensregime heeft helaas weinig voortgebracht om trots op te zijn, stelt Yuval Harari ietwat mismoedig vast.
Dat oordeel geldt in ieder geval niet voor zijn boek, dat met recht een meesterwerk kan genoemd worden. Ook wie met het onderwerp vertrouwd is, doet er heel wat intrigerende en vernieuwende inzichten op. Het werk is bovendien zeer toegankelijk geschreven. Sapiens is genieten van begin tot eind.
DIXON, T., Wetenschap en religie. (Vert. Science and Religion: A Very Short Introduction, 2008) A’dam, Amsterdam University Press, 2015, 184 pp. – ISBN 978 90 89646941
Een botsing tussen wetenschap en religie is onvermijdelijk omdat hun verklaringen of standpunten onverenigbaar zijn. Zo luidt althans de gangbare opvatting. Toch klopt deze niet zonder meer. Politieke, sociale ethische motieven en achtergronden spelen een minstens even grote rol. De Britse historicus Thomas Dixon doet een informatief en onpartijdig onderzoek naar de meest gangbare conflicten tussen wetenschap en religie.
Zo maakt hij duidelijk dat het dispuut tussen Galilei en de Rooms Katholieke Kerk niet in de eerste plaats ging over zijn wetenschappelijke opvattingen. De Kerk had immers weinig problemen met de empirische wetenschap. Galilei had echter de pech dat hij in volle contrareformatie leefde. Hij werd vooral veroordeeld omdat hij de Kerk niet gehoorzaamd had.
Religie heeft doorgaans weinig problemen met het wetenschappelijk onderzoek naar de werking van de natuur. Het intellectuele meningsverschil heeft vooral betrekking op de vraag hoe de natuur is ontstaan en of er al dan niet een God is die er zich mee bemoeit. Wetenschap en religie zijn hier aan elkaar gewaagd. Geen van beide kon deze kwestie tot nu toe afdoende ophelderen.
Vooral de evolutietheorie stelt de religie op de proef. De meest prominente tegenstanders vinden we bij de islam en bij het protestantisme in de Verenigde Staten. Daar kant men zich echter niet zozeer tegen wetenschap op zich. In de Verenigde Staten heeft ‘intelligent design’, ook wetenschappelijk creationisme genoemd, immers een ruime aanhang. Dat de evolutietheorie er gevaarlijk gevonden wordt, is verklaarbaar vanuit de geschiedenis en onderwijspolitiek aldaar.
Vanaf de negentiende eeuw hebben wetenschappelijke studies naar de hersenen en de geest de religieuze overtuigingen verder ondermijnd. Gelovigen verzetten zich tegen het idee dat menselijk bewustzijn, moraliteit en zelfs religie wetenschappelijk te verklaren zijn. Is dit geen vrijbrief voor materialisme en moreel onverantwoordelijk gedrag? Ook dit lijkt eerder een schijnconflict. Moraliteit verdwijnt niet in een geseculariseerde wereld. Ze neemt wel andere, soms even dwingende vormen aan.
Ook al lijkt het zo, religie en wetenschap hoeven niet met elkaar in tegenspraak te zijn, besluit Dixon. Vooroordelen zijn er zowel bij de rechtlijnige gelovige als bij de doctrinaire wetenschapper. En openheid treft men ook bij beide strekkingen aan.
Wetenschap en religie is geen polemisch boek. Dixon haalt het debat uit de boksring en verheldert genuanceerd en onpartijdig over wat er in wezen op het spel staat. Daarin is hij naar mijn mening wel degelijk geslaagd.
BREGMAN, R., Gratis geld voor iedereen. En nog vijf grote ideeën die de wereld kunnen veranderen. A’dam, De correspondent, 2014, 255 pp. – ISBN 978 90 822 5630 7
Ben je gek? Gratis geld voor iedereen? Zo verzanden we binnen de kortste keren in een hangmatsamenleving waar niets en niemand nog beweegt. Wie zal er nog willen werken? En waar zal men het geld vandaan halen?
Het onvoorwaardelijk basisinkomen, voor velen een onhaalbare utopie, begint echter langzaam in de geesten door te sijpelen. Vorig jaar heeft men in Finland besloten om het basisinkomen te gaan testen. Binnenkort wordt er in Zwitserland een referendum over georganiseerd. Het is één van de ideeën in dit boek die de droom van een betere wereld dichterbij kunnen brengen.
Leven we dan niet nu al in de beste aller werelden? Ja hoor, zegt Rutger Bregman. We leven in Luilekkerland, we hebben het nog nooit zo goed gehad. De economische vooruitgang heeft ons leven welvarend en comfortabel gemaakt. Maar het is niet al goud wat blinkt. Want diezelfde voorspoed heeft ons ook consumentisme, doorgeschoten individualisme, materialisme en ziekmakende werkstress gebracht. En we blijven in die ratrace meedraaien, omdat we ons niet durven voorstellen hoe het beter kan.
De geschiedenis leert echter dat de manier waarop we onze samenleving hebben ingericht niet vanzelfsprekend is. Het kan altijd anders. En dus is het hoog tijd voor nieuwe dromen en ideeën. Want ideeën kunnen de wereld veranderen. Bregman houdt een bevlogen pleidooi voor de terugkeer van de utopie.
Utopieën koesteren radicale ideeën over een andere, betere wereld. De twintigste eeuw heeft de utopie echter een kwalijke reputatie bezorgd. De nachtmerries van het fascisme, het communisme, het nazisme liggen nog vers in het geheugen. En de opmars van IS met het bijhorende terrorisme duwt ons weer met de neus op de gevaren van de utopie. Utopieën hoeven echter niet noodzakelijk uit te monden in totalitaire systemen. Dromen van de ideale maatschappij kan ook zonder de pasklare antwoorden van het fanatisme. Een utopie die goede vragen stelt en richtingen aangeeft is een poging om de toekomst te ontgrendelen, om de ramen van het denken weer open te zetten.
Zo zijn een onvoorwaardelijk basisinkomen en een werkweek van 15 uur nu nog zonderlinge dromen. Maar hoe lang zal dat nog duren? Nu al wordt duidelijk dat de economische en technologische evoluties herverdeling van werk en geld onvermijdelijk zullen maken. De ideale maatschappij van de toekomst hanteert een ander belastingstelsel en nieuwe maatstaven van vooruitgang. En ze is een wereld zonder grenzen waarin er geen armoede heerst.
De economische crisis en de recente opmars van het religieus fundamentalisme en terrorisme lijken doemdenken te rechtvaardigen. Velen zoeken hun heil in een conservatieve visie die denkt dat vroeger alles beter was en vooral wil behouden wat er is. Met een aanstekelijk positieve, optimistische levensvisie gaat de jonge filosoof Rutger Bregman daar lijnrecht tegenin.
Zijn verfrissend vooruitgangsoptimisme brengt een radicaal andere toekomst tot leven, met een kwalitatief beter leven voor alle mensen. Die mooie dromen zijn bovendien geen natte vingerwerk, maar goed doordacht. Hij haalt dan ook de mosterd bij eminente denkers als Philippe Van Parijs, die wereldwijd erkenning geniet als promotor van het basisinkomen.
Gratis geld voor iedereen is een ronduit inspirerend boek. Het is bovendien heel toegankelijk en onderhoudend geschreven en een waar plezier om te lezen.
HAND, D., Het Onwaarschijnlijkheidsprincipe. Waarom toeval, wonderen en zeldzame gebeurtenissen iedere dag voorkomen. (Vert. The Improbability Principle. Why Coincidences, Miracles and Rare Events Happen Every Day, 2014) A’dam, Ambo/Anthos Uitgevers, 2014, 283 pp. – ISBN 978 90 263 2721 6
Mensen die meermalen een loterij winnen, de bliksem die bij herhaling dezelfde pechvogel treft, financiële rampen die zich keer op keer voltrekken, …
Soms is een samenloop van gebeurtenissen zo onaannemelijk dat ze gestuurd lijkt door geheimzinnige buiten- of bovennatuurlijke krachten. Allerlei vormen van bijgeloof, profetieën, goden, wonderen, occulte verschijnselen en paranormale krachten worden dan ook ingeroepen om deze verrassende gebeurtenissen te verklaren.
Ingewikkelde en mysterieuze theorieën zijn echter geheel overbodig. De kans of waarschijnlijkheid dat een gebeurtenis plaats grijpt wordt afdoende verklaard door de wetten van de kansberekening. Zo zegt de wet van de onvermijdelijkheid dat er zich altijd een van alle mogelijke gebeurtenissen zal voordoen. En volgens de wet van de werkelijk grote aantallen heeft zelfs een onaannemelijke gebeurtenis een gerede kans om zich voor te doen, als er maar voldoende gebeurtenissen zijn.
Met deze wetten bent u misschien vertrouwd uit het werk van Leonard Mlodinov, Nassim Taleb of Spyros Madrikadis. De Britse statisticus David Hand gaat nog een stapje verder. In dit boek toont hij aan hoe deze en andere wetten elkaar versterken en een toevallige samenloop van gebeurtenissen afdoende kunnen verklaren.
De verschillende wetten van de kansberekening vormen samen de pijlers of strengen van het Onwaarschijnlijkheidsprincipe. Zo kan een uitkomst die eerst buitengewoon onaannemelijk leek, in feite heel waarschijnlijk zijn en het onverwachte dus helemaal niet zo onverwacht. De combinatie van deze wetten is er de oorzaak van dat ogenschijnlijk uiterst ongewone gebeurtenissen zich dagelijks voordoen.
De kracht van het Onwaarschijnlijkheidsprincipe wordt bovendien versterkt doordat de menselijke psychologie niet goed toegerust is om de kans op toevallige gebeurtenissen correct in te schatten. Wij laten ons vaak verrassen en beschouwen gebeurtenissen als hoogst onwaarschijnlijk omdat onze intuïtieve waarneming ons misleidt. Wij slaan geregeld de bal mis omdat we ons vergissen.
En het is niet alleen leuk om dat allemaal te weten, het is ook nuttig. Want in allerlei sectoren moeten soms levensbelangrijke beslissingen genomen worden op basis van de inschatting van kansen. Zo vloeien gerechtelijke dwalingen vaak voort uit veronderstellingen die berusten op verkeerd begrepen kansberekening. De auteur toont aan hoe een beter begrip van het Onwaarschijnlijkheidsprincipe een toepassing vindt in de wetenschap, het zakenleven, de medische wereld en de rechtspraak.
Volgens de New Scientist is dit werk een voortreffelijke inleiding in het kritisch denken. Daar ben ik het helemaal mee eens. In Het Onwaarschijnlijkheidsprincipe maakt u kennis met de fascinerende wereld van het toeval en de kansberekening. En die is veel spannender dan de vergezochte theorieën over mysterieuze verschijnselen zoals buitenaardse tussenkomsten, verborgen boodschappen in de Bijbel of paranormale dieren die de uitkomst van een wedstrijd voorspellen.
U hoeft bovendien niet bang te zijn dat de inhoud u boven het petje zal gaan. Alleen het beperkte deel over de oorzaak en werking van het universum is een taaie brok, maar dat kunt u gerust overslaan. De auteur is erin geslaagd om wiskundige wetenschap over toeval en kansen op een inzichtelijke en onderhoudende wijze voor te stellen. En de epiloog en appendices bevatten een bondige herhaling van de wetten en hun uitkomsten.
de WAAL, F., De bonobo en de tien geboden. Moraal is ouder dan de mens. (Vert. The Bonobo and the Atheist. In Search of Humanism among the Primates, 2013) Uitg. Atlas Contact, 2013, 286 pp. – ISBN 978 90 254 3836 0
Waar komt moraal vandaan? Religies beweren dat er geen moraal is zonder God. Het atheïsme houdt staande dat moraal gedicteerd wordt door de rede. Zou er inderdaad geen moraal zijn zonder religie? Of worden morele afwegingen echt door de rede gemaakt? Geen van beide visies heeft het goed, aldus primatoloog Frans de Waal. Moraal komt niet van boven als een reeks onwrikbare principes of wetten, maar hoort bij de menselijke natuur.
De wortels van de menselijke moraal liggen in onze evolutionaire voorgeschiedenis als sociale dieren. Dieren die in een groep leven hebben immers belang bij een harmonieuze gemeenschap. Hun overleving hangt af van goede onderlinge betrekkingen en van een gemeenschap die op samenwerking gericht is. Steun verlenen en geen schade berokkenen is cruciaal binnen een sociale gemeenschap. Het zijn sociale emoties die aanzetten tot moreel handelen.
Deze sociale emoties delen mensen met andere sociale zoogdieren. Dan denken we in de eerste plaats aan mensapen. Maar er zijn talloze voorbeelden die duidelijk maken dat ook andere sociale zoogdieren zoals honden, dolfijnen en olifanten elkaars welzijn ter harte nemen. Deze hoog-intelligente diersoorten hebben belang bij een goede onderlinge verstandhouding.
Van alle sociale diersoorten gelijken bonobo’s waarschijnlijk het meest op de gemeenschappelijke voorouder van mens en mensaap. Ze geven blijk van empathie en dankbaarheid, ze zijn in staat om het perspectief van anderen in te nemen, ze zijn gesteld op verzoening en ze hechten belang aan rechtvaardigheid, wederkerigheid en gelijkheid. Deze oeroude eigenschappen hebben de weg geplaveid voor zelfbeheersing en impulsbeheersing als basis voor een sociale code die moet zorgen voor de nodige harmonie.
Mensen waren dus al volop moreel toen ze nog in groepjes over de savanne rondzwierven. Er is geen God nodig om de menselijke moraal te verklaren. De moraal ontstond eerst en de religie sprong er bovenop. Religie moet echter niet bevochten worden zoals militante atheïsten doen. Religie heeft immers een functie. In een ingewikkelde wereld moet er immers ook nagedacht worden over morele regels. De menselijke moraal onderscheidt zich van deze van dieren doordat ze een uitgebreid stelsel van rechtvaardiging, toezicht en straf hanteert binnen een universele standaard.
De Waal staat wel sceptisch tegenover pogingen om moreel gedrag te vangen in eenvoudige onwrikbare regels, al dan niet religieus. Sommige morele theorieën zijn niet te rijmen met de huidige kennis van de biologie. Heel leerrijk vond ik zijn weerlegging van het utilitarisme op grond van biologische feiten, alsook de bespreking van verschillende theorieën die in de loop van de voorbije eeuw werden ontwikkeld over altruïsme.
Over sociale emoties bij dieren heeft Frans de Waal al vaker gepubliceerd. In dit werk bundelt hij deze inzichten tot een coherente visie op de oorsprong van de menselijke moraal. Die komt niet van hoger, noch van god, noch van de rede, maar van binnenuit. Ze zit ingebakken in onze biologische bagage.
Behoudens een paar stroeve filosofische passages is De bonobo en de tien geboden een prettig leesbaar boek, inzichtelijk en onderhoudend geschreven.
KANKO, A., De tweede helft. Tijd voor een nieuw feminisme. Tielt, Uitg. Lannoo, 2015, 295 pp. - ISBN 978 94 014 2997 9
Ervoor uitkomen dat je feministe bent is zoiets als zeggen dat je melaats bent of een zeldzame en gevaarlijke geestesziekte hebt. Vrouwen die feminisme hoog in het vaandel dragen, worden vaak afgeschilderd als mannenhaters die altijd de baas willen zijn en er per definitie onverzorgd bij lopen. Dat is jammer, zegt Assita Kanko, want feminisme gaat over gelijke rechten voor vrouwen en mannen. En die strijd is nog lang niet gestreden.
Het aantal vrouwen dat echt over gelijke rechten beschikt is een peulenschil ten opzichte van de honderden miljoenen vrouwen die nog steeds vernederd, onderdrukt en misbruikt worden. Het onrecht dat hun dagelijks wordt aangedaan kan niemand onberoerd laten. Ze zijn de slachtoffers van religie en taaie culturele tradities die geobsedeerd zijn door huwelijk, maagdelijkheid en andere gebruiken.
Uit tal van onderzoeken blijkt dat de situatie voor heel wat vrouwen er helemaal niet beter op wordt maar juist slechter. Alleen omdat ze vrouw zijn worden vrouwen overal ter wereld nog altijd als minderwaardig aan mannen beschouwd en onderdrukt. Het meest tot de verbeelding spreken uiteraard de brutale ingrepen die de lichamelijke en psychische integriteit van miljoenen meisjes en vrouwen schenden.
Kindermoord op vrouwelijke foetussen en baby’s, genitale verminking van kleine meisjes, verwaarlozing en ondervoeding van meisjes en vrouwen zijn in sommige landen heel gewoon. Eremoorden en brutale verkrachting als vergelding roepen overal verontwaardiging op. Er zijn de schrijnende verhalen van de tienduizenden meisjes per dag die op veel te jonge leeftijd uitgehuwelijkt worden. Opgesloten in kindhuwelijken, zijn ze veroordeeld tot een triestig bestaan als slavin en hulpeloos slachtoffer van de terreur van hun schoonfamilie.
Kindhuwelijken zijn een van de oorzaken dat meisjes niet naar school gaan. Wereldwijd blijven elk jaar 66 miljoen meisjes verstoken van onderwijs. De reden daarvan is overal dezelfde. Patriarchale samenlevingen en religieuze fanatici willen hen ongeletterd houden en afsluiten van de wereld. Zij weten maar al te goed dat onderwijs en deelname aan het economische leven de sleutel vormen tot de ontvoogding van vrouwen.
Er is nog enorm veel werk om de mentaliteit te veranderen en vrouwen dezelfde rechten te geven als mannen. Deze tradities zijn trouwens erg taai. Zelfs na jarenlang verblijf in Europa houden mensen vast aan de gebruiken van het land van herkomst. Zo worden ook in Europa geboren meisjes genitaal verminkt en uitgehuwelijkt. En ook polygamie wordt er nog beoefend, al is het wettelijk verboden.
Maar ook in het rijke Westen schort er nog heel wat op het gebied van vrouwenrechten. De cijfers over huiselijk geweld, aanranding en verkrachting van vrouwen binnen en buiten het huwelijk zijn ontstellend. Gelijk loon voor gelijk werk is in de Westerse wereld nog steeds niet gerealiseerd en vrouwen besteden nog altijd veel meer tijd aan onbetaalde huishoudelijke taken dan mannen. Het is trouwens in de eerste plaats om deze gratis arbeid te verrichten, dat meisjes in grote delen van de wereld zo massaal van school gehouden worden.
Meer vrouwenmacht is de weg om een einde te maken aan deze vernedering, zegt Assita Kanko. Om vooruitgang te boeken moet er een einde gemaakt worden aan de straffeloosheid, moeten er banen gecreëerd worden en moeten vrouwen toegang krijgen tot informatie. En er moeten meer vrouwen in de politiek, zelfs al is dit niet eenvoudig. Want in de politiek moet je als vrouw voortdurend worstelen met het machtsbastion van mannen en het onbegrip voor vrouwelijke bekommernissen.
Assita Kanko heeft als immigrante zelf aan den lijve ervaren wat traditie kan kapotmaken in een vrouw. Maar ze weigert om slachtoffer te zijn en is in de politiek gegaan. In De tweede helft toont ze glashelder aan waarom het feminisme nog lang niet voorbijgestreefd is. Vrouwen die menen dat het allemaal zo erg niet is, minimaliseren en banaliseren het leed dat talloze vrouwen dagelijks moeten ondergaan.
Er is behoefte aan een tweede feministische golf die effectief strijdt voor het universele recht op zelfbeschikking van elk meisje, elke vrouw. En dat is niet alleen een zaak van vrouwen, maar ook in het belang van mannen. Mannen en vrouwen moeten samen opstaan en diegenen bestrijden die vrouwen onderdrukken. Het is jammer dat de auteur niet uitwerkt hoe dit concreet kan gerealiseerd worden. Als u dit beklijvende boek gelezen hebt bent u echter meer dan ooit overtuigd dàt het moet gebeuren.
CAPARRÓS, M., Honger. (Vert. El Hambre, 2014) A’dam, Uitg. Wereldbibliotheek, 2015, 656 pp. – ISBN978 90 284 2622 1
Eén op vijf aardbewoners is te dik en één op zeven heeft honger. Sommigen zeggen dat één op de 3 te dik is en één op de 9 honger heeft. De ene bron heeft het over 790 miljoen ondervoede mensen op de wereld, de andere over 840 miljoen mensen. En volgens de ene sterft iedere 5 seconden een kind van de honger en de andere zegt dat het om de 7 seconden gebeurt. Maar wat maakt het uit en wat zeggen cijfers echt?
Pas als je met de mensen spreekt en in hun leefomstandigheden duikt kun je de omvang van het probleem correct inschatten. De Argentijnse journalist Martín Caparros neemt u mee naar straatarme gebieden met straatarme mensen. Miljoenen overleven er in de meest strikte zin van het woord in onvoorstelbaar ellendige omstandigheden. Ze zijn volstrekt nutteloos, overbodig voor de maatschappij. Hun voornaamste dagelijkse zorg is om te zien of ze iets te eten kunnen bemachtigen. Soms eten ze voldoende, maar ze zijn er nooit zeker van dat ze het zullen krijgen. En die honger treft vooral de allerkleinsten, de kinderen onder vijf jaar.
De auteur sprak met tientallen hongerende mensen in onder andere India, Bangla Desh, Argentinië en Zuid-Soedan. Hij documenteert hun schrijnende verhalen over de dagelijkse strijd om hun kinderen en zichzelf in leven te houden en uit de klauwen van ziekte te blijven. En hij gaat op zoek naar de oorzaken van deze mensonterende situatie. Hoe komt het dat in deze hoogontwikkelde wereld bijna 2 miljard mensen zonder uitzicht op verbetering gebukt gaan onder rauwe armoede en honger?
Natuurlijk zijn er veel gebieden waar voedselproductie zeer bewerkelijk is. De wereldbevolking is de afgelopen decennia bovendien exponentieel toegenomen. Maar het probleem is niet dat er een tekort is aan voedsel. Alle organisaties, onderzoekers en regeringen zijn het erover eens dat er in de wereld meer dan genoeg voedsel wordt geproduceerd om alle mensen op aarde te voeden en nog 4 of 5 miljard meer.
Het probleem is dat al die mensen geen geld hebben om het te kopen. En dat is niet hun eigen schuld, zoals sommigen durven beweren. Meer dan ooit is gebrek aan voedsel het gevolg van een sociale en economische orde die deze mensen de kans ontneemt om behoorlijk te eten. Op de wereldmarkt zijn er immers grote belangen gemoeid bij de productie en verkoop van voedsel.
Voedsel werd een investering zoals olie, goud of zilver. Op de beurs worden de internationale voedselprijzen gemanipuleerd, zodat ze de pan uit rijzen. Voedsel is geen consumptiegoed meer maar een middel tot speculatie waarmee grof geld te verdienen is. Voor miljoenen mensen is voedsel onbetaalbaar geworden.
De export van voedsel is bovendien veel lucratiever dan de verkoop in eigen land. Het beschikbare land wordt gebruikt voor exportgewassen, waardoor de bevolking niet meer zelfvoorzienend is. Zo werd Argentinië, het land van de auteur, de sojaschuur van de wereld terwijl de ongelijkheid er onrustbarend toenam en honderdduizenden mensen in diepe armoede dompelde. De opbrengst van de teelten gaat naar het buitenland en de overschotten worden gewoon weggegooid.
In veel Afrikaanse landen, waar eigendommen slecht geregistreerd zijn, is voedsel ook een machtsmiddel geworden. Buitenlandse bedrijven kopen landbouwgrond van de regering als investeringsgoed. De boeren verliezen hun land, worden afhankelijk van een loon en moeten vervolgens duur voedsel kopen voor de internationale prijzen.
Voor ons, rijke bewoners van de min of meer rijke landen, was het leven nog nooit zo goed. Voor ons is de wereld één grote supermarkt. Maar die welvaart wordt in feite mogelijk gemaakt door de mensen die honger lijden. Armoede en honger hebben dezelfde oorzaak. De voornaamste oorzaak van honger is rijkdom. De honger van miljoenen mensen is het gevolg van plundering, aldus Martín Caparrós. Ze is de grootste schandvlek van deze wereld.
Op dit moment bestaat de strijd tegen de honger voornamelijk uit het versterken van de liefdadigheid. Maar honger is geen humanitair probleem, het is een politiek probleem. Een kritische analyse van de humanitaire hulp toont aan dat deze slechts een druppel is op een hete plaat. In veel gevallen bestendigt ze alleen de situatie. In plaats van berusting en realisme moet er een politieke en ideologische oplossing komen.
“Honger is geen fataliteit. Elk kind dat van honger sterft is een vermoord kind.”, aldus Jean Ziegler, voormalig rapporteur van de Verenigde Naties. Deze uitspraak tekent de teneur van dit boek. Martín Caparrós laat de feiten spreken en geeft de hongerende mensen zelf het woord. Hun tragische verhaal vormt de rode draad in zijn vlijmscherpe analyse van de honger in de wereld.
Als je een non-fictieboek leest verwacht je inzicht te verwerven in een onderwerp. Maar af en toe lees je er een dat je ook naar de keel grijpt. Dit boek is één lange aanklacht tegen het fundamenteel onrecht dat de rijke landen in het leven geroepen hebben en in stand houden. Misschien vinden sommige lezers dit boek te links. Maar dit zal Martín Caparrós een zorg zijn.
“Hoe kunnen we in godsnaam doorgaan met ons leven terwijl we weten dat dit soort dingen gebeuren?” roept hij herhaaldelijk vertwijfeld uit. En ten diepste verontwaardigd wordt hij cynisch. “Toekomst is een luxe van mensen die te eten hebben.” “Regeren is profiteren van de algemene onwetendheid om die tot het uiterste uit te buiten.” Ook de religie, die de mensen aanspoort in hun lot te berusten, krijgt een veeg uit de pan.
Honger is een beklijvend manifest dat een onuitwisbare indruk nalaat. Alhoewel dit boek niet eens zo moeilijk geschreven is, valt het slechts met mondjesmaat te lezen. Het is zo confronterend, dat men het bijna niet uit het hoofd kan zetten. Als u dit werk gelezen hebt grijpt u nooit meer gedachteloos naar een snack.
